Kur'ân ve İnsanın Anlam Arayışı

Kur'an ve İnsanın Anlam Arayışı
"Oku-Düşün-Anla-Yaşa: Güncel değerleri yaşayarak öğrenip-üreterek hayata katıyorum!" Prof. Dr. Ahmet Nedim SERİNSU

- İyilik yap,
  elinden geldiğince iyilik yap...
- Mehmet SERİNSU (Şumnu 1925-Ankara 8.Eylül.2016 Perşembe)
- Okuyacaksınız, okutacaksınız!
  Kürsüde, minberde, mektepte ve üniversitede.
  İlmin en büyük ibâdet olduğunu halka öğreteceksiniz.
- Nurettin TOPÇU (1909-1975)
- Küçük şey yoktur!
- Kemal URAL (v. 30.Nisan.2016)
- Her zaman en güzel eylemi (salih ameli) çıkarabilmek için çok çalışmak,
  ben’i bulup biz’i de keşfedip hep beraber yürüyebilmek
  ve hizmet edebilmek,
  istikbalin ikbal ışığı olmak
  ve memleketi ışığa boğacak gayreti yaşamak
  gerçek Ankara İlâhiyatlı olmak bu demek.
- İnsanı insan kılan,
  onun bağlı bulunduğu değerler sistemidir.
- Prof. Dr. Necati ÖNER (v. 2 Ocak 2019)
- Yaşamak,
  hizmet etmek ve af dilemek için bir mühlettir.
- Elbistanlı Dr. Rahmi ERAY (1918-1958)

2023-2024 Akademik Yılı Yüksek Lisans Dersleri

2023-2024 Akademik Yılı Doktora Dersleri

Video

2. Ödev: İzah 25.10.2014

Esbab-ı Nüzul I 2. Ödev: Mukayeseli Tarihler/Usuller kıraati hülasası nedir? Yazınız.

Esbab-ı Nüzul dersini ilk defa alan öğrenciden tefsir tarihi-hadis tarihi-fıkıh tarihi kitaplarını, ikinci defa alan öğrenciden tefsir usulü-hadis usulü-fıkıh usulü kitaplarını mütalaa etmesi istenmektedir. Bu kıraatinin sonuçlarının mukayeseli hülasasını yazması beklenmektedir.

Kütüphanenizde bulunan tefsir tarihi-hadis tarihi-fıkıh tarihi - tefsir usulü-hadis usulü-fıkıh usulü kitaplarından istifade edebilirsiniz.

Hedef tarih: 15 Aralık 2014 Pazartesi

0 Yorum - Yorum Yaz

Bochra REFAS DOK.14922707 11.11.2014

Bochra REFAS

Doktora

14922707

GİRİŞ

Bu çalışmamda, birbirlerinden müstağni kalamayacak, bilakis birbirlerinden beslenerek neşvu nema bulacak olan tefsir fıkıh ve hadis alanlarının bir bütün o-larak seyretmesi üzerinde duracağım.

Hadisin Kuran üzerinde, Kuran’ın ve hadislerin fıkıh üzerinde ne denli be-lirleyici ve etkili olduğu gerçeğini örneklerle sunmaya ve ilk asırlardan itibaren nasıl vücuda geldikleri, birbirleriyle nerede bütünleşip nerede ayrıldıklarını açıklamaya çalışacağım.

TEFSİR – HADİS - FIKIH İLİŞKİSİ

Tefsir faaliyeti, Kuran’ın nüzulünün ilk zamanlarında peygamberimizin kelime îzahlarından ibaretti. Zira nüzul asrını yaşayan ve ana dilinde inen kitabı anlamakta ciddi bir sıkıntı yaşamayan insanlardan sonra, gerek üzerinden geçen zamanla, gerek devrin değişmesi ve anlamakta sıkıntılar, farklı yorumla-alar zuhur etmesiyle, çok geçmeden tefsire olan ihtiyaç kendini gösterdi.Evvela hadis kitaplarının içinde bir bab olarak yer alan,hadis ilminin bir kolu olarak tedvin edilen tefsir, daha sonraları müstakil bir ilim olarak algılanmaya başlandı.

Rasulullahın sünneti seniyyesi, hadisleri, Kur’an karşısında inkar edilemez mühim iki fonksiyon icra ediyordu. Biri; mecazi manada Şâri olan Rasulullahın, Kuran’da yer almayan hükümleri koyması ( yırtıcı hayvanların etlerinin haram olması, nesep açısından haram olan kişinin süt emzirme yoluyla da haram oluşu gibi ) diğeri ise; açıklanması gereken Kuran naslarını beyan/tefsir etmesidir (beş vakit namazın nasıl kılınacağı, orucu bozan ve bozmayan haller gibi ) .

Kuran’da icmali olarak bahsedilen namaz oruç hac gibi temel ibadetlerin

açıklanması,sünnetin açıklama fonksiyonunun; fıtır sadakası,vitir namazı,bir ka-dının üzerine hala ve teyzesini almanın haram oluşu v.s gibi birçok hüküm de sünnetin boşlukları doldurma fonksiyonunun örnekleridir.Burada,Kuran ayetleri hadisler ışığında anlaşılır yaşanır hale gelirken, ortaya konan hükümler dolayısı ile de fıkıh ilmi devreye girmekte,hükümler ve ilmi fıkıh vücud bulmaktadır. İşte burada,bir alanın diğerini değerlendirmeden ya da bir diğerinin verilerinden yararlanmadan kendine dair bir bulguya varamayacağı,tefsir hadis ve fıkıh ilim-lerinin kombine bir yapı oluşturduğu aşikardır. Birbirlerinin var olma ve gelişim seyrine katkıda bulunan bu ilimler için bir yerde kısır döngü sözkonusudur.

Öyle ki; bir müfessir aynı zamanda muhaddis, diğer yandan fakih idi. Bu-nun en güzel örneğini hulefai raşidin temsil eder. Ayrıca, fıkhi hüküm istinbat-ında özel bir yere sahip olan Ebu Hanife de muhaddislerin ileri gelenlerinden olmakla birlikte , hadisleri Kuran’a arz prensibiyle de Kuran’a hakim bir müfes-sirdir. İmam Malik’in meşhur eseri Muvatta da hem bir hadis kitabı hem bir fıkıh kitabıdır. Ve tefsir, bu kitabın içinde bir babdır.

Fıkıh ve tefsir de öylesine iç içedir ki, ilk asırlardan itibaren fıkhi tefsirler yazılagelmiştir. Hicri 2. asrın başlarında hadis tedvin ve tasnif faaliyetlerinin başlaması ile ortaya çıkan ilk hadis eserleri ise; Sünen ve Musannaf adı verilen, fıkıh bablarına göre tasnif edilmiş, ahkam hadislerini içeren kitaplar olmuştur. Cami adı verilen hadis kitapları ise fıkhi hadisleri içerdiği gibi, Kuran’ın fazilet-leri, tefsiri ve birçok konuyu içermiştir. Fıkıh usulünün hadis usulünden önce tedvin edilmiş olması ise, ilk iki asır içinde fakihler ve hadisçiler şeklinde belir-gin bir ayrım olmamasına bağlanabilir.

SONUÇ

Tefsir hadis ve fıkıh evvela birbirleriyle sonra diğer bilim dallarıyla ilişki içerisinde varolmuş ve gelişmiş hala da birbirlerine katkılarıyla ilerleyen alanlar olagelmiştir. Tefsir; hadis ışığında, fıkıh; Kuran ve hadisin şekillendirmesiyle gelişmekte ve birbirleri için yegane merciler olmaya devam etmektedir. Zira bir alanın kendi sahasında bir veri ortaya koyması için kendine paralel diğer o iki alana başvurması, faydalanması kaçınılmazdır.

0 Yorum - Yorum Yaz

MUKAYESELİ TARİHLER 14.11.2014

Mukayeseli Tarihler/Usuller kıraati hülasası

14922723

ZEKARİYA EFE
DOKTORA

Bilindiği gibi Kur’ân 23 yıl gibi uzun bir sürede inbiştir. Bununla beraber islamın dininin ilke ve prensipleri de böylece uzun bir zaman dilimine yayılarak tamamlanmıştır. Bu dönemde İslami ilimlerden söz edilmesi yerine inan ayetlerin anlaşılması için çaba gösteren insanlar örnek bir model olan peygamberin söz ve davranışlarına bakmışlardır. İşte bu davranış zamanla bazı ilimlerin ortaya çıkmasına vesile olmuştur.
Tefsir, Hadis, Fıkıh ve İslam Tarihi gibi İslâmî bilim dalları, farklı zamanlarda gelişim göstererek sistemleşmişlerdir. İlk zamanlar bu ilim dalları birbirinden tamamen keskin çizgilerle ayrılmış değillerdir. Zira tefsir, fıkıh ve hadis ilmi iç içe bir gelişim göstermektedir. Zira fakih sahabeler aynı zamanda müfessir ve hadisçidir. İlk dönemde hele kuran ilimlerini ayırt etmek neredeyse imkânsızdır. Zamanla ihtiyaç duyuldukça ilim dalları da gelişim göstermeye başlamıştır. Tedvin dönemiyle birlikte ilim dalları oluşmaya başlamış ve telif edilen eserler arasında tefsir ilmi olarak anlaşılan sebeb-i nüzul ilmi de kendisini göstermektedir.
Bütün bu çalışmalar yüce Allah’ın muhatabı olan insanın kendisine gönderilen kitabı en güzel bir şekilde okuyarak muradi ilahiyi anlamaya çalışmaktır. Bunun için her kitap ve ilim bir kitabı anlamak için ortaya çıkmış olmaktadır. Bu gayret vahyin indiği günden başlayıp kıyamete kadar devam edecektir. Amaç Kur’ân’ı anlamak, kavramak ve yaşamak olunca insanın aklına mübelliğ, mübeyyin ve müfessir olan hz. Peygamber gelmektedir. Zira her zaman olduğu gibi edebi, felsefi ve ilmi eserleri en iyi açıklayanlar onları en iyi anlayanlar olduğu aşikârdır. Kaldı ki, Kur’ân insan ürünü edebi veya kültürel bir eser de değildir. İlahi kitap olan Kur’ân’ı Müslümanlar, hatta bütün insanlar anlamak, kavramak ve yaşamak için Hz. Peygamberin, onun öğrencilerinin nasıl anladıklarını izah eden bir açıklamaya muhtaçtırlar. Bu nedenle tefsirde rivayetler çok önem arzetmektedir.
Bütün insanlık için prensip ve ilkeler ihtiva eden bu kitap, fıkıh ilminin ortaya çıkmasına esas teşkil etmiştir. Zira insanların bütün ihtiyaç ve sorunlarını sıralamasına ve maddeler halinde saymasına imkân yoktur. Bu sorunlar ancak onun koyduğu ilkeler ışığında ele alınarak çözüme kavuşturulmuş ve kavuşturulmaya da devam edecektir. Burada devreye Hz. Peygamberin ve ashabının hayatı devreye girmektedir ki bu İslam tarihinin bu anlayış içerisinde önemli bir yerinin varlığını ortaya koymakta, ayrıca peygamberin söz ve davranışları bu kitabı anlamakta önem arz ettiğinden hadis ilminin doğuşuna zemin hazırlamıştır. İşte bu ihtiyaçlar ve zorunluluklar Kur’ân etrafında teşekkül eden ilimleri zamanla ortaya çıkmıştır.
Bu çerçevede düşünüldüğünde tefsir ilminin ortaya çıktığı zamanı Kur’ân’ın ilk muhatabı olan Rasûlullah dönemi olarak söylememiz doğru olacaktır. Yaşam tarzı olarak vahyi kendilerine sistem olarak seçen ashap ve tabiinin tefsire verdikleri önemin müstesna bir yeri olduğunu görmekteyiz. Böylece şifahi olan tefsir geleneği tabiin dönemiyle tedvin edilmeye başlamıştır.

HZ. PEYGAMBERİN DEVRİNDE TEFSİR
Hz. Peygamber kendisine vahyedilen Kur’ân’ı muhataplarına okuyor, anlamadıkları yeri de onlara beyan ediyordu. İlk muhatapların dilleri Arapça olduğundan tefsire çok fazla gerek duyulmuyordu. Çok az bir kısmını anlamadıklarında da peygamber devreye girerek ihtiyaç duydukları açıklamayı alma imkânı buluyorlardı. Buna ilaveten sahabe içerisinde anlayış, kültür, ilmi seviye ve medeniyet farklılıkları dolayısıyla kısmen tefsire ihtiyaç duyulsa da bu ihtiyacı gerek ilmi gelişme gösteren önde gelen sahabeler, gerekse Hz. Peygamber bu ihtiyacı karşılıyorlardı. Böylece Kur’ân’ın indiği bu dönemde anlamadıkları ayetlerin manalarını açıklayan, bilmedikleri ameli hükümleri uygulayarak örnek olan dini ilimlerin otoriter yapısını temsil eden peygamber ve onun yetiştirdiği sahabe vardı. Bu nedenle sorunlar kolayca çözüme kavuşuyordu.
Efendimiz döneminde tefsir vaaliyetini şu şekilde sayabiliriz;
1-   Ayetlerden bazılarını okuyarak tefsir ederdi.
2-   Sorulara cevaplar vererek açıklama yapardı.
3-   Konuştuğuna delil olarak ayetler okuyarak açıklardı.
4-   Kendisi soru sorarak tefsir etmeye başlardı.
Efendimizin tefsir yöntemini şu şekilde maddeleştirebiliriz:
1-   Mücmel olan ayetleri açıklamak.
2-   Müphem olanı izahatla açığa çıkarmak.
3-   Mutlak anlamı kayıtlamak.
4-   Müşkilatı gidermek.
5-   Uygulanması istenen davranışı uygulayarak öğretmek.
İşte sünnetin kuran açısından bu fonksiyonu ileride farklı bir ilim dalı olarak karşımıza çıkacaktır. Dolayısıyla hem ayetlerin açıklanması yani beyan görevini üstlenecek ve hem de şariin iradesi konusunda teşri görevini üstlenmiş olarak hizmet etmeye devam edecektir.

SAHABENİN TEFSİRDEKİ YERİ
      Hz. Peygamberden sonra tefsir sahasında sahabe önem kazanmıştır. hadis ve nüzul sebeplerini müşahede edip, hükümlerle aralarında münasebet kurabilmeleri, tefsir ilminde ayrıcalıklı bir yerlerinin olmasını sağlamıştır. Sahabe Peygamberimiz (s.a.v.)den sonra siyasi karmaşayla birlikte İslam’ın kaynakları olan ilimleri de bizlere aktarmasını bilmişlerdir. Topladıkları bilgi malzemeleri kısmen yazılı ve çoğunluğu ise şifahi olarak nesillere aktarılarak yazıya geçirilinceye kadar devam etmiştir.
BU DÖNEMDEKİ TEFSİR KAYNAKLARI
Hz. Peygamber’in vefatından sonra, sahabe için tefsirin dört kaynağı bulun-duğunu görmekteyiz. Bunlar;
1-Kur’ân-ı Kerim,
2- Hz. Peygamber,
3-İctihâd ve
4- Re’y
Sahabe Arasında bazı isimler diğer ilimlerde olduğu gibi Tefsir İlminde de öne çıkmışlardır. Bu isimleri şu şekilde sayabiliriz: Hz. Zeyd b. Sabit, Hz. Ali b. Ebî Tâlib, Hz. Abdullah b. Mes’ud, Hz. Aişe bt. Ebubek, Hz. Ubey b. Ka’b, Hz. Abdullah b. Abbas, Hz. Ebû Musa el-Eş’arî, Hz. Abdullah b. ez-Zübeyr.
TABİÛN TEFSİRDEKİ YERİ
Tabiin dönemi ilimlerin tedvin dönemidir. İslâm’ın fetihlerle geniş sahalara yayılması dolayısıyla ister arap olsun ister olmasın yeni Müslümanlar ortaya çıkmış ve onların sahabe ve onların öğrencileri gibi Kur’an’ı anlamaları da mümkün değildi. Bu nedenle onlardaki Kur’ân’ı anlama ve İslam’ı yaşama hevesleri ilme sürüklemiş, zamanla ilimde zirve yapan mevaliler olmuştur. İslam’a yeni giren milletlerin İslam’ı öğrenmeye olan arzuları yanında Arapların idarecilikle uğraşmayı ilme tercih ederek ilimle uğraşmayı bir eksiklik olarak gördüklerinden bu dönemde ilim ve bilhassa tefsir sahasında temayüz eden şahısların çoğunluğunun Arap olmadıklarını görmek mümkündür. Sahabenin İslâmî ilimlerdeki rolü kendilerinden sonra mevalilerine miras olarak kalmıştır. Hal böyle olunca Mevaliler, doğal olarak tefsirlerine kendi kültürlerini de eklemişlerdir. Tabiûnlar, tefsiri sahabeden işitmek suretiyle nakletmiş, sema olmayan hususta da, içtihatlarına müracaat et¬mişlerdi. Artık tefsir tabakadan tabakaya intikal etmeye başlamış, her tabakanın fertlerinin kültür durumları değişik olduğundan, gerek tabakalar ve gerekse fert¬ler ona yeni bir şeyler katmışlardır. Onlar re'y ile yapmış oldukları tefsirlerde, sadece kendi fikirlerini beyan etmemiş, bununla beraber, aynı zamanda yaşadıkları cemiyetin fikri tasavvurlarını, yaşayışlarını, geleneklerini ve hurafeleriyle birlikte aksettirmişlerdir.
Bazı Meşhur Tabiûn Müfessirlerşu şekilde saymamız mümkündür; Said b. Cübeyr, Mücahid b. Cebr, İkrime, Muhammed b. Kab el-Kurezî ve Zeyd b. Eslem, Alkame, Mesruk, Hasan Basrî, Katade ve İbrahim Nehaî’dir.
İslâm hukuku, tefsirde olduğu gibi oluşum süreci Hz. Peygamber, sahabe, tabiûn dönemlerinde aşamalı olarak temellendirildi, müctehid imamlar döneminde ise sistemleşerek daha önce atılan temel üzerine kuruldu.
İslâm hukukunun Hz. Peygamber, sahabe, tabiûn, müctehid imamlar şeklinde dönemlendirilmesi görülmektedir. Müctehid imamlara kadar ve onların dönemlerini de içine alacak şekilde ki dönem fıkıh gelişme, sistemleşme ve zirveleşme dönemi olarak kabul edilirken bu dönem sonrası ise genelde, “taklid dönemi” olarak nitelendirilmektedir. Bu dönemden sonraki aşama ise “kanunlaştırma” dönemi adıyla ifade edilmektedir. Biz esas itibarıyla, hukukun oluşum sürecinde aşamalardan sonraki dönemi uyanış dönemi olarak ifade edersek abartmış olmayız.
Peygamber döneminde hukukun kaynağı vahiy ve içtihadı olmak üzere iki iken sahabe döneminde kitap ve sünnetin yanında sahabe re’y’i/içtihadı olarak görülmektedir. Tabiin dönemine gelindiğinde bu kaynaklara ilaveten sahabe icmaını da bulmaktayız. Mezheplerin çıkışıyla birlikte kaynakların sistematize olduğu görülmektesdir. Zira kitap, sünnet, icma, kıyas genel ilkeler olarak görülürken her müçtehid bu ilkeler yanında bazı ilkelerde geliştirmişlerdir. Mesalihi mürsele, şer’ü menkablena, ameli ehli medine ve zamanın değişmesiye değişen hükme konu olan adet ve gelenekleri de bu kategoride saymak mümkündür. Bu ilimlerin bizlere kadar iletilmesinde sahabenin özellikle Hz. Ebu Bekir (ö. 13/634) ve Hz. Ömer (ö. 23/644)in yanında Mekke’de İbn Abbas (ö. 68/687), Kûfe’de Abdullah b. Mesud (ö. 32/653), Medine’de Zeyd b. Sabit (ö. 45/655) ve İbn Ömer (ö. 74/693) gibi fakih, mühaddis ve müfessir sahabiler gerek fıkhi, gerek hadis ve kerekse tefsir birikiminin aktarılması hususunda çok önemli rol oynamışlardır. Tabin döneminde de gayretleri ön plana çıkan tabin ilim adamlarımızı yani Medine’de Said b. Müseyyib’i (ö. 94/712), Mekke’de Atâ’yı (ö. 114/732) ve İkrime’yi (ö. 150/767), Kûfe’de Alkame b. Kays’ı (ö. 62/682), İbrahim en-Nehaî’yi (ö. 96/714) ve Said b. Cübeyr’i (ö. 95/714) unutmamak gerekir.
Peygamber döneminden uzaklaştıkça ilim sahasına çıkan insan ların çokluğu ve arap olmayanların da sahaya girmesiyle ilimler önce şahıslar adıyla anılırken sonra ekollere bölünmüştür. İster tefsir, ister hadis ve ister fıkıh olsun hicaz ekolü- ırak ekolü; hadis ekolü-rey ekolü; küfe ekolü ve basra ekolü diye anılmalara çokça raslanılmaktadır. Her ekol kendi sistemini geliştirmiş ve ilim sahasında ufak tefek ayrılıkçı saldırgan tutumları saymazsak takdire şayan hizmetler vermişlerdir.
Özetlemeye çalışırsak şunları söyleyebiliriz: İlim vahiyle doğmuş, Hz. Peygamberin (s.a.s.) gayretleriyle alim sahabeler yetiştirmek suretiyle büyük bir gelişme göstermiştir. Onlarda nice öğrenciler yetiştirerek ilmi gelişmenin evrelerinin uluşumunda büyük rol oynamışlardır. Bu evreleri şu şekilde maddeleştire edebiliriz; I. Peygamber (S.A.S.) Devri ki, bu Devirde Fıkhın Kaynakları Kur'ân, peygamber içtihadı/Sünnet,. 2. Sahabe Devri ki, bu Devrede Fıkhın Kaynakları Kur'an, Sünnet, İcmâ, ve Rey/İctihaddır. 3. Tâbiûn Devri ki, bu devirde fıkhın kaynaklanrı şunlardı Kitâb, Sünnet, İcmâ, Sahabe Kavli ve Fetvaları yanında Rey'dir. 4. Müctehid   İmamlar Devri ki, bu devir islam ilimlerinin altın devri olarak bilinir. Zira bu dönemde ilmin gelişme sebepleri daha çok dile getirilir. Gelişme Sebebleri olarak Abbasi halifelerinin din ilimlerine ve âlimlere gösterdikleri yakın ilgiyi, fikir ve İctihad Hürriyeti olduğunu, İslam Ülkesinin Genişlemesi dolayısıyla zeki ve kabiliyetli insanların ilimle severek ilgilenmelerini, ilimlerin Tedvini olunmasını, ilimler için seyahatlar yapılmasını, Mezheb ve ekollerin ortaya çılarak gelişmelerini sayabiliriz. 5. Taklid Devri ki, Bu devirde taklide sürükleyen hocaya saygı, mezheplere bağlı olan fakihlerin kadı tayin edilmesi, mezhei görüşlerin hüküm şeklinde tedvin edilmesi, kendine güvenin azalması, belli başlı mezheblere devlet tahsisi, idarecilerin bazı mezhepleri desteklemesi gibi sebeplerin varlığından sözedilebilir. 6. Duraklama devri ki, metinin şerh, haşiye ve özet mahiyetinde kitap yazma faaliyetlerinden söz edebiliriz. 7. Kanunlaştırma Devri ki, bu devir, 1851 maddelik Mecelle'nin tedvin edilmeğe başlandığı hicri 1286 yılından başlar, 1926 yılına kadar devam eder. ve 8. Uyanış devri ki, çağımızın dönemidir diyebilmemiz mümkündür.

Yararlanılan Kaynaklar
[1] Büyük Haydar Efendi: 9; Hamidullah, “İslam Hukukunun Kaynaklarına Dair Yeni Bir Tetkik” ter: B. Davran, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İstanbul, 1953, c.1, sayı: 1-4, s.64.
[2] Vehbe Zuhayli, Fıkıh Usulü, Risale Yayınları: 12.
[3] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 27.
[4] Yıldırım, Suat, Peygamberimizin Kur'ân'ı Tefsiri, s. 22-23.
[5] Gümüş, Sadreddin, Kur'ân Tefsirinin Kaynaklan, İstanbul 1990, s. 24.
[6] Yıldırım, Suat, Peygamberimizin Kur'ân'ı Tefsiri, s. 18.
[7] Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usûlü, s. 210; ve Tefsir Tarihi, FECR YAY. 2010, Ankara.
[8] Muhsin Demirci, Tefsir Usulü ve Tarihi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları: 270-272.

0 Yorum - Yorum Yaz

İSLAM TARİHİ BOYUNCA TEFSİR, FIKIH VE HADİSE 17.11.2014

MUKAYESELİ TARİHLER/USULLER KIRAATİ HÜLASASI 17.11.2014

Adı ve Soyadı: ALİ AKKUŞ

Öğrenci No: 14922706 ( DOKTORA)

Dönem: 2014/2015 GÜZ DÖNEMİ

Konu: ESBAB-I NÜZUL I-2.ÖDEV

İSLAM TARİHİ BOYUNCA TEFSİR, FIKIH VE HADİSE

BÜTÜNCÜL BİR BAKIŞ DENEMESİ

İçindekiler

1. GİRİŞ. 2

2. HZ. PEYGAMBER DÖNEMİ: 2

3. SAHABE DÖNEMİ: 5

4. TABİİN DÖNEMİ 11

5. İMAM ŞAFİ’YE KADAR OLAN DÖNEM: 16

6. ŞAFİİ SONRASI GELİŞİM DÖNEMİ ( SÜNNİ DETERMİNİZMİN OLUŞUM AŞAMASI) 2

7. DURAKLAMA DÖNEMİ ( a-Şerhler (350-656) b- Haşiyeler (654) 28

8. GÜNÜMÜZ- YENİ DÖNEM : DÖNÜŞÜM DÖNEMİ 34

9. DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER.. 3

GİRİŞ

Yaklaşık 1500 yıllık İslam kültürümüzün temelini oluşturan faktörleri, temel İslam bilimlerinin bir açılımı ve gelişimi olarak düşünmek çok abartılı bir yargı değildir.

Hadis fıkıh, tefsir ve kelam oluşum ve gelişim süreçlerinde birbirlerini etkileyerek, siyasi ekonomik ve toplumsal alanlarda, karşılıklı etki-tepki kuralına göre ilerlemiş gelişmiş, kendilerini oluştururken de toplumun dünya görüşünün ve kültürel yapısının temel taşları olmuşlardır.

Bu bilimler içsel gelişmelerinden daha çok karşılıklı etkileşim yoluyla gelişmişler, iç ve dış faktörlerden etkilenmişlerdir. Zamanın ve coğrafyanın getirdiği siyasi ve sosyo-kültürel ortam ve çevrelerin kültürlerinin etkisi ve baskısı altında kalmışlar, ancak kendilerine özgün bir yol ve üslubu oluşturmayı başarmışlardır. Bu zor ve çetin mücadeleden güçlenerek çıkmışlardır. Temel ilimlerin bu serüvenini değişik bakış açıları ile irdelemek mümkündür.

İslam ilimlerinin bu gelişimini kronolojik açıdan incelersek, Hicri birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü asır ve sonrası, oluşum süreci açısından incelersek, oluşum, gelişim, açılım, daralma, dönüşüm dönemi, Bölge Olarak Arabistan, Suriye, ırak, İran, Horasan, Mısır, Endülüs, Hint, Anadolu ve Batı, siyasi olarak incelersek Hz. Peygamber, dört halife, Emeviler, Abbasiler, Fatımiler, Türkler (Karahanlılar ve Gazneliler), Memluklular, Selçuklular ve Osmanlılar olarak, oluşum şekli olarak incelersek hıfz, kitabet, tedvin ve tasnif dönemi olarak, ferdi dönemler olarak incelersek Hz. Peygamber dönemi, Sahabeler, Tabiinler, Tabe-i Tabiinler ve sonraki dönem, metodolojik açıdan incelersek oluşum, gelişim, sistemleşme, duraklama ve taklit dönemi olarak bir çok açıdan inceleyebiliriz. Ayrıca bu bilimleri bakış açılarına göre ayrı ayrı ele alabileceğimiz gibi bir bütün içinde ve karşılıklı etkileşimleri bakımından da inceleyebiliriz.

Ben burada bu dönemlerin hepsini kullanarak ve bütünlük içerisinde tarihsel bir yöntem ile bakmak istiyorum. Daha sonra bütün bu ilimler tarihi için yeni ve kapsayıcı bir bakış açısı geliştirme denemesi yapmak istiyorum. Ancak bu dönemleri birbirinden ayırmanın çok güç olduğunu ve bunların iç içe olduğunu, kesin sınırlar ile ayrılamayacağını da belirtmeliyiz.

HZ. PEYGAMBER DÖNEMİ:

Hz. Peygamber dönemi vahyin iniş süreci olarak algılanmalıdır. Bu döneme nüzul dönemi diyebiliriz. Bu dönemde yine sahabeler vardır fakat ağırlık Hz. Peygamber üzerindedir. Bu nedenle Peygamber dönemi olarak adlandırabiliriz.

Dönemin Özelliği bütün İslam bilimlerinin başlangıç ve doğuş dönemi olmasıdır. İlimlerin kaynağı da doğal olarak Kuran ve Hz. Peygamber olmuştur. Dönemin bilgi saklama şekli HIFZ idi . sadece kuran bu dönemde yazılmıştır. Hz. Peygamberin hadisleri kuranla karışmaması için çok fazla yazıya geçirilmemiştir. Ancak bazı sahabiler bu dönemde Hz. Peygamberden hadis yazmışlardır.

Öncelikle kuran Müslümanları ilme ve tartışmaya davet etmiştir. Sağlam bilgiye dayanmayı tavsiye ediyor ve bilgiyi en önemli güç kabul ediyordu. Peygambere ve müslümanlara kendisini anlamasını ve düşünmesini emretmiştir. Kuran kendini açıklıyordu. Arap dili ve kurallarını çok incelikli olarak kullanmış belağatın ve söz sanatının en üstün örneklerini vermiştir. Bazen bir kelimeyi aynı ayet içinde, bazen başka bir ayette ve bazen başka bir sure içinde açıklamıştır. (cerrahoğlu…) Kendini mücmel mufassal, mutlak, mukayyet, umum – husus olarak ortaya koymuştur. Böylece kuran bütün İslami bilimlerin birinci kaynağı olmuştur.

İkinci olarak Hz. Peygamber kuranın gaye ve amaçlarını en iyi anlamış ve bize açıklamıştır. Kuranı en iyi anlayanın onu ilk alanın olacağında hiç şüphemiz yoktur. Çünkü Hz. Peygamber vahyi alabilecek bir ruhsal yükselişe varmış, miraçta ise bu yükseliş zirveye ulaşmıştır. Burada yaratılışın ve yaratıcının en yüksek sırlarını müşahede etmiştir. Başka bir kimsenin bu ruh yüceliğine ulaşması da pratikte mümkün değildir. Kuran ise Hz. Peygamberi tebliğ ve tebyin (açıklama) ile görevlendirmiştir. Uygulamaları ile güzel bir örnek oluşturmuştur. Kuranın mücmelini beyan etmiş, mutlakını takyid etmiştir. Mesela namaz vakitlerini, zekat miktarını, hac menasiklerini açıklamıştır. Hala ve teyzeyi bir nikah altında toplamayı haram kılmış, böylece haramlar konusunda ziyade yapmıştır. Bazen da sorulan sorulara cevap vermiştir. Açıklama yaparken çok beliğ ve kısa konuşurdu. Karşıdaki kişinin durumuna göre hareket ederdi. (i.cerrahoğlu).

Hz. Peygamber sahabenin anlamadığı, kuranın garip ve müşkil kelimelerini de açıklamıştır. Ancak alimler peygamberin kuranın tamamını tefsir ettiği konusunda ihtilafa düşmüşlerdir. Suyuti ve Gazali tamamını tefsir etmedi demişlerdir. Taberi ise çok azını tefsir etmiş olmasına sıcak bakmaz. (Tarih içinde tefsir ve tefsir ilimleri) İbni Haldunda Mukaddimesinde sahabenin kuranın anlaşılmayan kelimelerini peygambere sorarak öğrendiklerini nakleder, ama kuranın tümünü tefsir ettiğinden bahsetmez. (A.Nedim Serinsu)

Yine Hz. Peygamberin sağlığında hadisler kısmen yazıya geçirilmiştir. Bazı sahabeler hadis yazıyorlardı. Veda hutbesi de kayda geçmiştir. Ayrıca Medine anlaşması, Yemene gönderilen vergi düzenlemesi, Hudeybiye Anlaşması, davet mektupları vs.. yazıya geçmiştir. Hz. Peygamberin mescitte düzenlediği sohbetler de bazen yazıya aktarılıyordu. (Hadis Tarihine Genel Bakış) . Sab b. El Ubade el Ensari, Abdullah b. Ebi Evfa, Semume b.Cundap, Cebin b.Abdullah Hz. Peygamberden izin alarak hadis yazmışlardır. (İslam Bilimlerinde Yöntem) Aslında Hz. Peygamber ilmi kaydetmeyi(yazı=kitabe) tavsiye etmiş ve hatta ilim için seyahati bile teşvik etmiştir.

Hz. Peygamber insanlar içerisinde çıkan olaylarda hüküm veriyordu. Yani yargı görevini de yerine getiriyordu. Ayrıca komutan ve bir devlet başkanı olarak ta çeşitli uygulamalarda bulunuyordu.

Bu dönemle ilgili olarak bazı müsteşrikler mesela Margolotti kuran dışı Hz. Peygamberin sünnetinin olmadığını iddia etmiştir.

Hz. Peygamber devrini daha derinden incelediğimizde bu dönemin nüzul dönemi olduğunu ve bunun ayrıcalıklı bir dönem olduğunu anlayabiliriz. Bu dönem İslam Dünya Görüşünün oluşturulduğu dönemdir.Kuran olaylara doğrudan müdahele ederek iniyordu. Dolayısı ile bir pratik dönem idi. İlimler FIKIH, TEFSİR, HADİS, KELAM vs diye henüz ayrışmamıştı.Bilgi ve dolayısı ile DÜNYA GÖRÜŞÜ bir BÜTÜN halinde işliyordu. İLİM denince genel bilgi anlaşılıyordu. Buna tefakkuh da deniyordu. Hem ameli hem de teorik bilgiyi içeriyordu. ilim=tefakkuh= Bilgi ve Amel (fiil). Dolayısı ile Hz. Peygamberin davranışları genel ilim çerçevesinde oluyordu. Aslında Hz. Peygamberin kuranı anlaması ve yorumlaması, yargıda bulunması ve ceza vermesi,sorulara cevap vermesi bütün fiilleri ve teorik yorumları sünnet kapsamında idi. Sünnet kuranın yorumu ve uygulaması idi. Ancak sünnetin yasama yönü (yani Fıkıh yönü) çok azdı. Sünnet daha çok dini-ahlaki bir rehber idi. Hz. Peygamber yaptığı uygulamalarda sahabesine danışıyordu. Buna kuran ŞURA demektedir. Kararlar ortak alınıyordu. Dolayısı ile sünnetin içine sahabelerin görüşleri de dâhil idi. Hadis bu dönemde resmi değildi. Sünnet olarak ele alınıyordu. Sünnet bu anlamda ilkeler bütünü değil yol gösterici bir rehber idi ve sürekli gelişip büyüyordu. Buna YAŞAYAN SÜNNET diyebiliriz. (İslam, Fazlurrahman) Yani bu Yaşayan Sünnet kavramı Hz. Peygamberin teorik, fiili ve sözlü davranışları ile sahabenin görüşlerini kapsıyordu. Aslında buna Hz. Peygamber ve sahabenin İCMAI da diyebiliriz. Buna aynı zamanda NEBEVİ SÜNNET de diyebiliriz. Bu nebevi sünnet Hz. Peygamberin ve sahabenin içtihatları ile gelişip büyüyordu. İmam Ebu Yusuf da sünnetin bu nedenle “Müslümanların Genel uygulamasıdır” şartlara göre gelişir ve ictihatla büyür demektedir. (Erreddü ala- Siyeril Evzaii, Ebu Yusuf)

Sonuç olarak bu dönemin özelliklerini şöyle sıralayabiliriz.

1- Bu dönemde ilimler ayrışmamıştı. Tasnif yoktu ( fıkıh, tefsir, hadis gibi)

2- Bilgi bütün idi. Bazı

3- Bu ilim SÜNNET ile anlaşılıp yorunlanmıştır.

4- Sünnet YAŞAYAN SÜNNET idi. Hz. Peygamberin ve sahabeler

İçtihatlarını, sözlerini, davranışlarını içeriyordu.

5- Yaşayan sünnet dinamikti ve gelişip büyüyordu

6- Yaşayan Sünnet içtihatla gelişip icma halini alıyordu. Aralarında kopmaz birbağ vardı. Sünnet--- içtihat--- icma .

7- Yaşayan Sünnetin koruma şekli genel olarak HIFZ idi ve şifahi olarak aktarılıyordu.

8- Yaşayan Sünnet devam eden ve büyüyen bir süreç idi.

9- Hadis yaşayan sünneti daraltır ve statikleştirir. (sabitler), belli bir alana hapseder.

10- Sünnetin içindeki kuran yorumlarından tefsir ilmi oluşur.

11- Sünnetin içindeki ameli yorumlardan Fıkıh İlmi oluşur.

12- Hadisin hepsi peygambere söz olarak ulaşmasa da manen (ruh) olarak ulaşır.Çünkü hadis isnadı daha çok sahabeye dayanır. Sahabe ise zaten Yaşayan sünnetin bir parçasıdır.Peygamber zamanında çok az hadis yazılmıştır. Bazı sahabeler bu konuda hz. peygamberden izin almıştır.

13- Yaşayan sünnet duruma ve şartlara göre yorumdur.

14. Sünnetin gelişim yöntemi İÇTİHAT idi.

15- Kısacası nüzul döneminde İLİM kavramı branşlara ayrışmamış ve bütün idi. Bu nedenle kuranın DÜNYA GÖRÜŞÜ’de bütün Olarak ve canlı olarak zihinlerde yaşıyordu. Sonraki devirlerde ortaya çıkan ilimler bu dünya görüşünün ayrışması ve parçalanması sonucunda oluşmuştur.

SAHABE DÖNEMİ:

Aslında sahabe dönemi Hz. Peygamber dönemi ile başlar küçük sahabelerin vefatı ile biter. Bu dönemi peygamber dönemi ile ayırmak oldukça güçtür.

Bu dönemde öncelikle 4 halife dönem çok önemlidir. Halifeler Halk ile iç içe olmuş, birlikte şura ile hareket etmişlerdir. Tam bir DEMOKRATİK ortam sağlanmıştır. Hz. Ebu Bekir öneminde irtidat olayları bastırılmış, Hz.Ömer döneminde ortalık sakinleşince istikrar durumu yaşanmıştır. Bu istikrarın dalgası Hz. Osmanın ilk döneminde etkisini gösterir ancak Hz. Osmanın akrabaları (mesela Muaviyeyi Şam Valisi yapması gibi) resmi görevlere ataması olayların karışmasına sebep olur.Hz Ömer de daha önce Ümeyye Oğularının yönetime katılmamasını tavsiye etmiştir. Hz. Alinin halife seçilmesi ve yönetim dönemi çok çalkantılı geçer. İç tartışmalar durmaz. Cemel ve Sıffın Savaşları yaşanır. Bu olaylar ümmetin moralini ve birliğini Bozduğu gibi yeni fırkaların ortaya çıkmasını da sağlar. İslam tarihinde daha sonra Kelam, Fıkıh, Hadis, Tefsir dallarındaki ekollere dönüşen ayrılıkların hepsinin temelinde bu dönemdeki SİYASİ ayrılıklar ve fırkaların rolü vardır.

Hz. Osman ve Hz. Ali dönemindeki çatışmaların temelinde ise Güneyli ve Kuzeyli Arap kabilelerinin çekişmesi vardı. (İslam, Fazlurrahman) Yani Araplar islamın kaldırdığı kabile asabiyetini kılık değiştirmiş bir şekilde yeniden ortaya çıkardılar. Siyasi kutuplaşmanın temelinde yatan en derin etki bu idi.

Örneğin HARİCİLERİN çıkması ve gelişimi ilginçtir. Hariciler idealist insanlardı. Bu bakımdan fanatik, hoşgörüsüz ve zorba idiler. Bu idealizm onları şiddete sürüklemiştir. Ancak çokta dindar ve sade insanlardı. Bütün zamanları namaz kılmak ve ibadet etmekle geçerdi. Bu gruptakiler Hz. Ali nin TAHKİM olayına karşı çıkmışlar, ‘Allahtan başka Hakem yoktur’ sloganını kendilerine şiar edinmişlerdir. Onların isyanları Hz. Alinin öldürülmesine kadar gider. Hariciler Iraktan ve çölden gelmiş bedevi idiler ve Kureyşli (Kuzey kabilelerinden) değillerdi. Birçok İranlıyı da kendilerine destekçi olarak almışlardı. Bu insanlar temelde bütün kabileler için eşitlik istiyorlardı. Bu nedenle siyasi olarak HALİFENİN Kureyşli olmasına da itiraz ediyorlardı. MUTLAK EŞİTLİK ve ÖZGÜRLÜK istiyorlardı. İmanın amelden ayrılmayacağını da savunuyorlardı. Bu nedenle tahkim olayını ve onu kabul edenleri KÜFR ile itham ederler ve kâfirler ile savaşa başlarlar. Bunların yüzünden binlerce Müslüman kanı akar. Bunların fanatik tutumları ve eşitlik istekleri Emevi Saltanatına uymaz. Emeviler de Kureyşli idi ve bu nedenle Haricileri baskı ve savaşla tarih sahnesinden sildiler. Haricilerin çok kan dökmekten endişe eden, sessiz çoğunluğun sesi olan Ehlisünnet (ehli hadis) mevcut düzene daha çok bağlandı ve hatta saltanatı savundu.’Yönetici zalim de olsa uyulacak’ öğretisini geliştirdi. Çünkü onlara göre en kötü kanun kanunsuzluk ve anarşiden daha iyi idi.

Bu olayların ikinci taraftarı ŞİA oldu. Emevilere siyasi olarak düşman oldular.Hz.Alinin hilafetini kabul ettiler ve İslam cemaatinden ayrıldılar. Aslında ŞİA İranlı kabileler di. Bunlar Güneyli Kabile grubundan idiler. Kuzeyli ve Kureyşli kabilelere olan nefret ve kinlerine Hz.Aliyi alet ederler ve ŞİA kisvesine bürünürler.

Bu dönemde kendi içine çekilen Şia daha sonraki dönemlerde çok farklılaşmış olarak ortaya çıkar. Toplumdan itilmişlik hali şiada BATİNİLİK ve TAKİYYE doktrinlerinin gelişmesine neden olur.Bu olaylar İslam tarihindeki ilk düşünce tartışmalarını başlatır. Bunların ilki iman nedir? Kâfir Kimdir? Amel imandan bir cüz müdür? Sorularıdır. Bu soruların tartışılması ikinci büyük tartışmayı doğurur. Bu soru da insan iradesi özgür müdür? Yoksa cebri midir?

Bu sorulara verilen cevaplar fırkaların doğuşunu ve ayrışmasını sağlar. Böylece Hariciler, Mürcie, Şia, Kadiriye ve Cebriye gibi fırkalar oluşur. Bu fırkalar diğer ilimlerin ve düşüncelerin temelini oluştururlar. Bu olayların tabiin dönemi ve daha sonraki dönemlerin ilim ve siyasi düşünceye etkilerini göreceğiz, ancak daha önce Sahabe dönemindeki tefsir, fıkıh, hadis ilimlerine ve sünnet anlayışına bakalım.

Sahabeler Hz.Peygamber ile nüzul ortamını canlı yaşamışlardı. Bu nedenle Kuranın genel bütünlüğünü, sünnetin amaç ve gayelerini çok iyi kavramışlardı. Sahabe Peygamberin müridi idi. Onun söz ve davranışlarını aynen özümsediler. Peygamberin sözü ve davranışı sahabenin sözü ve davranışından ayırt edilmez hale geldi. Bu nedenle hadislerin Hz. Peygambere dayanmasına gerek yoktu. İsnad zinciri de zaten sahabede son bulmuştur. Sahabe sünneti yorumlamıştır. Önceki dönemde ( Peygamber döneminde) de belirttiğimiz gibi YAŞAYAN SÜNNET peygamberin ve sahabenin içtihat ve yorumlarını da kapsıyordu ve içtihatla sürekli gelişiyordu. Sahabeler yine bu yöntemle İÇTİHAT ve Reyle yaşayan Sünneti geliştirdiler. Yeni olayları yorumladılar. Bunun yöntemi de KIYAS idi.

Bu dönemde peygamber dönemi gibi ilimler ayrışmamış, bütüncül bir haldeydi. Bu nedenle sahabeler de Kuran ve Sünneti canlı ve bütüncül yaşamışlar ve Tabiinlere aktarmışlardır. Sahabe sünnetin GENEL İLKE ve amaçlarına göre içtihat ediyordu. Sünnet, sahabeler tarafından yorumlandı. İçtihat ve icmaları ile gelişti ve büyüdü. Yöntemleri Kuran bütünlüğü ve Hz. Peygamberin örnek davranışlarının genel amaç ve gayeleri ile kendi rey ve içtihatları idi. Bu durum şifahi ve yaşantısal idi. Bu nedenle ilimler tedvin edilme gereği duyulmadı. Hıfz ağırlıklı idi. Hatta genel kanı kitabete (yazı) karşı idi. “İlim öğretimle olur, kaydetmekle değil, sözlü olur yazı ile değil” lafı ( Kuran ve Bağlam,A.Nedim Serinsu) genel kanaati de ifade etmektedir. Çünkü yazıya güven yoktu. Yazı değiştirilebilirdi. Ancak zihinlerdeki hıfzedilen ilim değiştirilemezdi. Zaten bu dönemde Arap dili ve kuralları gelişmiş değildi. Bu dönemde İLİM kavramı kuran ve sünnetin ilkelerinin içtihadi yolla kullanılmasını ifade ediyordu. Bir anlamda İCMA ile eş anlamlı idi. Sahabe sünneti Hz. Peygamberin sözleri ve davranışlarından almıştır. Sözlerine hadis denmesi daha sonraki dönemlerde daha belirgin hale gelir. Kuran dışında çok fazla yazıya geçen bir ilim yoktu. Ancak bazı sahabeler Hz Peygamberden izin alarak hadis yazdılar. Mesela sad b. El Ubade el Ensari, Abdullah b. Ebi Evfa. Cabi b. Adullah bunlardandır. Hz Ebu Bekir ve Hz Ömer hadis yazmazlar, hatta Hz.Ömer Ebu Hüreyreyi çok hadis söylediği için dayak attırır. Hadis nakli ve yazımı son iki halife döneminde daha çok artar. Sahabelerden çok hadis rivayet edene MUKSİRUN (bunlar yedi sahabedir) az hadis rivayet edene MUKİLLUN denir. Ali b.Ebi Talip (v.45), Ebu Hüreyre(v.59), Abdullah b.Abbas, Abdullah ibni Ömer (v.74), Hz.Aişe gibi sahabelerden yoğun hadis rivayeti yapılır. Sahbenin ne kadar hadis yazıya geçtiği belli değildir.

İbni Hacer ‘El Babe’ sinde 1230 kişiden, İbnül Esir ‘Üsdül Babe’ adlı eserinde 755 sahabi olan hadis ravisinden bahseder. Ancak aslolan sahabenin yazmış olduğu SAHİFELER olduğunu kabul etmektir. Hıfza değer verildiği kitabetin yerildiği bir ortamda fazla hadis yazılmış olmasını beklemek çok doğru bir düşünce değildir. Yine bu dönemde sahabeler fethedilen yeni coğrafyalara yerleşmişler ve burada ilim merkezleri kurmuşlardır. Bu ilim merkezlerinden MEVALİ denen İslam âlimleri yetişmiştir. KUFEDE Abdullah b.Mesud yerleşti ve dersler verdi. Hz.Ali Irakı devlet merkezi yapınca kendisi de buraya yerleşti. BASRADA Ebu Musa el-Eşari, FİLİSTİNDE Muaz b.Cebel yerleşmiş ve ilim ve hadisi öğretmişlerdir. Sahabeler hadisi de sünneti anlamak için kullanmışlardır. Bu anlamda hadiste sünnetin bir parçası idi. Önemli olan sünnetin gaye ve hedeflerini anlamak ilkelerini kavramak idi.Yine bu açıdan HİDİS-KAVL-FİİL-FITRAT kavramları da sünnet anlamında kullanılır.

Sahabenin sünnet anlayışını kendi içlerinde üç açıdan değerlendire biliriz. Bu üç anlayış sahabenin kendi fıtrat ve kapasitesine göre anladıkları sünnet anlayışıdır. Birincisi ZAHİRİ yaklaşım. Bu yaklaşımı benimseyen sahabeler lafzi anlayışı benimsemiş ve harfiyen Hz.Peygamberi taklit etmişlerdir. Abdullah İbni Ömer, Sait el Hudri, Ebu Zerr, Ebu d Derda, Enes B. Malik, bunlardandır. İkinci olarak FIKHİ yaklaşım. Bu gruptakiler sünnetin illet ve maksatlarına önem vermişlerdir. Bu yaklaşımda illetin ortaya çıkarılması için bağlam, merkezi noktayı oluşturmuştur. Hz.Aişe, Ümmi Seleme, Hz.Abbas, İbni Mesut, Zeyd b. Sabit bu gruptandır. Üçüncü olarak ta İÇTİHADİ yaklaşımı. Sünnetin bütünlüğü ve GENEL İLKELERİNDEN hareket ederek yeni durumlar karşısında yeni ve değişik çözümlere ulaşmışlar ve yaşayan sünnete katkıda bulunmuşlardır. Hz.Ebu Bekir, Hz.Ömer, Hz.Ali, Hz.Osman, Muaviye bu grup içinde kalmıştır. Burada önemli bir nokta şudur, sahabeler sünnet koymada son durak olmuşlardır. Tabiin ve daha sonraki nesiller konulan sünneti yorumlayarak İCMAya vardılar.

Nüzul döneminde Kuranda yasamayla ilgili çok az ayet inmiştir. Bu nedenle yasama ve yargı (FIKIH) daha çok sünnet ile gelişmiştir. Peygamber (AS) ve Sahabe ayetin nüzul sebeplerini ve illetini çok iyi kavrayarak yeni yorumlar yaptılar. Özellikle Medine döneminde, ehli kitap, savaş, aile, miras…. İle ilgili konuları peygamberin uygulamaları ve sahabe ile istişareleri ile geliştirip bir model olarak ortaya kondu. Buradaki yöntem önemlidir. İçtihat da TEDRİCİLİK esas idi ve KOLAYLIK, HAFİFLİK, birey ve toplum MASLAHATI, ADALETİN gerçekleştirilmesi gibi hedef ve sonuçlara bakılırdı. Yasamanın genel amacı bunlar idi. Sahabeler Hz. Peygamberden sonra da alışık oldukları bu yöntemi kullandılar ve yeni sorunlara yeni çözümler getirdiler yasama ve yargıyı geliştirip büyüttüler. Sahabeler içtihatları REY olarak algıladılar. Ancak bu reylerde çok fazla ihtilaf yoktu. Çünkü sahabenin büyükleri ve fakihleri Medinede oturuyorlardı ve Şura ile karar veriyorlardı. Bu sahabe icmasını kolaylaştırıyordu. Coğrafya henüz dar olduğundan yeni olaylar denilen nevazil çok fazla değildi. Sadece sorun çıkınca ortaya görüşler koyuyor, tartışılıyor ve icmaya varılıyordu. Bu içtihat yönteminde iki şekil vardı. Birincisi, ittihadül icma: istişare ve fikir birliği ile yapılıyordu. Bu görüşlerin temelinde de yine maslahat, istihsan, adalet, kolaylık yöntemi göz önünde bulunduruluyor ve Kıyas yöntemi ile içtihat ediliyordu. Dinin ruhuna aykırı olan ve ihtiyaca cevap vermeyen görüşler (rey ve içtihatlar) kabul görmüyordu ve duruma göre değiştirilerek yorumlanıyordu. Mesela Hz. Ömerin savaş hukuku ile ilgili olarak, ganimet topraklarının ( fethedilen yerlerde) özellikle Irak fethedilince, peygamberimizin uygulamasının zıttı olarak savaşan askerlere dağıtmaması, bu tür içtihatların en güzel örneklerindendir. Hz. Ömer burada zamanın ihtiyacı olarak sosyal-adaletin sağlanması için bu içtihadı yapmıştır. Yine ceza hukuku ile ilgili olarak kıtlık zamanında had cezasını (sopa ve el kesme) kaldırır. Sosyal yasama ve aile hukuku ile ilgili olarak, ümmü veled denen çocuğu olmuş cariyelerin satışını yasaklar. Halbuki Hz. Peygamber zamanında bunların satışına izin verilmiştir. Hz.Ömerin buradaki tutumu, cariyeler çoğalınca ve toplumda annesiz ve babasız çocukların sayısı artınca sosyal adaletin sağlanması amacını taşıyordu. Yine aynı tutum ve davranışı Hz.Alinin içki cezasını ağırlaştırıp iftira cezası ile de birleştirmesi olayında da görüyoruz. Bu dönemde REY ile verilen görüşlerin temelinde KIYAS olduğunu söylenebilir. Kıyas, açıkça bilinen bir olaydan, açıkça bilinmeyen bir olaya doğru yapılan tümdengelimsel bir çıkarım idi. Buna ilkesel benzetme deniyordu ve bu benzerlik İLLET ile tanımlanıyordu. Söz kalıbı olarak “fikrimi ortaya koyuyorum, düşünüyorum” şeklinde ifade ediliyordu bu yöntemi kullananlara daha sonraki devirlerde Ehli Rey deneceğini göreceğiz. Ancak burada belirtmemiz gereken bir konu var. Kıyas, tamamen keyfi ve metotsuzdu. Benzerlik noktaları ve örneklerin seçimi serbest ve kuralsızdı. Bu durum daha sonraki dönemlerde sistemleşme durumuna geçilmesine ve mezheplerin oluşmasına sebep olacaktır. Fakat kıyas ve reyin itimat görecek fikir birliğine varması icmayı oluşturur. Sünnetin en sağlam yorumu ferdi görüşlerden ziyade İCMA olmuştur. İCMA metod ve ilke olarak yanılmazlığını ilan eder. Hem sünnetin geçmiş bir yorumunu içerir, hem de geleceğe yönelik görüşlerin oluşmasında rol oynayarak geleceğin tesisini ve yapılanmasını sağlar. Böylece hem geçmişi ve hem de geleceği tesis etme görevini üslenir.

Kuran, sahabenin fıkıhta ve sünneti anlamada en temel kaynağı idi. Hz.Ebu Bekir döneminde cem edilir (toplanır),Hz. Osman döneminde çoğaltılır, diğer resmi olmayan Mushaflar imha edilir. Hz. Ali döneminde noktalama işaretleri ve harekelemeler yapılır. Sahabe döneminde kuran kendi müşahedeleri, bilgi birikimleri ve kavrayışlarına göre yorumlandı. Kuranın iniş amacını, sebebini, kimin için ve nerede hangi olay için indiğini çok iyi biliyorlardı. Bu nedenle sahabenin bize sunmuş olduğu sosyo-kültür, tarih ve siyasi arka plan tefsir için çok önemidir. (Kuran ilimleri ve Hadis) Hz.Peygamberin vefatından sonra sahabeler a)Kuran b) Hz.Peygamber c)Ehli Kitap (Hıristiyan ve Yahudiler) d) Arap dili ve edebiyatı e) Kendi içtihat ve reyleri ile kuranı açıkladılar. Kavrayışları farklı olan sahabeler farklı yöntemleri de oluşturdular. (Fecrül İslam, Ahmet Emin)

Medinede : Ubey b.Kaab---Rivayet ekolü

Mekkede : İbni Abbas--- Rey ve Rivayet ekolü ( Arap dilini çok kullanmıştır)

Irakta: Abdullah b. Mesud---Rey ekolünün temsilcileri oldular.

Tefsir konusunda da sahabeler fıkıh ve sünnette olduğu gibi davrandılar. Sünnetin genel ilkelerini bildikleri için kuranın genel mantığını kavramışlardı. Zaten nüzul ortamı bilgisinin de canlı şahitleri idiler. Bu nedenle kuranı kendi reyleri ile açıkladılar. Bazen talebelerinin sorularına cevap verdiler. Bu açıklamalarında ayetlerin zahiri ve mecazi manalarını kullandılar. (Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi). Ancak sahabe kuranı tamamen tefsir edememiştir. Onlar genelde yaşanan sorunlar neticesinde açıklamaya gittiler. Zaten sahabenin sünneti yorumlaması, fıkhi bir görüş belirtmemesi veya herhangi bir olayla ilgili olarak fetva vermesi ve yasama yapması kuranın genel bir yorumu olarak değerlendirilebilir. Bu dönemde sahabeler kuran üzerinde imtiyaz sahibi olmuştur. Hz.Ali (v.40), Ebu Musa El Eşari(v.44),Ubeyd b. Kaab(v.19), Abdullah İbni Abbas (v.68) Abdullah İbni Mesud (v.32), Zeyd b. Sabit (v.45), Hz.Aişe (v.59), Abdullah İbni Ömer (v.73) Amr b. El As(v.63), Enes b. Malik (v.41) bunların başlıca önde gelen isimleridir.

Sonuç olarak sahabe dönemi, fıkıh, sünnet ve tefsir konusunda aynı özelliklerin yaşandığı bir dönem olmuştur. HIFZ bütün bilimlerin yöntemi idi. Bütün bilimlerde sahabeler genel sünnet ilkelerinden hareketle içtihat ve reylerini kullanmışlardır. Önemli bir nokta bu ilimler yine bütün idi ve ayrışmış ve ihtisaslaşmış değildi. Onlar da sonraki dönemlere bu ilimleri şifahi olarak aktardılar. Yazı bu dönemde yok denecek kadar azdı. Sadece bazı sahabelerin sahifeleri ve öğrencilerine yazdırdığı nüshaları vardı. Bu dönemin en büyük özelliği düşünce özgürlüğü ve demokratik bir siyasetin olduğu, ümmetin birlik ve beraberlik beraberliğinin bozulmadığı bir dönemdi. Bunu sağlayan unsur Medinede oturan ve henüz çevre coğrafyalara dağılmamış olan büyük sahabelerin oluşturduğu İCMA (genel görüş birliği) olmuştur. Bu dönemde yönetim ve halk iç içe birlikte idi ve ŞURA yöntemi ile karar alınıyordu. Ümmet ortak bir dünya görüşü etrafında birleşmiş idi. Daha sonraki devirlerde, Hz.Osman ve Hz.Ali dönemindeki iç kargaşalıklar ve savaşlar sonucunda yeni siyasi fırkalar ortaya çıktı. (Harici, Şia, Mürciye , Kaderiye..) Bu fırkalar daha sonra düşünce ekollerine dönerler ve kendi kelam, fıkıh, sünnet (hadis) ve tefsir anlayışlarını geliştirirler. Böylece ümmetin ortak dünya görüşü, siyasi birlik ve beraberliği bozulur. İlimlerde bu parçalanmadan sonra kendi içinde ihtisaslaşmaya gider. Bu önemli olaylar sonraki dönemlerde ilimlerin TEDVİN ve TASNİFİ hareketlerini zorunlu olarak başlatır. Bunun derininde yatan en temel sebep ilimlerdeki bilgi birikimin sistemleştirilme isteği ile birlikte ümmetin dağılan ve parçalanan birlik ve beraberliğinin yeniden inşası düşüncesi olmuştur.ilimler bu zor mücadeleden geçerek görevlerini başarmışlardır.

Özet olarak bu dönemin özelliklerini maddeler halinde kısaca şöyle sıralayabiliriz.

1- Hadis ve Sünnet zamandaştır. Ve sünnet= hadistir.

2- Sünnet pratiktir, hadis sözlüdür.

3- Sahabeler sünnet ve hadisi yorumlayarak yeni sünnet anlayışı ortaya koyarlar. Sonraki nesiller ancak bu sünnet anlayışını incelemek ve yorumlamak durumunda kalmışlardır.

4- Bu yeni anlayış sünnetin genel ilkelerini içeren MUHTEVA yönü idi.

5- Sahabe ittifakına İCMA dendi. Bu icma sünnetin muhtevasını genel kabulü idi ve içtihatla gelişti, zenginleşti.

6- Bu nedenle REY= KIYAS = İCMA=HADİS=SÜNNET idi.

7- Bunların hepsine birden YAŞAYAN SÜNNET deniyordu ve sahabelerin yaratıcı yorum ve çözümlerini içeriyordu.

8- Hz. Peygamber dönemine İDEAL SÜNNET, sahabelerin içtihat ve icmasına da YORUMLANMIŞ SÜNNET diyebiliriz.

9- Sahabeler fıkıhta (yasama ve yargıda) sosyal adalet ve DURUMA GÖRE YORUM yöntemini uyguladılar ve yeni sorunlara yaratıcı çözümler sundular. Bu çözümlerde kolaylık, maslahat,adalet ve tericilik ilkesini kullandılar.

10- Hz. Peygamberin uygulamasını aynen taklit etmediler, bunun ardında ve derininde yatan AMAÇ VE GAYELERE göre hareket ettiler. Yaşayan sünneti geliştirdiler.

11- Sahabenin bu özgür ve demokratik tutum ve zihniyeti, siyasi olarak devlet yönetimine de yansımıştır. Hilafet dönemi tam bir DÜŞÜNCE ÖZGÜRLÜĞÜ ve DEMOKRATİK dönem olmuştur. Yukarıda bahsedilen fırkaların ortaya çıkışı ve cemaatin parçalanması, Muaviye ile birlikte SALTANATA geçişin habercisi olmuştur.

12- İçtihatta KIYAS yöntemi kullanılmıştır. Ancak bu tamamen keyfi ve serbest idi. Metodoloji oluşturulmamıştı.

13- Kıyasın ittifak edilen şekli İCMA idi ve sünnetin en sağlam yorumu haline geldi. Geçmişi ve geleceği tesis etme görevini üstlendi. Büyük sahabeler henüz medinede yaşadığı için icmaya varmak kolay oldu.Bu nedenle sahabe icması diğer icmalardan daha kapsamlı ve sağlam olmuştur.

14- İlimlerde ihtilaf ve çatışma henüz başlamamıştı. Aksine bu ilimler birbirini destekliyordu.

15- İlimlerin koruma ve aktarma yöntemi HIFZ idi. Ancak bazı sahabeler öğrencilerine derslerinde not aldırmışlar ve sahifeler oluşturmuşlardır.

16- Sahabe kuran tefsirinde de, sünnette (hadis) ve fıkıhta olduğu gibi genel ilkeler ışığında rey ile açıklamalar yapmıştır.

17- Ancak sahabeler kuranın tamamını tefsir etmemişler, hatta buna gerek duymamışlardır. Çünkü kuran genel olarak canlı bir şekilde zihinlerinde ve hayatlarında mevcuttu. Fıkıhta ( yasama ve yargı) da olduğu gibi olaylar ortaya çıktıkça, çeşitli sorular sorulunca, cevaplar vermişler ve görüşler belirtmişlerdir.

18- Sahabeler bütün bu bilgi birikimini ve mirasını gelecek nesle ŞİFAHİ oarak aktarmışlardır

TABİİN DÖNEMİ

Tabiin dönemi İslami fetihlerin çok arttığı, İslam topraklarının ve coğrafyasının çok genişlediği bir dönemdir. Coğrafyanın genişlemesi ile birlikte Müslümanlar yeni kültür ve inanışlar ile karşılaşmışlardır. Bunlar beraberlerinde yeni sorunları ortaya çıkarmıştır. İslamın kendi içindeki fırkalar da kendi kelami, siyasi ve fıkhi düşüncelerini oluşturmaya başlamışlardır. Emevilerin dönemini kapayan tabiin dönemi, emevilerin baskı rejiminin sonucu saltanata geçilmesinin yaşandığı bir dönemdir. Başkent Şam yapılır. Devlet idaresine müşavirler atanır. Bunlar kuran ve sünneti yorumlarlar. Fırkalardan Hariciler ve Şia Emevi saltanatını desteklemez. Bu dönemde ortaya çıkan BÜYÜK GÜNAH meselesi değişik şekillerde cevaplandırılır. MÜRCİE bu soruya, Allahın buna kıyamette karar vereceğini ve Allaha bırakılması gerektiğini söyleyerek cevap vermeye çalışır. Mantık ve görüş olarak Haricilerin durumu gibi olan Mutezile akılcı ekolün temsilcisi olarak ortaya çıkar ve “el menzilü beynel menzileteyn” düşüncesini ortaya atar. Hariciler ise daha önce büyük günah işleyenin kafir olacağını ilan etmiş ve şiddet olaylarına başvurarak cihad ilan etmişti. Emeviler, kendi saltanatlarını meşru göstermek için Mürciye’yi desteklerler. Amaçlarına birliği sağlamak diyorlardı. Ancak bu göstermelikti. Bu dönemde Mürciye düşüncelerini yayma fırsatını bulur. Hatta daha ileri giderek CEBRİYEYE düşer ve Emevi saltanatın Allahın bir kaderi olduğunu iddia ederler. Bu arada Medinede yaşayan alimler ,hadis erbabı ,sessiz bir grup bu dağınıklık ve parçalanma ve iç savaşların engellenmesi için iktidarı desteklerler. Ama Emevilerin aşırılıkları nedeniyle Abbasilere yönelirler. Mutlakıyet yönetimi olan Emeviler dönemi, Halk ve yönetimin ayrıldığı ve SURANIN iptal edildiği, Arap milliyetçiliğinin aşırı radikal boyutlara ulaştığı bir baskı dönemi oldu. Bu dönem ilimlerin gelişiminde olumsuz etki yaratmıştır. İktidar ile uzlaşmayan alimler, susturulmuş ve hatta ders halkaları bile yasaklanmıştır. Şimdi bunları ilimleri ayrı ayrı inceleyerek görmeye çalışalım.

İslam coğrafyası genişleyince, önceki küçük İslam devleti devasa boyutlara ulaşmış ve bünyesine gayri Müslim bir çok unsur ve kültür katılmıştır. Her yere bilgi ve bilim aktarılamıyordu. Bütün coğrafyayı bir yönetimde birleştirmek ve iyi yönetmek çok zordu. Araplar kendilerini idareci olarak gördükleri için ilimle uğraşmazlar. Bu dönemde ilimle arap olmayan uzak bölgelerdeki, çoğunluğu köle olan insanlar ilgilendiler. Bunlara İslam tarihinde MEVALİ denir.(Mukaddime 3-179 ) Mevali ilim ve bilgiyi savaş sebebiyle gidip yerleşen sahabeden almışlardır. İkrime, Ata, Said b. Cübeyr, Mücahid, Katade bu mevaliden idiler. (İ.Cerrahoğlu,Tefsir Tarihi), İslam tarihinde gelecek nesillere de yön verenle bu mevaliler oldu.

Tabiiler tefsiri sahabeden öğrenirler. Ancak kendi toplumlarının kültürünü tam olarak bırakamazlar. Bu nedenle dönemin toplumsal şartları tabiin tefsirinde etkili olmuştur.

Yöntem olarak, önce kuranı araştırırlar, sonra sünnete ve sahabe sözlerine bakarlar, bunlarda bulamazlarsa Arap dilini de kullanarak REY ile içtihat ederlerdi. Reylerinde toplumsal bağlam etkili olur. Bunun olumsuz yönleri de ortaya çıkarmıştır. Mesela İSRAİLİYAT rivayetleri bu dönemde çok etkili olmuştur. Sahabeler İsrailiyatı çok sınırlı kullandılar, ancak tabiin döneminde israliyyatın hem konusu hem de sayısı çok fazla artmıştır. (İ.Cerrahoğlu,Tefsir Tarihi) Bunun birçok sebebi vardır. Öncelikle ehli kitaptan çok sayıda insan Müslüman olmuş ve tefsirle ilgilenmişlerdir. İkinci olarak Müslüman olmayan gayri Müslimler İslamı yıkmak için bu rivayetleri tefsire katarlar. Rivayetleri yazıya Yahudi kökenli uzmanlar geçirir. Diğer yandan arap dili ihtiyacı karşılayacak kadar gelişmemişti. İşte tabiin döneminde bu rivayetler çığrından çıkmış, eğri ve doğru birbirine karışmıştır. Dört müfessir israili rivayetleri tefsire aktarır.

1- Abdullah b. Selam (v.43)

2- Kabul Ahbar(v.32)

3- Vehb b. Münebbih (v.110)

4- Abdulmelik b. Cureyc (v.150)

Bunlardan Abdullah b. Selam ve Abdulmelik b. Cureyc çok samimi Müslüman ve güvenilir kimseler idiler.

Ayrıca tabiin döneminde fitne ve karışıklıklar ortaya çıkmıştır. Bu dönemde tefsir rivayetleri de kontrolsüz olarak genişlemiştir. Bu nedenle TEDVİN hareketleri başlamıştır. Tabiin müfessirleri aynı zamanda hadisçi ve fıkıhçı idiler. İlmi de sahabeden almışlardı. Sahabeden hadis.fıkıh, ve tefsiri birlikte okumuşlardır. Aşağıdaki üç büyük ekol tefsire yön vermişlerdir.

MEKKEDE: İbni Abbas

· Said b. Cübeyr (v.95)

· Mücahid ( v.103)

· İkrime (v.105)

· Tavus (v. 106)

MEDİNE: Ubey b. Kaab

· Ebul Aliye (v.90)

· Kabel Kurazi (v.119)

· Zeyd b. Eslem (v.136)

IRAK: Abdullah b. Mesud

· Alkame (v.62)

· Katade (v.117)

· Hasan El-Basri (v.116)

· İbrahim en-Nehai (v.91)

· Mesruk b. El-Ecda (v.63)

· El-Hemadani (v.90)

Yukarıda belirtilen tabiin müfessirleri tedvin hareketinin başlatıcısı olmuşlardır.hocaları olan sahabelerden öğrendikleri ilim ve tefsiri yazıya geçirmeye çalışmışlardır. Bu açıdan tefsirin tedvinihadis tedvininden önce başlar. Hatta ilk tedvin edilen ilim tefsirdir. ( kuran ve Bağlam, Ah.Nedim Serinsu). Tefsir tedvini ihtiyaca binaen başlamıştır. Bu dönemdeki olumsuz gelişmeler , Abbasi yönetimin desteği, ilimlerin artık yazıya geçilmesi, bütün ilimler de bir tedvin hareketini zorunlu olarak başlatır. Çünkü ilim artık Medinede küçük bir çevrede ve şifahi değildi, çok geniş coğrafyalarda özelikle arap olmaya mevaliler tarafından öğreniliyor ve öğretiliyordu. En önemli hususlardan birisi de tefsir ve diğer ilimlerde bölünmeler, gruplaşmalar ve mezhepleşmeler başlamıştı. Sahabe devrindeki ittifak artık yerini ihtilaflara bırakmıştı. Bu nedenle her ekol kendi görüşlerini ortaya koyabilmek için tedvin hareketine başlamıştır. Ayrıca yeni bölgelerde, sorulan sorulara cevap vermek için tabiler ayetlerin detaylarına inmeye başladılar. İsrailiyyat rivayetleri bu boşluğu çok iyi bir şekilde doldurmuştur. Çünkü bu dönemde ilim artık canlı ve şifahi olmaktan çıkmış, rivayet ağırlıklı hale gelmiş ve yazıya aktarılmıştır. Yazı işlerini daha çok ehli kitaba mensup uzmanlar yapmışlardır. Yazıya geçişin sebeplerinden biri de tefsir alanındaki uydurma haber ve yorumları engellemektir. Bu devirde ilim kavramı Rivayet kavramı ile anlatılmıştır.Sahabe ve tabiinden yapılan rivayetler tefsir ilmi olarak anılmıştır. Bu rivayetlerde bulunmayan konular ortamın ilim kültür ve şartlarına uygun olarak çözümlenmiştir. Bununla birlikte tefsir anlayışı da değişir. Sahabenin gerekli gördüğü yerde kuran ayetlerini açıklama yöntemi, bütüncül bir kuran anlayışına kendini bırakmıştır. Bu aynı zamanda tabiindeki zihniyet değişikliğinin de bir göstergesidir. Çünkü sahabe zamanındaki canlı ve bütüncül dünya görüşü artık kalmamıştır. Ekoller bu dünya görüşünü parçalamışlardır. Bu nedenle her ekol kendi içinde bütüncül bir kuran anlayışı geliştirme ihtiyacı duymuşlardır. Mesela Medine ekolü Rivayet ağırlıklı bir yöntem kullanmış ve bunun dışına çıkmamıştır. Ancak Irak gibi uzak bölgelerde müfessirler REY yöntemini tercih etmişlerdir. Çünkü yeni sorunlarla başa çıkmanın başka bir yolu da yoktu. Her ekol kendi yöntemi ve görüşleri için müstakil tefsir kitapları oluşturur. Ancak kuranın tam (bütün) bir tefsiri henüz yazılmamıştır. Bu dönemde yazılan tefsirler tartışılan konular üzerinde yoğunlaştığı için daha çok SORUNLAR TEFSİRİ olarak adlandırılabilir.

Tefsir ilminde yaşanan olaylar aynı şekilde FIKIH ilminde de yaşanmıştır. Dönemin sosyal ve siyasi olayları aynı tarzda ve çizgide fıkhı da etkilemiştir.

Bu dönemde kendilerini oluşturan fırkalar (Harici, Şia..) kendi fıkıh sistemlerini de oluşturmaya başladılar. Bunlara tepki olarak ehli sünnet adı altındaki grup kendi içinde hem sistemleşmeye gitmiş ve hem de ehli Hadis ve ehli Rey grubu olarak kutuplaşmaya başlamıştır. Devlet yönetiminde şura iptal edildiği için de, iktidar hangi grubu desteklemişse o grup ön plana çıkmıştır. Bu da gruplar arsındaki gerginliği ve çatışmayı artırmıştır. Bu dönemin en hakim unsurları Mevali fakihlerdi. Uzak bölgelerde yetişen bu alimler Rey ile hükmederler. Hadise çok fazla dikkat etmezler ancak sünnete itibar ederlerdi. Bunun sebebi bu dönemde UYDURMA hadislerin ortaya çıkmasıdır. Bu nedenle hadis fıkhın güvenilir bir kaynağı olarak görülmemiştir. Ehli hadis ise hadise (rivayetlere) bağlı kalmış daha sonraki dönemlerde devam edecek olan hadis hareketini başlatmışlardır.

Dönemin en önemli iki ekolü:

1- Medine ekolü (Ehli Hadis): Hz.Aişe, Abdullah b.Ömer;

- Said el Müseyyib başkanlığında yedi Medine imamı

2- Kufe ekolü ( Ehli Rey): Hz.Ali, Abdullah İbni Mesud, Musal el-Eşari;

- Alkame, İbrahim Nehai, Said b.Cubeyr, Mesruk

Emeviler dönemi baskı dönemi olduğundan, alimler yönetimden uzak durmuşlardır. Ve okullar şahısların etrafında oluşmuştur. Her bölgede okullar gelişince fıkıh alanı da genişlemiştir. Yine fırkalar oluşumlarına devam etmişlerdir. Mesela Şia icmayı reddederek MASUM İMAM görüşünü savunmuştur. Bunun en temel sebebi Emevi baskısı yüzünden Şianın kendi içine çekilmesi ve kendi fıkhını oluşturmasıdır. Hacriler de icmayı redderek Emevi baskısına karşı durmaya çalışırlar. Bunun yanı sıra reye ve diğer düşünceye dayandığı için kıyası kabul etmişlerdir. Bu tepkiler Emevi determinizmine ( cebriyesine) karşı idi. Fakihlerin genel yöntemi Kuran, Sünnet, Sahabe icması ve Rey (Kıyas) idi. Rey çok fazla kullanmış ve her konuda farklı görüşler ortaya konmuştur. Tabi ki bu durum ihtilafların çoğalmasına birlik ve beraberliğin daha çok bozulmasına neden oldu. Yani bu esnada başka bir grup olan HADİSÇİLER bu dağılmışlığı önlemek için tarih sahnesinde yerlerini aldılar.

Daha öncede belirtildiği gibi fitneden sonra ( Sıffın- Cemel savaşları, hakem olayı) fırkalar ortaya çıkar ve gelişmelerini bu dönemde sürdürürler. Tabiin döneminin göze çarpan en önemli olayı şüphesiz HADİS UYDURMACILIĞI dır. Bahsedilen bu fırkalar kendi taraftarlarını haklı çıkarmak ve görüşlerini ispat etmek için hadis uydurmaya başlarlar. Mürciye, Kadiriye, Cebriye, Müşebbehe, Şia kendiler için hadis uydururlar. Uydurulan bu hadislere FİTEN ve MELAHİM hadisleri denir. Özellikle Şia çok fazla hadis uydurur ve aşırıya kaçar. Diğer yönden Emevilere yakın olanlar kendilerini ve iktidarlarını ( saltanat ) haklı çıkarmak ve meşru göstermek için hadis uydururlar. Ayrıca bunlara tepki duyan zahitler ve iyi niyetli cahil insanlar halkı ibadete ve birliğe çağırmak için hadis uydururlar. Bunu fırsat bilen gayri Müslimler ve ehli kitap tarihte görülmemiş bir şekilde hadis uydurma işine girişmişlerdir. Buna benzer olayı tefsir konusunda israiliyyat rivayetleri ile yapmışlardır. Tefsirciler hadislere itibar etmeseler de israiliyyattan çok etkilenmişlerdir. Hadis erbabı da bu yıkımın önüne geçebilmek için İSNAD tenkidini başlatır, cerh ve tadil yöntemini geliştirir. Böylece hadisler senedleriyle birlikte toplanıp yazıya geçirilmeye başlanır. Fıkıh ve tefsirde olduğu gibi hadisçilerde TEDVİN dönemini başlatarak ilim mirasını korumaya çalışmışlardır.

Bu dönemin önemli muhaddisleri tefsirdeki silsilenin aynısıdır. Said b.Cübeyr, Said el-Müseyyeb, Katade, Ata, Sihab ez-Zuhri, İbni İshak, Hasan Basri, İbrahim en-Nehai, Evzai vs. dir. Bu alimler sahabeden hadis , tefsir, fıkıh, kelam tedris ettikleri için hepsinin kuşaklara aktarımında kavşak noktası olmuşlardır.

Bu dönemin en etkin kutuplaşması Rey ve Hadis eksenli tartışmalardır. Özellikle fıkıh alanında, daha önce belirtilen Rey ehli ve hadis ehli arasındaki tartışmalar kitaplar kaleme alınarak daha sonraki asırlarda da devam etmiştir.

Yine bu dönemde gelişen çok önemli bir olay da hadis tedvininin devlet eliyle RESMİ OLARAK başlatılmasıdır. Emevi halifesi Ömer b. Abdulaziz (v.101) ilk kez devlet eli ile hadis yazılımını başlatır ve bunun için bir genelge yayınlayarak valilere gönderir. Dönemin ünlü hadisçisi ZÜHRİ (v.124) yi hadis yazımı ve tedvini için resmi olarak görevlendirir. Bu nedenle İmam Zuhri tarihte ilk hadis tedvini yapan kişi olarak geçer. Ömer bin Abdulazizin hadis tedvini başlatmasının birkaç sebebi vardır. Birincisi; hadis alimleri ölmüştü ve ilim yok olmaya başlamıştı. İkincisi;sahih hadislerin yerini uydurma hadisler ve batıl fikirler doldurmaya başlamıştı. Üçüncüsü; kaderiye fırkasına karşı çok şiddetli mücadele başlamıştı ve hadisler bu mücadelenin baş aktörleri idi. Zühri bunun için “er-redd ale’l mutezile” risalesini yazar. Mutezilenin/ kaderiyenin aşırı akılcılığı yıpratılmaya ve Emevi saltanatına karşı muhalefeti bastırılmaya çalışılır. Dördüncüsü ; fakihler kıyas ile hükmettikleri için bu konuda çok sayıda fetva ortaya çıkmıştı. Fakihler ise genel bir metod ortaya koyamamışlardı. Bu nedenle hukuk sisteminde karışıklıklar ortaya çıkmıştı. Bu olumsuzluğu kaldırmak ve hukukun birliğini tesis etmek istemişti. Beşincisi ; hukuktaki (fıkıh) düzensizlik devlet yapısına da yansıyordu. Devlette kanun ve uygulamalarda düzensizlik ve bölgelere göre farklılıklar baş göstermişti. Bu durumu düzenleyip yasal bir birliği ( bir nevi anayasa ) oluşturmak düşüncesi ile hareket etmiştir. Çünkü bu dönemde devlet yasama yapmıyordu. Yasama işi bireysel çalışan veya devletin görevlendirdiği fakihlerin yetkisindeydi. Devlet genelde yürütme işine bakıyordu.

Sonuç olarak Ömer b. Abdulazizin tedvin uygulamasını başlatma sebeplerinden de anlaşılacağı gibi, toplumsal ve siyasi düzenin parçalandığı, birliğinin dağıldığı bir ortamda, fıkıh, hadis, tefsir ilimleri kendilerini korumak için kitabet ve tedvin işlemlerine başlamışlar, ancak ortamın olumsuz koşullarından da etkilenmişlerdir. Uydurma rivayet ve israiliyyat haberleri ile uğraşan bu dönem bütün ilimlerde zorunlu olarak TEDVİN dönemi olarak tarihe geçmiştir. Bu dönemin özelliklerini kısaca şöyle özetleyebiliriz;

1- Hz. Peygamber ve Sahabe dönemindeki bütüncül dünya görüşü parçalanmış ve ilimlere dağılmıştır. ( DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN PARÇALANMASI)

2- Sahabe dönemindeki fikir birliği ( icma ), coğrafyanın genişlemesi ve sahabelerin fethedilen yerlere dağılması sonucunda yok olmuş, ihtilaflar artmıştır.

3- İlimler genel sünnet kavramından ayrılarak bağımsızlaşmışlar, fıkıh, tefsir, hadis, kelam gibi branşlara ayrılmışlardır. (AYRIŞMA DÖNEMİ)

4- Bağımsızlaşan ilimlerde yöntem tartışmaları başlamıştır ve İslam tarihinin en belirgin kutuplaşması olan Ehli Rey ve Ehli Hadis ekolleri olmuştur. (YÖNTEM ARAYIŞI)

5- İlimleri aktarım yöntemi hıfz olmaktan çıkar ve KİTABET dönemi başlar. Yazılı eserler ve kitaplar oluşur.

6- Canlı ve şifahi dönem sona erdiğinden artık RİVAYET dönemi başlamıştır. İlim kavramı rivayet ile eş anlamlı hale gelmiştir. Artık öncekilerin mirasından söz edilir. (İLİM=RİVAYET)

7- Bütün bilimlerde yöntem; kuran, sünnet, sahabe icması, hadis ve kıyas olarak belirginleşir. YAŞAYAN SÜNNET YOK OLUR ( SABİTLEŞME DÖNEMİ)

8- Sünnet hadisten bağımsız olarak vardır. Hadis sünnetin tam karşıtı değildir. Hadis içinde sünnet aranır. (HADİS = SÜNNET)

9- En önemli gelişmelerden biri de FİTEN ve MELAHİM adıyla bilinen hadis uydurmacılığının çıkışıdır. (UYDURMA HADİSLER)

10- Bu durumdan dolayı fıkıhçılar ve tefsirciler hadise çok itibar etmez sünnete uyarlar. Ancak tefsirde çok aşırı bir seviyede israiliyyat rivayeti yerini alır.

11- Hadisçiler uydurma hadisleri ortaya çıkarmak ve cemaatin birliğini sağlamak için İSNAD zincirini oluştururlar. Cerh ve tadil ilimlerini başlatırlar. (TEDVİN DÖNEMİ)

12- Yönetimde Saltanat dönemi ve sünni determinizmin ( cebriyeciliğin ) başlangıcı.

Bu dönemde başlayan ehli Rey ve Ehli Hadis arasındaki yöntem tartışmaları daha sonraki dönemlerde çok daha derinden tartışmalara sebep olmuştur.

İMAM ŞAFİ’YE KADAR OLAN DÖNEM:

Bu döneme biz MÜÇTEHİT İmamlar dönemi de diyebiliriz. Bu dönem siyasi olarak Abbasiler dönemidir. Abbasilerin yumuşak tavırları ilim adamları ve devletin arasını iyileştirir ve devletin desteği ve teşviki ile TASNİF dönemi başlar ve gelişir. Fıkıhta üç büyük mezhep oluşur ve sistemleşir. Hadisçiler fıkıhtaki ehli rey ekolüne karşı tepki ve reaksiyon olarak kendi fıkıhlarını, yine fıkıhçıların tasnifini ve bablarını aynen taklit etmek üzere oluşturmaya başlarlar . bu dönemde yabancı düşünce ve felsefeler İslam dünyasını karıştırmaya başlar. Mecusiler ve maniheizm bu konuda çok ileri gider, geniş bir kamuoyu oluşturur ve Abbasi devletinin dolayısı ile İslam dininin varlığını tehdit eder bir duruma gelir. Bunlara ZINDIKLAR denir. Zındıklar ile kendi yöntemlerinde mücadeleyi MUTEZİLE kelamcıları yapar. Akli yöntemi kullanarak karşı hareket başlatırlar. Ancak daha sonra kendileri de Akli fıkıh ve sünnet anlayışını geliştirirler. Hatta sünneti inkar eder konuma gelirler. Ehli hadis mutezileye de saldırır ve çok çetin bir mücadeleye girişir. Dolayısı ile bu dönem ehli hadisin (HADİSÇİLERİN), EHLİ REY (fıkıhçılar) ve kelamcılar (MUTEZİLE) ile mücadele ve reaksiyon dönemidir. Bu nedenle ilimlerdeki TASNİF hareketi; öncelikle İslam dışı akımlarla mücadele, ikinci olarak ta – hadisçilerin- fıkıhçılar ve kelamcılar ve de tefsirciler ile olan mücadelesinin bir açılımıdır. Hadisçiler bu tasnif işini belirtilen sebepten dolayı “imana hizmet” olarak görürler. Şimdi bu mücadeleye daha detaylı bakalım.

Fikirler geliştikleri ortamlardan bağımsız olamazlar. Bu nedenle önce tasnif döneminin geliştiği sosyo-politik ortamı inceleyebiliriz. İlimler Abbasiler döneminde ivme kazanır ve altın çağını yaşarlar. Çünkü bu dönemde ekonomi de çok gelişmiş ve büyümüştür. Emeviler tek taraflı, kabileci (Arap Milliyetçiliği) ve hakim bir siyaset izlemişlerdi. Arap olmayanları küçük gördüler. Cahiliye asabiyetini yeniden canlandırdılar. Ekonomik ve sosyal dengesizlikler arttı ve fikri hareketler ile bunların desteklediği İSYANLAR başladı. Hariciler ve Şia mevaliyi kendi taraflarına çekerek Emevilerin Arap aristokrasisine karşı hareket başlattılar. Başta Ebu Hanife (v.150), Süfyan-i Servi (v.161) , Süfyan b. Üyeyne (v.198) fıkıh ve hadis alimleri Ehli Beyti destekleyerek , Emevilere karşı ortak bir tavır sergilerler. Fethedilen uzak bölgelerde halkçı hareketler başlar (Hadis edebiyatının oluşumu, Ömer Özpınar)

İlk Abbasi halifesi Seffah (132-136) Kufe’de ihtilal başlatır ve Halifeliğe seçilir. Hilafet merkezini Kufe yapar. İlk iş olarak Emevi kültürünü yok eder. İlk Hutbesinde “Biz emeviler gibi dünyayı tercih etmeyiz. Ahireti tercih edip Hz. Peygamberin yolundan gideceğiz.” Diyerek hutbeyi ayakta okur. (Hadis edebiyatının oluşumu, Ömer Özpınar) bu mantıkta hareket eden Abbasi halifeleri ilme ve alimlere çok iyi ve yakın davranarak destek ve teşvik verirler. TASNİF hareketinin başlamasına ve ilimlerin ALTIN ÇAĞLARINI YAŞAMASINA önayak olurlar. İlimler bunların döneminde gelişir ve uzmanlaşır.

Bu dönemdeki coğrafi bölgeler ve kültürel yapısına bakınca ilginç tablolarla karşılaşırız. Ehli Kitap ( Yahudi ve Hıristiyanlar) bu dönemin en etkin gruplarındandır. ŞAM ve FİLİSTİN bölgesinde bulunan ehli kitap, Allah, peygamber, Ahiret, Sünnet, Cehennem ve kitap ile ilgili konuları tartışır. Mutezile Allahın sıfatları konusunun bu tartışmalardan alır. Hıristiyanlar Tevratın yaratıldığını ve Hz.İsanın kelime olduğunu iddia ederler. Mutezile sıfatlarda ileri giderek benzer şekilde Halk ul- Kuran olayını kabul etmek zorunda kalır. Yahudiler, kıssalar ve peygamberler hakkındaki rivayetleri hadis aracılığı ile İslama sokar. Yine ehli kitap hadisin oluşumunun zayıflığından faydalanarak UYDURMA HADİS yoluyla, imamet, VESAYET, ARŞ, İSTİVA, RUYET, MEHDİ gibi İslamın kelamında , felsefesinde, fıkıh ve hadisinde çok tartışılacak metafizik konuların temelini atarlar. Ehli kitabın bu rivayetleri haddini aşınca Halife Mütevekkil Yahudi ve Hıristiyanları uyarır. Olayların tırmanmasının en önemli sebeplerinden biri de, Arapların yazıda çok geri olmalarından dolayı, Katiplik ve mütercimlik işlerinin Süryani kilisesi tarafından yürütülmesi idi.

Ehli kitaptan sonra ikinci büyük kültür dalgası İrandan gelmiştir. Çünkü Abbasiler İRAN İDARE SİSTEMİNİ aynen kopye etmişlerdir. (Hadis edebiyatının oluşumu, Ömer Özpınar) İranlıların bu dönemde nufuzları çok artmıştır. Özellikle aydın BERMEKİ ailesi yönetim kademesinde çok önemli yerlere gelirler ve BÜROKRASİYİ tamamen ele geçirirler. Bermekiler eski iran kültürünün yayılması için siyasi ve maddi destek verirler. Harun Reşidin Bermeki ailesini ortadan kaldırmasına kadar kültür ve bidat faaliyetlerine devam ederler. İslam tarihinde bu eski İran kültürünün bidat düşüncesine ZINDIKLIK denmiştir. Zındıklar Bermekilerden aldıkları ekonomik destek ile kitap yayınlarlar, bidatlarını ve İslamı yıkma faaliyetlerini güçlendirirler. Coğrafyada KİTAPLAR SAVAŞI başlatırlar. Bu kültür savaşı ve yıkım faaliyetleri içinde saldırdıkları en zayıf nokta yine HADİS olur. Çünkü hadis henüz ilim haline gelip tasnif edilmemiştir. Muhammed bin Zeyd (v.198) Zındıkların bu dönemde 12.000 hadis uydurduklarını söyler. Hadisçiler bu uydurma faaliyetine engel olmak için özellikle FASIK ravi kavramını ortaya atar. Zındıkların uydurma ve yıkım faaliyetleri öyle bir noktaya varmıştır ki İmam Malik “Zındıklar tevbe edilmeden öldürülür” fetvasını vermiştir. Genel durum ise şöyledir.

IRAK,İRAN—Kozmopolit, Hıristiyan, Yahudi, maztek, mani, Yahudi

ŞAM--- Finikeliler, Gassaniler, Bizans Ermenileri, Hıristiyan, Yahudi

MISIR--- İskenderiye felsefe okulu, Romalı Yahudiler.

Fethedilen coğrafyalarda ilim kültür, sanat ve devlet idaresi çok gelişmiş medeniyetler vardı. Abbasiler bunların etkisi altında kalmıştır. Ancak yanlış düşünceleri ve kültürel yıkım faaliyetleri ile de, ilim adamlarını destekleyerek mücadele etmişlerdir. Böylece kendi siyasi varlıklarını da korumuşlardır. 2. Halife Mansur (v.136) dönemi bu kültürel yıkım dalgaları ile uğraşmakla geçmiştir. Bu dalgaların en önemlisi de şüphesiz MANİHEİZM dinini yayan ZINDIKLAR dır. Zındıklar teşkilatlanarak, gizli açık propaganda yaparak kitap ve ilim yayarlar. Devlete ve İslama tehlike oluştururlar. Mansur zındıklara karşı MUTEZİLEYİ kullanır. Mutezile bu fırkaların diliyle onlarla mücadele eder. Tevhidi ve İslamı savunur. Bu dönemlerde hukuk ve yargı işleri özel imamlar aşırılığı ile yapılıyordu. Devlet merkezi otorite olarak kanun yapmıyordu. Bu nedenle ortalık çok farkı uygulamalar ile doldu. Mansur’un baş danışmanı İbni MUKAFFA (v.142) yargıdaki bu karışıklığı gidermek için Mansura teklifte bulundu. GENEL BİR KANUNUN ( bir nevi anayasa) merkezi devlet tarafından yapılmasını ve birlik sağlanmasını önerir. İmam Malik bu öneriyi içtihat özgürlüğünü engeller diye reddetmiştir. Zaten İbni Mukaffa bu düşünceyi İRAN devlet yapısından örnek alır. Daha sonra Mansur zındıkları ve şiayı zayıflatmak için bir KÜLTÜR POLİTİKASI hayata geçirir. Amaç hukukta birlik ve İslam dışı akımlarla mücadele. Böylece TASNİF faaliyeti devlet eli ile resmi olarak başlatılır. Emeviler devrinde kopan ULEMA ve İDARECİ bağı yeniden kurulur.

Tasnif işlemini sürdürenler MEVALİLER olmuştur. Çünkü Araplar yazıda ve gramerde çok geri kalmışlardır. Araplar kitabeti Fars ve Rumlardan öğrenirler. Bu nedenle tasnif işlemi uzak merkezlerdeki Mevalilerce yürütülür. Medinede ilk tasnif işini yapan İBNİ CÜREYC (80-150) in bile Rum asıllı olduğu ve isminin Rumca GEORGES den gelmesi çok ilginçtir. İbni Cüreycden başka tasnif işlemini yürütenlerde olmuştur. Ancak genelde ilk hadis tasnif edenin İbni Cüreyc olduğu kabul görmüştür. Ayrıca İmam Malik (v.179 ) MUVATTA yazımı başlatılır. Bitirince halife 4000 dinar verir. İmam Malik MUVATTA yı bablara ayırır. Konulara göre tasnif eder. Tasnif dönemini iki ölümde inceleye biliriz.

a) Tebvib:konulara bölme b) Tasnif: Sınıflandırma

Hadisi ilk tebvib edenler yani ilk BAB’çılar; Rabi b. Es-Sabih (v.160) ve Said b. Ebi Arabi (v.156) dir. İlk hadis tasnifçisi ise ibni Cüreyc (80-150) dir.

Bablar konulara göre toplandıktan sonra tasnif işlemi kendiliğinden ve doğal olarak gelir. Çünkü malzeme bu bablarda toplanmıştır ancak karışıktır ve kullanışsızdır. Tasnifçile malzemeyi sadece düzenler, sistemleştirir ve kullanışlı hale getirir.

Hadisçiler tasnifi 1- RAVİ’lere göre 2- KONULARINA göre yapmışlardır. Bu bağlamda ibni cüreyc, kitabu s-Sünen , kitab ul menasık ve kitabut- tefsiri kaleme alır. Bu dönemde yazılan ilk kitaplar,

1- Camii – mamur b. Raşid

2- Kitabul menasık – said b. Ebi Arube ( Kataden, Niyet)

3- El cami – Rabi b. Hab. El BASİR dir.

Tasnif dönemi tedvin dönemine dayanır. Aslında bu iki dönem iç içedir. Bu nedenle tedvin dönemini ve ikinci kuşak tabiinleri ( hadisçi olması bağlamında ) şöyle belirtebiliriz.

Said el-Münebbih (v.101), ibni Şirin (v.110), el- Haccac (v.160), Malik b Enes (v.170) Ali b. Mübarek (v.189), Vaki b. El- Cerrah ( v.197), İbn Uyeyne (v.189) , Abbas b. Mehdi (v.198)

Bu ikinci kuşak tabiinler tedvin hareketinin temelidir. Tasnif hareketleri bunların üzerine kurulur.

Ancak hadis tasnifinden önce FKIH çoktan tasnif edilmiştir. Fıkıh tasnifini KUFE ekolünün imamlarından İbrahim En-Nehai’nin zeki talebesi İmam Azam Ebu Hanife (v.150) fıkhı ilk kez sistematik hale getirip tasnif yapmış kişidir. Daha sonra gelen hadisçiler, hadis tasnifinde Ebu Hanifenin tasnifini ve konu bölümlemelerini taklit etmişlerdir. Böylece bu dönemdeki , iki fıkıh ekolü oluşmuştur. Birincisi ehli Kufe ; İmam Azam Ebu Hanife, fıkıh kaynaklarını Kuran, Sünnet, İcma, Kıyas (rey) olarak belirler. Hadislere, çok aşırı derecede uydurma karıştığı için temkinli yaklaşır. Kıyas yöntemini kullanarak İÇTİHAD eder. REY ekolünün temsilcisi unvanını alır. Fıkıhta ilk kavramları ve tanıları da Ebu Hanife oluşturur. Farz, Vacip, Sünnet, Mendup vs kavramları tanımlar. İçtihatlarında sünnetin genel ilkelerine dayanır.

Haberi Vahitlere itibar etmez. İSTİHSAN kavramını geliştirir. Ve hukukun kaynaklarını koyar. En önemlisi FARAZİ hukuku geliştirir. Teorik problemler üretir ve cevaplar arar. Bu şekilde 70.000 konuda içtihat ettiği söylenir. Bu sırada hadisçilerin en ünlüsü Suriyede el Evzai ( v.157) dir. Evzai fıkıhtaki Rey ekolüne eleştiriler yöneltir. Sünneti reddettiklerini söyler. Hadisiçi Evzai ve Hanefi fıkıhçıları arasında tartışılan en önemli konu SÜNNETİN TANIMI ve fıkıh kaynakları ve yöntemidir. Hanefi fakihleri peygamber dönemindeki YAŞAYAN SÜNNETi kabul eder. İçtihat ve rey ile geliştirirler. Hadisi direk almazlar, içinde sünneti ararlar. Nebevi sünnete ( Genel İlkelere) ulaşarak REY ile İÇTİHAT ederler. İmam Yusuf bu nedenle ŞAZZ hadisi reddeder. Şazz hadis genel sünnet içinde tek başına kalmış hadistir, bu nedenle itibar edilmez der. Bu ortamda İmam Malik de hadise karşı MEDİNE UGULAMASI (icması) nı savunur. Kendisi de Medine uygulamasının genel ilkelerinden hareketle REYini söyler. ‘Bize göre sünnet’ , ‘Bizim yanımızda sünnet’ şudur gibi kalıpları kullanır. Ebu Hanife de sünnete (genel ilkelere) dayalı hür düşünce (REY) yöntemini geliştirir. Evzai’nin hadisi ezberlediğini ancak içindeki sünneti anlamadığı için, Müslümanların maslahatını bilmediğini söyler. İmamı Malikte sünneti hadise üstün tutar ve Medine uygulamasını ( Medine Sünnetini) ispat için hadis ileri sürer. Ebu Yusuf ta ilk kez hadis karşıtı hadis ileri sürer. Bu anlamda Hadis SENTETİKTİR. Birden fazla sünnet olabileceği gibi, hiç sünnet olmayabilir de . Fıkıhla ilgili olabileceği gibi, tefsir ve kelamla da ilgili olabilir. Bu nedenle fakihler hadisçileri;

1- yaratıcı düşünceyi öldürmek ve 2- Uydurma Hadisler konusunda uyarırlar. Ancak Rey ehli bölgelere ve özelliklere göre içtihat ettiği için ihtilaflar ve görüş ayrılıkları artar, uygulamada düzensizlikler ve eşitsizlikler ortaya çıkar. Yabancı düşünce ve akımlar ve mutezlile ile mücadele eden hadisçiler fıkıhtaki Rey ekolü ile, birlik ve beraberliği bozdukları, ümmeti parçaladığı ve hadisi reddettikleri için mücadeleye girişir. Ancak hadisçiler sistematik olamadıkları için fazla varlık gösteremezler. Tam bu sırada imdatlarına İMAM ŞAFİİ (v.204) yetişir.

İmam Şafi dönemi Harun Reşidin ( 170-193 ) halife olduğu dönemdir. Hem ilimler hem de devlet ALTIN AĞINI yaşar. Hadisçilerin Harun Reşit döneminde itibarı artar, mutezile kelamcıları gözden düşer. Çünkü, hadis ehline halk nezdinde çok itibar ediliyordu. Hadisçiler de çok büyük bir kamuoyu oluşturdular. Ayrıca hadisçilerin inanç ve amelde BİRLİĞİ oluşturma istekleri, devletin politikaları ile tam örtüşmüştür. Kelamcılar gözden düşer ve hatta hapsedilir. Bu arada devletin resmi mezhebi HANİFİLİK tir. Ebu Yusuf (v.192) devletin Başkadısı olarak atanır. Ve Kitab Ul-Haraç yazdırılır. Harun Reşit imam Yusuf ve İmam Maliki huzurunda tartışma yaptırır. İmam Şafiyi de Bağdattan kendi yanına getirir ve bu tartışmalara katar. Harun Reşit hadisçilerin gönlünü almak için halkın eğitimini onlara bırakır. Hukukun yönetimi hala fakihlerin elindedir.

İmam Şafi fıkıh (hukuk) kaynakları ve yöntemi konusunda Reyciler ile tartışır. KIYASI sınırlandırır, hadisi icmanın önüne alır. KURAN, HADİS, İCMA, KIYAS yöntemini değişmez bir sıra ile uygular. İlke olarak Hadisin lafzına dayanmayı koyar. İlk kez hadisi destekleyen hadis nakleder. ( Fazlurrahman, Metodoloji anlayışı)

Tek ravili olsa bile hadisi İCMA ya tercih eder. İmam Şafi Kum da HADİSİ İLK DEFA HUKUKUN TEMELİ olarak koyar. Sünneti donuklaştırır ve hadiste sabitler. Fazlurrahmanın dediği gibi HADİS ŞAMPİYONU olur. İstihsan ve Mesalihi Mürseleyi, Medine Halkının icmaını reddeder. Hadis rey ehline karşı zafer kazanır. Bunun sebebi Şafiinin İcmaya inanmamasıdır. İcmanın imkansızlığını savunur. Fakihler arasında icma ve ittifak yok sadece ihtilaf var diyordu. Tabiî ki Şafinin asıl amacı ehli sünnet vel cemaat oluşturma kampanyasının hadis temelli oluşturulmasıdır. Bunun için tek bir UNİTER ( tek biçimli) bir topluma geçmesi ve BİRLİĞİN TESİSİ . Şafii şunu iddia eder: Hadis , temeli olan RİVAYET KAYNAKLARI ile aktarılabilir. İmam Şafi

1- Aklı sınırlar ,kıyasın şartlarını belirler,

2- İcmayı sınırlayarak zararsız bir hale getirir.

3- Sünneti hadisle sabitleyerek dondurur.

Böylece yaşayan sünneti ve hür düşünceyi yok eder. Geçici bir birlik sağlanır ama bu uzun sürmez. Şafiden sonra tartışmalar daha da derinleşerek devam eder. Bu nedenle imama Şafii bir dönüm noktası olmuştur. Er -Risalesi kendinden sonra da tartışılmıştır.

Şafi hadisçilerin ( Ehli Hadis) , REY ehline karşı sözcüsü ve kurtarıcısı olmuştur. Şafii ile birlikte FIKHUL HADİS gelmiştir. Ancak Şafii KELAMİ konulara hiç girmemiştir. Bu boşluğu da daha sonraki hadisçiler dolduracaklar Hadisçilik konusunda çok aşırı noktalara gidecektir. Hatta Ahmet B.Hanbel(v.241) Şafii bile kıyası kabul ettiği içi eleştirecektir.

Bu dönemin tefsircileri de fıkhın ağırlığından dolayı Ahkamla uğraşırlar. Fakat tefsir rivayeti kullansa da daha çok dirayet olarak gelişir. Ancak hadis kitaplarında tefsir için bablar açılır.

Özet olarak Ebu Hanifeye göre hadis, ilk nesillerden nakledilen rivayettir ve değerlendirmeye açık, tarihi bir malzemedir. İçinde sünnet aranır.

İmam Şafiye göre hadis sünnettir. Sünnet olması için subutu yeterlidir. Kabul ve itat edilmesi zorunlu, dini bir delildir.

Buraya kadar anlattıklarımızı aşağıdaki maddelerde özetleyebiliriz:

1- Tasnif dönemi Abbasiler dönemidir. (TASNİF)

2- Ekonomik gelişme ilimlerin de gelişmesini etkilemiştir. ( SOSYAL REFAH)

3- Dönemin üç büyük sorunu (KÜLTÜREL MÜCADELE)

a) ZINDIKLIK hareketi. (İran Maniheizmi)

b) Ehli Kitabın yıkıcı eylem dalgaları

c) Bu nedenle aşırı HADİS UYDURMALARI dır.

4- Mutezile kendi fıkhını ve kelamını oluşturur (FIRKALAR)

5- Üç büyük fıkıh mezhebi oluşur. ( MÜÇTEHİD İMAMLAR )

a) Hanifi

b) Maliki

c) Şafii

6- Farazi Hukuk gelişir.

7- Kavramlar oluşur. (Farz, vecip, sünnet) ( SİSTEMLEŞME)

8- Aşırı ihtilaf dönemi

9- Şafinin icmayı reddi

10- Hadisi fıkhın temeli yapması (yaşayan sünnet ve hür düşünce yok edilir) (HADİS ŞAMPİYONU)

11- Hadis resmileşir.

12- Hadisçi –Rey ehli tartışması daha derinden devam eder.

13- Ulema – devlet işbirliği yapar.

14- İlim = Rivayet = Hadis olur.

15- UNİTER ( tek biçimli) devlet politikası ve EHLİ SÜNNET VEL CEMAAT kampanyasının oluşumu. (SİYASİ BİRLİK)

ŞAFİİ SONRASI GELİŞİM DÖNEMİ ( SÜNNİ DETERMİNİZMİN OLUŞUM AŞAMASI)

Bir önceki Şafii döneminde, yaşayan sünnet ortadan kalmış Hadis yaşayan sünnetin yerini almıştı. Böylece içtihat ve icma ile gelişip büyüyen sünnet ( sünnet bir süreçtir) hadis ile donuklaşır ve sabitleşir. Böylece hadis hukukun temel kaynağı olur. Ebu Hanife hadisi ilk nesillerin nakledilen bir rivayeti olarak tanımlayıp, değerlendirmeye ve incelemeye açık TARİHİ bir aktarım olarak görürken, İmam Şafii hadis sünnetin kendisidir şeklinde tanımlayarak , hadisi kabul ve itaat edilmesi zorunlu, dini ve hukuki bir delil olarak görür. Bunun en temel sebebi ŞAFİİ nin uygulama ve yargıda ümmetin birliğini tahsis etmek, ihtilaflar ile dolu olduğunu ve imkansız olduğunu iddia eder.Birlik ancak sened yoluyla aktarılan hadis ile teşekkül edebilir der ve hadisin şampiyonluğunu ilan eder (Tarih boyunca metodoloji sorunu, F.Rahman). Ancak, ŞAFİİ ‘den sonra tartışmalar ve parçalanma durmaz, aksine daha derinden devam eder. Bu şekildeki bir siyasi birlik ve doktrin birliği projesinin başarısı çok uzun sürmez.

( İLİM=HADİS=FIKIH + KELAM + TEFSİR)

Şafiden sonraki bu dönem hadisin gelişim dönemi olur. Ehli Rey ve Ehli Hadis çatışmaları ile, mutezile ve hadisçilerin çatışmaları doruk noktaya ulaşır. Hadis kitaplarının tasnifi altın çağını yaşarken, fıkıhçılara ve kelamcılara karşı, kendi görüşlerini sistematize yapmak isteyen hadisçiler, devletin de desteğini alarak, fıkhul hadis ve fıkhul kelamı oluşturur. Böylece hadisçi bakış açısı, dünya görüşü ve paradigmasını oluştururlar. Bu hadisçi hareketi Sünni paradigmanın oluşumunu ve özellikle Ahmet İbni Hanbel ile SELEFİYYE ekolünün ortaya çıkışını sağlar. Daha sonra hadis yazımı ve hadis RIHLELERİ ( seyahatleri) başlar ve Buhari, Müslim gibi şahıslar ve sünenler yazılarak Kütübü Sitte Külliyatı oluşturulur. Eşari ve Maturidi kelamının sistemleşmesiyle de Sünni doktrin son şeklini alır. Bu dönemle birlikte yaratıcı faaliyet sona erer ve İslam düşünce tarihinde DURAKLAMA VE GERİLEME DÖNEMİ BAŞLAR. Şimdi bu süreci de detaylı olarak görelim.

Önceki dönem Harun Reşit ile sona erer. Harun Reşit İran BERMEKİ sülalesini iktidardan uzaklaştırır ve İranlıların tepkisini ve muhalefetini artırır. Bu durum Şiada kızgınlığı ortaya çıkarır. İranlıların ve şia taraftarlarının desteğini alan ME’MUN (198-248) İHTİLAL ile halife olur ve saltanatı ele geçirir. Ehli hadis ise bunu tasvip etmez ve Me’muna muhalefet eder. Çünkü ehli hadis araptır ve Emevi milliyetçiliğine daha yakındır. Harun Reşit zamanındaki hadisçiler iktidar (devlet) ilişkileri tekrar kopar ve hadisçiler yönetimden ayrılarak halka yaklaşır ve büyük bir kamuoyu oluştururlar, halkın desteğini alırlar. (Hadis Edebiyatının Oluşumu, Ömer Özpınar)

Ancak Me’munun amacı Harun Reşit döneminde iyice tırmanan Şii muhalefeti kırmak ve denge sağlamaktır. Aslında zamanında Harun Reşit te hadisçilerin muhalefetini kırmak için aynı taktiği uygulamış ve hadisçilere yakın davranmıştır.

Tabiki ME’MUN kendisini iktidara getiren Şiilere çok iyi davranmıştır. Şia bu dönemde Altın Çağını yaşamıştır. Me’munun iktidarının ilk yılları fikri özgürlüğün yaşandığı bir dönemdir. Bu yıllarda Memun Beytül Hikmeyi kurar ve ilimlerin tartışıldığı, tercümelerin yapıldığı bir Üniversite haline gelir. Tabiî ki bu dönemde İranlılar ve özellikle Şia düşüncesine yakın olan kelamcı grubu yani Mutezile çok ayrı bir yere sahip olur ve yönetimin her kademesinde yer alarak bürokrasiyi doldururlar. Mutezile ve Hadisçi gerginliği ise tırmanarak MİHNE olayının ortaya çıkmasına neden olur.

Mihnenin temeli halk ul-Kuran olayıdır. Mutezile ehli kitap ile girdiği tartışmada bu sonuca ulaşmıştır. Suriyede bulunan ehli kitap tevratın yaratılmışlığını ve Hz. İsanın kelime durumu (sonsuzluğu) tartışıyordu. Mutezile bu tartışmaları İslama çekmiş ve Kuranın yaratılmış olduğunu, çünkü Allahın sonsuz olup hadis sıfatlardan uzak olduğunu, bu nedenle kelam gibi yaratılmış bir sözün onun sıfatı olamayacağını söyleyerek Allahı tenzih konusunda aşırıya kaçmışlardır. Bu dönemin en hararetli tartışması bu olmuş ve hadis tasnifinin ve kitapların yazılmasındaki en büyük etken olarak yerini almıştır. Halk ul Kuran fikrini ilk olarak ortaya atan Cehm Bin Saffan dır.(v.128 ) Bunu Hıristiyan zındıklardan almıştır. Daha sonra ceh bin Dirhem ( v.150) bu düşünceyi savunmuştur. Ancak ikisi de Abbasi halifeleri tarafından öldürülmüştür. Memun ise Mutezile akaidini kabul eder. Hadisçilerin artan muhalefetine karşı sert tedbirler uygular. H.212’de Bağdatta Kuranın Mahluk olduğunu ilan eder. Hz.Ali’nin üstünlüğünü ve ruyetullahın imkansızlığını resmi olarak kanunlaştırır. Bütün hadisçileri bu üç konuda sorguya çeker ve bu konuları ( Ruyetullah, Halkul Kuran, Hz.Alinin üstünlüğü) kabul etmeye zorlar. (aslında burada İranlı Şia taraftarlarının Hz.Ali ve Ehli Beyte yapılan işkence ve katliamların bir intikamının alınması düşüncesi de yatar) Memunun tek rakibi ve muhatabı HADİSÇİLER dir. Çünkü fakihler ve tefsirciler kısmen yönetimde olup, hadisçiler gibi, tepki ve muhalefet oluşturmamışlardır. Bunun bir sebebi belki en önemli sebebi hadisçilerin genelde Arap oluşlarıdır. Bu nedenle yönetimin İranlılar ve Mutezilelilerin eline geçmesini istememişlerdir. Fakihler ve müfessirlerin hemen hepsi ise MEVALİ (Arap olmayan insanlar)dır. Bu nedenle iktidarın gayri arap insanların elnde olmasından rahatsız olmazlar. Bundan dolayı Hadisçiler Arap Milliyetçiliğini destekleyen Emevi yanlısı olmuşlardır.

İşin aslında Me’nun da yaratılmış Kuran fikrini siyaseten kullanır. Çünkü, idareci iradesi bu durumda daha rahat işler. Kuran yaratılmış ise, bu durum yöneticilerin otoritesini artırır, öyle değil de yaratılmamış ise bu durum ulema ve öncelikle hadisçilerin değerini artırır ve halk içindeki otoritesini sağlamlaştırır. Yani yaratılmış bir kuran fikri, kutsallığı sarsarak yöneticilerin rahat davranmasını sağlar. Bu ise derindeki ulema- umera çatışmasının su yüzüne çıkmasıdır.

Mihne olayı 16 yıl sürer. Bu süre içinde hadisçi ulemaya baskı ve işkence yapılır. Bu dönemin en önemli şahsı olan Ahmet b.Hanbel (v.241) i de 2. Memun lakaplı Halife VASIK işkenceye tabi tutar. Ancak halkul kuranı kabul ettiremez ve Ahmet b.Hanbeli serbest bırakmak zorunda kalır. Ancak yine ömrünün sonuna kadar göz hapsinde tutar. İşkence (mihne) olayından sonra Ahmet b.Hanbelin halk içindeki otoritesi ve saygınlığı artar. Hadisçi hareketin İMAMI lakabını alır. Bağdatta SELEFİ ekolün temeli atılır.

Ahmet b. Hanbel Mutezile kelamını reddeder. Metod olarak KURAN ve HADİSİ ortaya koyar. Bu bakımdan bütün mezhepleri de reddeder. Maliki, Şafii ve Hanefileri ehli rey olarak görür ve hiç birini kabul etmez. Bunların metotlarından uzak durulmasını tavsiye eder. İmamı Şafii ve İmam Malik “rey değişkendir ve itikadi sahada kullanılmaz, ancak fıkıhta kıyas ile içtihat edilir” derler. Ahmet b. Hanbel ise “rey hiçbir sahada kullanılmaz” der. Bu nedenle kıyası kabul eden Şafii ve Maliki eleştirir. “ Amelde bile zayıf hadis Ebu Hanifenin reyinden hayırlıdır” der.

Ahmet b. Hanbel kendi kelam,fıkıh,tefsir ve sünnet anlayışını ortaya koymak ve Selefi Paradigmayı oluşturmak için MÜSNED isimli hadis kitabını yazar. Böylece bütün ilimleri HADİS ile çözeceğini iddia eder. Ona göre ilim rivayettir (İLİM=RİVAYET) , DİN ise ASAR dır. Bu nedenle Hanbel Kıyas, İstihsan, Maslahat, Medine İcmaını toptan reddeder. Süfyan ı Servi bile “rey ile din olmaz” der. Eş Şabi “sahabeden geleni al, kendi reyinle söylediklerine bevlet” der. Bu çok ilginç bir ithamdır.

Daha sonra Ahmet b. Hanbel reycilere suçlamalar yönlendirir. Reyciler sünnet düşmanı BİDATÇILAR olarak damgalanır. Bu arada Ahmet b. Hanbel sünneti kurtaran olarak adlandırılır. “Ahmet b. Hanbeli seven sünneti sever” diye slogan yayarlar. Hadisçiler kendilerini diğer fırkalara göre özel bir konumda görürler. Allah bunları bidatçilere karşı seçmiştir. Fırkaı Naciye bunlardır. Sünneti koruyanlar bunlardır. Dini koruma görevini üstlenirler ve kitap tasnif ederler. Tasnif işini ilahi bir görev bilirler. ,

Bütün bu olayların altında temel bir zihniyet yatmaktadır. Selefi zihniyeti. BİLGİDE MUTLAK SABİT BİR DOĞRU arayışının bir sonucudur. Bu zihniyet doğa bilimlerindeki determinist kesin doğru anlayışı ile özdeştir. Mutezilenin insanın özgür iradesine karşı girişilen karşı mücadele ve tepki selefi anlayışı büyük bir cebriyeye- determinizme düşürür. Bu anlamda insan aklı değişkendir ve bu nedenle güvensizdir. Ahmet b. Hanbel, “daha sonra yine değişecek olan bir reye neden inanayım” der. Aslında bu cebriye anlayışı siyasi alanda UYSALLIK fikrini ortaya çıkarır. (İslam, F.Rahman). çünkü artık iktidar determinist bir şekilde oluşmuştur. Yönetici zalim de, fasık ta olsa itaat edilecektir. Bu iktidarında işine gelir. Daha sonra Halife MÜTEVEKKİL Ahmet b. Hanbeli danışman olarak atar ve Ahmet b. Hanbel hilafeti hadisçileri atayarak doldurur, mutezileyi iktidardan uzaklaştırır. Hadisçiler ve idareciler tekrar barışırlar. Bu yakınlaşma öyle safhaya ulaşır ki , Ahmet b. Hanbel idarecilere karşı ayaklanmayı teşvik eden hadisleri MÜSNETTEN çıkarılması emrini verir. Böylece devletin hadisçi muhalefeti ERİTME POLİTİKASI tekrar başarıya ulaşır. Hadisçiler de özellikle Ahmet b. Hanbelin idareye karşı bu tutumu ile, yönetime tekrar destek çıkarlar. Ancak Ahmet b. Hanbelin bu tutumu, ayaklanmaya teşvik eden hadislerin çıkarılması, hadise karşı olan samimiyeti konusunda bende şüphe uyandırmıştır. Bu konu üzerinde düşünülmesi ve incelenmesi gereken bir konudur.

Ayrıca hadisçiler kendi içlerinde de ihtilafa düşerler. Bazıları hadislerin bablara ayrılmasını bile kerih görürler. Hadisi tetkik etmeyi anlamayı çalışmayı bile güzel görmezler. İlim geldiği şekli ile yani sadece sened ve rivayettir derler.bu mantıkta olanlar MÜSNEDLERİ oluştururlar. Hadisçiler bu bakış açısından iki genel gruba ayırırlar. Birincisi VAKFİYECİLER: bunlar tasnifi kabul ederler ancak Kuranın Mahluk olması konusunda susmayı tercih ederler. Görüş bildirme ve yorum yapmazlar. İKİNCİSİ LAFIZCILAR : bunlar mahluk konusuna orta bir çözüm yolu bulmayı denerler. Dağılan birliği toparlamaya çalışırlar. Kuranın lafız (yazı) olarak mahluk olduğunu ancak mana ve kelam olarak mahluk olmadığını çünkü Allahın bir sıfatı olduğunu söylerler. BUHARİ (v.251) , MUHASİBİ (V.243) ve İSFAHANİ (v.276) bu lafzın grubundandır. Ancak birinci gruptaki VAKIF çılar diğer hadisçiler tarafından KÜFÜRLE itham edilirler. İkinci gruptaki LAFIZCILAR ise Ahmet b. Hanbel tarafından ZINDIK olarak ilan edilirler ve bunlardan hadis almazlar. Sonuç olarak Ahmet b. Hanbel tarafından oluşturulan SELEFİ hareket, rey ve kelama şiddetli saldırarak bunları reddeder , hatta küfürle suçlar. Fıkıhta malik , Şafii ve ebu Hanife ehli rey olarak reddedilir. Kınanır ve bunlardan uzak durulması tavsiye edilir. Hatta hadisçiler içinde bile VAKFİYE kolu küfürle ve LAFZİYE kolu zındıklıkla suçlanır. Yani selefiyeciler Kuran ve Hadis mantığı ile bütün bilimlere muhalif bir ekol olma özelliğine kavuşur. HANBELİLİK İslam tarihinde dördüncü büyük mezhep olarak yerini alır. (Hadis Edebiyatının Oluşumu, Ö.Özpınar).

Daha önceden hadisçi rivayet eder, fakih yorumlardı. Şimdi ise hadisçi hem rivayet eder hem de yorumlar. Bu fıkhi hadis oluşumuna işaret eder. Artık fıkhın kaynağı hadistir. Ve bütün fıkıh hadis içindedir.

Ahmet b. Hanbelden sonra her ne kadar kendisi sert ve radikal bir tutum sergilese de, daha sonraki hadisçiler daha yumuşak bir tavır sergilemişlerdir. Hadis sistematiğini tamamlamışlar, isnad ve rical ilimleri ile hadis usulunu tasnif edip kullanıma sunmuşlardır.

Diğer taraftan, mutezile ve rey ehli de, hadisçileri yalan rivayetlerde bulunan ve uydurma hadisler aktarmakla, içerisinde Allahı teşbih ve tescim yapan sözler bulundurmakla ve hadisi anlamayacak kadar cahil olmakla suçlamıştır.

Bu dönemde tefsir hareketleri de devam etmiştir. Ancak dönemin olaylarından tefsir de etkilenmiştir. Tartışılan konular fıkıh ve fıkıh usulü olması nedeniyle yazılan tefsir kitapları da, fıkıhla ilgili olmuştur. Böylece AHKAM tefsirleri ortaya çıkmıştır. Bir çok fıkıh ve kelamdaki tartışmalar ve suçlamalar tefsire de yansımıştır. REY eksenli tefsirler yerilmiştir. RİVAYET tefsirleri önem kazanmıştır. Rey tefsirleri de Hadisçilerin saldırısına uğramışlardır. Çünkü Tefsirde israiliyyat rivayetleri artmıştır, aktarılan hadislerin senedleri bırakılmış ve söylenmemiştir. Bu nedenle yine Ahmet b. Hanbel “üç şeyin aslı yoktur. Tefsir, melahim ve megazi” diyerek REY tefsirini ve hatta rivayet tefsirini kötülemiştir. Ve tefsircilere saldırmıştır. Bu konuda dah da ileri giderek Mukatil b. Süleymanın tefsirini tefsiri için “ baştan sona kadar yalan” demiştir. Halbuki Mukatil ilk tam tefsiri yazan, tefsiri ilk telif eden kişi olarak tarihe geçmiştir. İmam Şafii bile Mükatili övmüştür. Zaten Ahmet b. Hanbel Şafii bile eleştirmiş ondan hadis almamıştır. Kıyası ve Reyi kabul ettiği için Şafiyi yermiştir. Bu selefi ekol tefsirde aklı kaldırır. Hadisi baz alır. Mesela müteşabihler konusunda akli yorum yapmaz ve zahiri olarak da almaz. Sadece konuşmaz ve keyfiyeti bilinmez ( bila keyfe), iman etmek gereklidir” der. Sonuçta akla karşı nakli, tevile karşı taklidi, dirayete karşı rivayeti kabul ederek kendi tefsir anlayışını ortaya koyar ve hadis kitaplarında TEFSİR bölümü bab olarak ayrılır.

Halife mütevekkil (H.233-247) Şia ve Mutezileyi kaldırır ve yönetimden uzaklaştırır. Yerine ehli hadisi getirir. Çünkü akılcılar çok daha devrimci ve isyancı oluyorlardı ve bu da idarenin işine gelmiyordu. Halbuki hadisçiler siyasette uysalığı kabul ediyorlar ve yönetimin işine yarıyorlardı. Bu nedenle mütevekkil kelamı ve felsefi tartışmaları yasaklar. İbnu Ziyadı görevden alarak MİHNE olayına bir son verir. Mutezili eğitimi okullardan kaldırır, buralara hadisçileri yerleştirir. Hadis kitaplarını yazdırıp tasnif ettirir. Buna tarihte SÜNN İ DEVRİM denir.

Mütevekkilden sonra Sünni paradigma birliği fazla sağlayamaz. Arap olmayan coğrafyalarda iç isyanlar başlar. Abbasiler tarih sahnesinden silinirler. Bundan sonraki günümüze kadar olan dönem TÜRKLERİN iktidar olduğu dönem olarak gelişir.( Hadis Edebiyatının Oluşumu,Ö. Özpınar)

Şafiden sonraki bu GELİŞİM DÖNEMİNİ iki dönem olarak inceleyebiliriz. Birinci dönem buraya kadar anlatmış olduğumuz dönemdir. Bu birinci dönemde FIKIHTA 4 mezhep oluşmuş ( Hanefi, Maliki, Şafii ve Hanbeli) ve oluşumlarını tamamlamıştır. TEFSİRDE, ahkam tefsiri dönemi başlamış ve rivayet tefsiri tasnif edilmiştir. HADİSTE ehli hadis paradigması oluştrulmuş, fıkhul hadis dönemi başlamış ve hadisin ALTIN KİTAPLARI yazılmıştır. Yani kütübü sitte külliyatı oluşmuştur. Buhari (v.194), Müslim (v.206), Ebu Davud (v.202), Tirmizi (v.209), ibni Mace (v.209), Nesai (v.205).B unlar SAHİHLER, SÜNENLER ve MÜSNEDLER adı ile anılarak hadiste RİVAYET DÖNEMİ KAPANMIŞTIR.

Gelişim döneminin ikinci aşaması, Mutezileye karşı geliştiren kelam ekollerinin gelişimidir. Bu ekoller EŞARİ ve MATURİDİ ekolleridir.

İslam toplumunda siyasi fırkaların ve görüş ayrılıklarının temeli iman ve mümin tanımı ve insan iradesinin özgürlüğü gibi iki temel konudur. Bu konulardaki ayrılıklar ümmeti parçaladı.Ancak Sünni doktrin bunları bir orta yolda birleştirerek birliği yeniden sağladı. Selefi hadisçiler mutezileyi tarihten silince yeni kelami ekoller bu Sünni paradigmanın yansıtıcısı oldular . Mesela Hasan El-Eşari (v.330) Mutezili Cübbaiden ayrılarak Eşari ekolünü kurdu. İlahi adalet beşeri terimlerle tanımlanamaz dedi. Fiiller konusunda KESB nazariyesini kurdu ve kazanmayı insan iradesine bağladı. İlahi iradeyi insan özgürlüğü ile uzlaştırma konusunda, Kesb yetisini yaratan Allahtır, kazanan ve sorumlu olan insandır diyerek uzlaştırmaya gitti. İlahi sıfatlarda, sıfatlar Allahın ne aynısıdır ne de ayrısıdır dedi. Böylece TEŞBİHTEN ve aşırı TENZİHTEN kaçındı. Kuran mahluk değil , ezeli bir sıfattır dedi. Mutezilenin Allahın iradesini sınırlandırmasını reddetti ve tabiatta da katı bir nedenselliği onaylamadı. Ahmet b. Hanbelin bu konudaki görüşünden ayrılmak istemedi ve Allahın mutlak iradesini tekrar ortaya koydu. Bu nedenle tabiatta yaratmaya ve Allahın iradesine yer açan ATOMCU görüşü savundu.

İkinci ekol Maturidilik, İmam Maturidi (v.333) tarafından geliştirildi. Eşariliğe çok benzer ancak bazı noktalarda ayrılır. Mesela kötü fiiller Allahın rızası değildir ve İnsan fiillerinde hürdür der. İmanın artıp eksileceğini söylerler ama fiille ortadan kalmayacağını kabul eder. Böylece fiillerin zahirini fıkha ve batınını incelemek sufizme kalır.

Bu kelam ekollerinin oluşmasından sonra Sünni görüş üçe bölünür.

Birincisi eski Medine ehlinin görüşünün devamı olan HADİS EHLİ görüşleri. Bunlar İmam Şafinin ZAHİR teorisini alıp benimserler. İkincisi Ahmet b. Hanbelin izinden gidip kelam ve Eşariyi reddederler. İbni Teymiyye bunun devam ettiricisidir. Bu radikal ruha SELEFİYE denir. Üçüncüsü Eşari ve Maturidi kelamlarının devamı olan, Gazali, Fahruddin Razi, Nesefi ile devam eden hem rey, hem de hadisi (rivayeti) kullanan grup. Bunlar EHLİ SÜNNET KELEMCILARI dır. Kelamcılardan sonra , Sufizm ve kelam felsefi bir boyut kazanarak devam eder. (İslam,F.Rahman)

Kelam ekollerinin oluşması ile de Sünni paradigma tamamlanmıştır. Siyasette de siyasi dogma oluşturulmuştur. İdareciler Allahın gölgesi olur ve adil olmayan sultana bile itaat şart olur. Cemmatin bütünlüğü amacını taşıyan bu siyasi düzen fikri SİYASİ UMURSAMAZLIĞI ve ortaçağ İslami DETERMİNİZM görüşünü oluşturur. Ümmetin birliği ve dengesi sağlanır. Parlak bir devir yaşanır , ancak bu uzun sürmez.

Ehli sünnet paradigmasını kısaca şöyle değerlendirebiliriz: 1- Ayrı uçlar bir araya getirilmiştir. 2- Orta yol tespit edilir ve sıkıca sarılınır. 3- Cemaat yok olmaktan kurtarılır. 4- Paradigma gelişince muhteşem bir sosyal denge kurulur. Ancak diğer yandan bu paradigma 1) kendini nebevi/yaşayan sünnetin tek yorumu görür ve Allahın iradesinin tek tezahürü sayar. 2-) Bu nedenle KUTSALLIK ve DEĞİŞMEZLİĞE bürünür. 3-) Yaşayan sünnetin yaratıcı faaliyeti ortadan kalkar. 4-) İslam Kültürü gelişmeye başladığı sırada TIKANIR 5-) Bu yüzden kurulan bu SOSYAL DENGE çok kısa ömürlü olur ve bozulmaya başlar. (Tarih Boyuna metodoloji sorunu, F.Rahman)

Ehli Sünnet doktrininin bu genel özet ve değerlendirilmesinden sonra sonuç olarak, buraya kadar anlattıklarımızı maddeler halinde belirleyelim.

1- Hadisin zaferi ( hadis >sünnet)

2- Mihne olayı ve Ahmet b Hanbel (İşkence Dönemi)

3- Selefi doktrin oluşumu ( Sünni Ortodoks )

4- Hadisin resmiyet kazanması ( Resmi Hadis)

5- İLİM=HADİS İlim anlayışı daralır.

6- Hadis rıhleleri (seyahatler)

7- Kütübü sittenin yazılımı, Sünenşer ve Sahihler ( Buhari, Müslim, İbni Mace, Tirmizi,Ebu Davud, Nesei)

8- Hadiste rivayet dönemi böylece kapanır (Rivayetin Bitişi)

9- Yaratıcı düşünce de sona erer. ( metodolojik donukluk )

10- Hadisçiler Reycileri Bidatçı olarak damgalar. (suçlamalar)

11- Hadisçiler bidatçılara karşı seçilmiş kişiler olarak görülür.

12- Hanbeli mezhebinin oluşması

13- Böylece FIKIHTA 4 MEZHEP tamamlanır.

14- Tefsir de fıkıhla ilgilenir. AHKAM tefsiri yazılır.

15- Hadisçiler tefsire de saldırır. Dirayeti ve Te’vili reddeder.

16- Kelamda EŞARİ ve MATURİDİ ekolleri oluşur. ( Sünni doktrin tanılanır)

17- İnsan aklı değişken olduğu için güvenilmez rededilir.

18- Mutlak Sabit Bir Doğru Arayışı amaçlanır. (Selefi Bilgi Anlayışı)

19- İLİM=RİVAYET ve DİN=ASAR dır. (İçtihat ve Aklın yokoluşu)

20- SİYASETTE UYSALLIK yönü oluşur.

21- Felsefi olarak DETERMİNİZM görüşü hakim olur. ( ortaçağ İslam anlayışı amaç: Allahın iradesini kurtarmak)

22- Bu nedenle DURAKLAMA ve GERİLEME dönemi başlar. Kurulan sosyal denge çok kısa sürer.

23- Bunlar İÇTİHAT ve YARATICI akli düşüncenin yok olmasının sonucudur.

24- Bu olaylardan sonra Abbasiler yıkılır ve TÜRKLER dönemi başlar.

DURAKLAMA DÖNEMİ ( a-Şerhler (350-656) b- Haşiyeler (654)

Önceki dönemde, yani gelişim döneminde, fıkıh alanında dört büyük mezhep oluşmuş, hadis alanında selefiye görüşü Ahmet b. Hanbel ile ortaya çıkmış ve kütübü sitte yazıya geçirilerek tamamlanmış, kelam alanında mutezile ekolünün hadisçiler tarafından siyaseten ortadan kaldırılması sonucunda EŞARİ ve MATURİDİ kelam okulları oluşmuş ve sitematiğini tamamlamıştı. Böylece günümüze kadar gelecek olan SÜNNİ PARADİGMA / DÜNYA GÖRÜŞÜ son halini almıştır. Bunlardan sonraki gelişmeler ancak bu paradigma nın taklidi, açılımı veya özeti şeklinde olmuştur. Çünkü İslam düşünce sistemi paradigma nın oluşumu ile tamamlanmış, içtihat kapısı kapanmış, canlı ve dinamik olan yaşayan sünnet kalkarak yerini Hadise bırakmış ve neticede yaratıcı ve akli düşünce son bulmuştur.

Duraklama döneminde fıkıh konusunda çok fazla bir ilerleme olmaz. Sadece mezhep kavgaları başlar. Mezhep taassubunun doruğa ulaştığı bir dönem olur. Mezhep imamlarının eserleri şerh edilir. Mezheple ilgili kitaplar yazılır. İçtihat ancak mezhep içinde olur. Mutlak müçtehidin şartları öyle ağırlaştırılır ki ulaşmak neredeyse imkansız olur. Bundan sonraki dönemler, Osmanlı da dahil, fıkıhta okullaşma ve kurumlaşma dönemi olur. Siyasi otoriteler fıkıh okulları kurarlar. Müfti ve kadı yetiştirirler, müftüler hukuk danışmanı, kadılar ise yargıçlık görevini yaparlar. Siyasi otorite hangi mezhebi desteklerse o mezhep resmi hale gelir ve yayılır gelişir. İlk dönem olan şerhler döneminde yetişen fıkıhçılar şunlardır.

Hanefi fıkıhçıları: Kerhi (v.260), El-Cessas (v.270), Semerkandi (v.373), Cürcani (v.393), Bağdadi (v.424), seymeri( v.436), Serahsi (v.490), Bezdavi (v.400), Saffar (v.427), Kasani (v.387), Fergani (v.590), Merginani (v.543)

Maliki fıkıhçıları: El-Endülisi(v.326), Kureyşi (v.314), Abdulberr (v.380), Kayrevani (v.386), el-Ezdi (…), el-Ebheri (v.395), Mearifi (v.403), el- Maliki (v.422), el-Baki (v.484), el-Kurtubi ( v. 525), el- Avfi (v.581), ibn Rüşd (v.595), es- Sadi ( v.620)

Şafii fıkıhçıları: el-Harzemi (v.340), en- Nisaburi (540), Dareki (v.375), Saymari (v.286), Esfarayini(v.401), el-Maverdi (v.350), eş-Şirazi (v.476), İmamul Haremeyn el-Cüveyni (v.487), el-Gazali(v.450), el-Iraki(v.596), er-Reffii (623), en-Nevevi (651)

Zahiri Fıkıfçı: İbn Hazm

Şerh döneminin isimlerini zikrettiğimiz fıkıhçıları, fıkıhta taklit döneminin temsilcileri olmuşlardır. Bu fıkıhçılar mezhepler arası münazara ve tartışmalara çok önem verdiler. Kendi mezheplerini savundular. Ancak bu dönemin önemli bir gelişmesi usul-ü fıkıh konusunun sistemleşmesi olmuştur. Her mezhep mensubu kendi mezhep imamlarının görüşlerini iyi anlamış bunları detaylı bir şekilde izah etmiş ve imamların kitaplarını şerh etmişlerdir.

Siyasi olarak bu dönem zaten İslam ümmetinin de parçalandığı bir dönemdir. Tıpkı ilimlerin parçalandığı hatta fıkıhta bile mezheplerin parçalanıp ayrıldığı döneme rastlar. Abbasiler yıkılınca Fatimiler, Endülüs Emevileri,Mısırda ve Suriyede beylikler oluşur. Orta Asya dan gelen Cengiz Han ve oğulları İslam topraklarını kan gölüne çevirir. Selçukluların kurulması ise duruma biraz da olsa istikrar katmıştır.

Kısaca bu dönem fıkhının özellikleri şöyledir.

1- Taklit ruhunun yeleşmesi,

2- Münazara ve Mücadelenin yaygınlaşması,

3- Mezhep taassubunun başlaması ( İslam Hukuk Tarihi, M.El- Hudari)

Duraklamanın ikinci dönemi haşiyeler dönemidir. Bu dönem siyasi olarak 657 den başlayıp Türklerin iktidar olduğu ve özellikle OSMANLI İMPARATORLUĞUNUN hakim olduğu dönemdir. Yedi asırdan fazla süren bu dönem alimlerin TAKLİT prensibine sımsıkı sarıldıkları bir dönemdir. Bir kaç kişi hariç mezhep içi içtihat seviyesine ulaşan bile çok azdır. Bu dönemin alimleri mütekaddimin alimleri ile irtibatı kesmiştir. Sadece bu dönemde yazılan kitaplar okunmuştur. Bu nedenle fıkıh gerilemiş neredeyse yok olmuştur. Fıkıhta gerilemenin iki sebebi vardır.

1- Farklı bölgelerde oturan İslam alimleri arasındaki irtibat kopar.

2- Alimlerin temel eserlerle ( Mütekaddimin kaynaklarla ) ve sonraki asırlarla irtibatları kopar.

Bu dönemde eğitim sistemi MEDRESELER şeklinde yürütülmüştür. Ancak buralarda ilk orta ve yüksek eğitimde basitten zora doğru olmak üzere sadece ait olunan mezheple ilgili kitaplar ve şerhleri okutulmuştur. Bu dönemde yazılan eserlerin ortak noktası HAŞİYELERDİR. Şerh dönemindeki büyük imamlar yoktur. Alimler ancak kitapları küçük notlar yani haşiyeler almakla yetinirler. Sonuç olarak duraklama döneminde Fıkıh ilmi inişe geçmiş, şerh döneminde çok zayıflamış haşiyeler döneminde yok olmaya yüz tutmuştur. ( İslam Hukuk Tarihi, M.El- Hudari)

Duraklama döneminde HADİS ilimleri de aynı gelişmeleri yaşamıştır. Tabiî ki bu gelişmeler İslam dünyasının siyasi olarak parçalanma ve gerileme olaylarından etkilenmiştir. İlimler de sosyal ve siyasi gerilemeye paralel bir çizgi izlemiştir.

Hadis kitapları, kütübü sitte oluşunca, hadiste rivayet dönemi sona ermiştir. Mevcut kitapları korumak ve öğretmek dönemi başlamıştır. Bu amaçla hadis eğitim merkezleri kurulur. Bu okullara DARUL- HADİS denir.

Fıkıhtaki gibi önemli bir gelişme Hadis Usulünün tamamlanmasıdır. İlk hadis usulü telif eden Ramehürmuzidir. (v.369) Diğer hadis usulcüleri Neysaburi (v.405), Kadı İyaz (v.544), ibn Salah (v.643), an-Nevevi (676), İbn Hacer El-Askalani (v.852), Sehavi (v.903) ve özellikle büyük imam ES-SUYUTİ ( v.911-r. 1505) dir. Hadis Usulü, mevcut malumatın sistemleştirilmesinden ibarettir. Hadis olarak orijinal herhangi bir kitap yazılmamıştır. Bu dönem hadiste ŞERH dönemidir. Mukaddim kitaplar bu dönemde sadece şerh edilir. Kütübü sittedeki hadisler açıklanır. Ciltler dolusu açıklayıcı yazılar yazılır.

Dönemin en önemli ŞARİHLERİ Hattabi (v.388) ve İbn Hacer (v.852) dir. Özellikle ibn Hacer Buhari üzerine yazdığı şerhler ile ün yapmıştır.

Şerh döneminde usul kitapları ve bazı biyografiler de yazılır. Dönemin en önemli okulları SELÇUKLU MEDRESELERİDİR. Buralarda yetişen en önemli hadisçiler şunlardır:

Bağdadi, Abdilberr, Baci, Bağavi, Kadı İyaz, İbni Asakir, eş-Silefi, İbnul Cezvi, İbn Salah, Nevevi, Ez-Zehebi(v.748), Iraki, el-Ayni, es-Sahavi, SUYUTİ (v.911) (Hadis Tarihine Kısa Bakış, ilitam yayınları)

Hadis ilminin ikinci dönemi yani HAŞİYELER döneminde fıkıh ilminde yaşanan olayların benzerinin yaşandığı dönemdir. Orijinal eserler yazılmadığı gibi hadis şerhleri bile çok fazla yazılmamıştır. Sadece önceki dönemin kuru bir tekrarı niteliğinde eserler ortaya çıkmıştır.

Bu dönemden bir önceki dönemde hadis alanında Mısır ve Suriye merkez idi. Haşiyeler dönemi ise tamamen Osmanlı dönemi olup merkezin İstanbul ve Anadolu’ya kaydığı dönemdir. Ayrıca bu dönemde Şah VELİYULLAH DEHLEVİ nin çalışmaları ile HİNT-PAKİSTAN ALT KITASINDA medreseler oluşturulmuş fıkıh ve hadis çalışmaları yapılmıştır. Yine bu dönemin ortak özelliği kitapların kısaltılarak MUHTASARLARIN yazılması ve kitaplara küçük notların düşülerek haşiyelerin oluşturulmasıdır. Ancak Osmanlı döneminin en güzel tarafı ilimlerin KURUMLAŞMASIDIR. Avrupa, Balkanlar, Asya, Ortadoğuda medreseler kurulmuş ve buralara resmi hocalar tayin edilmiştir.

H.737( m.1331) de İznik Medresesi kurulmuş Davud el-Kayseri (v.754) buraya hoca olarak atanmıştır. Osmanlı döneminde medrese hocaları ve yetişen hadis ve fıkıh alimlerini şöylece sıralayabiliriz:

İbni Melek (v.797), Molla Gürani (v.893), et- Tusi, Semerkandi, Fehrettin el- ACEMİ (v.865), Tarihçi MAKRİZİ (v.869), Tokatlı Molla Lütfi, Münavi (v.1051), er-Razi (1094), ünlü Tacül Arus sözlüğünün yazarı meşhur Murtaza ez-ZEBİDİ(1732), İbn Kemal (940), Birgivi Mahmut Efendi (v.981), el-Kevseri (1371) ve meşhur hadisçi GAYTİ (v.984), İsmail el-ACLUNİ (1162) meşhur kırk Hadisin yazarı, Yusuf Efendizade Abdullah (1167), yine meşhur Ramuz El-Ehadis yazarı GÜMÜŞHANEVİ (1877), meşhur Safranbolulu Ahmet Şakir (1315) talebeleri Erzurumlu Musa Kazım- Mahmud Esat- İzmirli İsmail Hakkı (İlmi Kelam yazarı,v.1924)

Osmanlı döneminde kurumlaşma bütün ilimleri kapsamıştır. Yine bu dönemde tasavvuf- hadis kaynaşması ve birlikteliği yaşanmıştır. Halbuki aşağıda belirteceğimiz gibi, bu şerh ve haşiyeler döneminde en önemli gelişmeler kelam,felsefe ve tasavvufta olmuş,hadisçiler telif döneminde olduğu gibi yine bu üç ilme saldırmışlardır. Ancak bu sefer fazla başarılı olamamışlardır. Hatta çok eleştirdikleri tasavvufu Sünnileştirerek kendi bünyelerine çekmek zorunda kalmışlardır. Bu dönemin başlarında, tefsirde kendi gelişimini oluşturmaya başlamıştır. Bu zamana kadar gelen tefsirler ve rivayetler tefsir kitaplarında toplanmışlardır. Bütüncül tefsir kitaplarının yazıldığı bu dönemde genel ağırlık DİRAYET tefsirindedir. En önemli müfessir TABERİ (v.330) dir. Taberi Zahir teorisini geliştirmiş ve kendisine gelen bütün rivayetleri toplamıştır. İkinci müfessir Ebi Hatimdir.(v.927). Taberiye benzer bir tefsir yazmıştır. Bunlar rivayetleri tarif ederken kendi görüşlerini de aktarmışlardır. Diğer müfessirler Semerkandi, Vahidi (v.408), Bağavi, ibni Atiye(546), İbni Kesir (v.774), Suyuti (v.911) ve El Kasimi’dir. Bu müfessirler tefsir rivayetlerini toplamışlardır. Daha sonrakiler daha çok dirayet ağırlıklı tefsir yazmışlardır. İçinde bulundukları sosyal sınıflar ve bilimsel malumattan etkilenirler. Mezhepler ve gruplar kendi görüşlerini desteklemek için tefsir yazmışlardır. Sünni, Mutezili, Şii, Harici, Fıkhi, Felsefi, Filolojik, Tasavvufi tefsirler yazılmıştır.

Dirayet müfessirlerini şöyle sıralayabiliriz: Havrani, Tusi, Zemahşeri (v.538), Tabresi, Fahrettin Razi (v.606), Kurtubi (v.631), Beydavi (v.635), Nesefi (v.710), İbni Hazin (v.740), Endülüsi, Şibrini, Ebussuud (v.977), Alusi (v.1270)

Bu dirayetçi müfessirler belli mezheplere sahip olsalar da kendi görüşlerine göre tefsir tanzim etmişlerdir. Mesela Fahrettin Razi, kelami, fıkhi, hadis, felsefe, matematik, sosyal, tarihi bütün bilgilerini tefsirde kullanmıştır.

Filolojik tefsirler: Meanil Kuran, Garib ul- Kuran ve İcaz ul- Kuran tarzı tefsirlerdir. Sağleb, El-Ferra, Ebu Ubeyde, Ahfeş, İbn Kuteybe.

Fıkhi Tefsirler: Bunlar Ahkam tefsirleridir. Tahavi (v.321), Cassas (v.370) Ebu Bekir el-Arabi (v.543)

İlmi Tefsirler: el-İskenderani (v.1306) Bilimi baz alan tefsirler.

Felsefi Tefsirler: ibni Sina

Tasavvufi tefsirler: Bunlar işari tefsir türüdür. Muhyiddin Arabi, Gazali (v.505), Tusteri, Sülemi (v.459) Kureyşi(v.465)

Tefsir İlmi,dönemin ilmi gelişmelerine göre bir seyir izlemiştir. Rivayetler bitip şerh dönemi başlayınca ve mezhepler oluşunca, tefsirde rivayet ve dirayet olarak ayrılmış, dirayet tefsirleri bilimsel branşlara göre ve mezheplerin görüşlerine göre oluşmuştur.

Şerh ve haşiyeler dönemi fıkıh, hadis ve tefsir ilimleri açısından gerileme dönemi olmuş, içtihat kapısının kapanması ile yaratıcı düşünce sona ermiştir. Ancak bu dönemde bu ilimlere tepki olarak gelişen başka ilimleri görmekteyiz. Felsefe, tasavvuf ve kelam değişik bir gelişme çizgisi oluşturmuştur.

Mesela SUFİZM (tasavvuf) siyasi alandaki bu olumsuz gelişmelere ve kurtulma ümitlerinin yok oluşuna karşın, kendi içine çekilerek farklı bir etik sistemi oluşturmuştur. Mehdi inancı sufizm inancı içinde gelişmiştir. Adaletsizliğe ve ümitsizliğe karşı geliştirilen bu kurtarıcı fikri sosyo- psikolojik çaresizliğin, bir göstergesidir. Daha sonra Veliler, Makamatlar (Zunnun Mısri), Vecd ve Salahat ve Marifet nazariyeleri geliştirilir. Veliler ve mehdi inancı genellikle şianın gaib imam inancına karşı oluşturulmuştur.

Felsefe ise mutezilenin öncülüğünde oluşmuştur. Batı felsefesinin girişi ile de boyut değiştirmiştir. Kindi (v.261), Farabi, İbni Sina (v.427) ve İbn Rüşd en önemli temsilcileri olmuşlardır. İbni Sina, bedeni haşrın inkarı, alemin ezeli oluşu ve Allahın cüzleri bilemeyeceği konularında görüşlerini geliştirmiştir. Allahın evrenin ilk sebebi olduğunun mantıken söylemiştir. Yani fiillen Allahın evreni yaratması gerekmez diye iddia etmiştir. Buna karşın ibn Rüşd ikili gerçek fikrini geliştirmiştir. Ona göre din ve akıl birbirine paralel ve birbiri ile çelişmeyen iki gerçekliktir.

Ancak bu dönemin en önemli ismi şüphesiz İMAM GAZALİDİR.(v.505) İmam Gazali bütün ilimleri değerlendirmiş, artı ve eksisini ortaya koymuştur. Felsefecilerin üç konuda küfre düştüklerini diğer konularda bidata düştüklerini söyleyerek felsefeye büyük bir darbe indirmiştir. Gazali tasavvufu da felsefe gibi eleştirmiştir. Tasavvufu fena ve vecd gibi aşırı uçlardan kurtarır. Takva bilincini ve Zühd hayatını yeniden inşa etmeye çalışır. Bunları yaparken Akıl ve Kalbi birleştirmeye çalışır.

Gazalinin eleştirilerinden sonra KELAM ve SUFİLİK felsefileşir. Felsefi Kelam ve Felsefi Sufilik gelişir. Felsefe ise Din ile Felsefeyi uzlaştıran felsefi bir din haline gelir.

Gazaliden sonra gelen felsefi kelamcı Meşhur Fahreddin Razi (v.606) dir. Kelamı felsefe olarak sistemleştirir. Ve El-Mufassal’ı yazar. Bilgi teorisi, tabiat felsefesi ve varlık nazariyesini Kelamın içinde sistemleştirir. Ayrıca Razi yazmış olduğu tefsirde de bir dönüm noktası olur. Tefsirinde doğa bilimleri, insan bilimleri ve bütün dini ilimleri kullanır. Razi bu anlamda bütün ilimleri sentez yapmıştır. Raziden sonra ilmi, felsefi, tasavvufi tefsirler yazılmaya başlamıştır.

Raziden sonra önemli isim İCİ (v.752) dir. El-Mevakıf ı yazmıştır. Daha sonra TAFTAZANİ Şerh ul-Mekasid i yazmıştır. Osmanlı döneminde kelamda bu iki ekol, İCİ ve TAFTAZANİ ekolü hakim olmuştur. Kelam bu dönemde Tevhit ilmi adını da almıştır. Ve Sünni paradigmanın oluşması için yumuşatılmış ve zararsız hale getirilmiştir. Ahlaki gaye gütmeyen bu kelam sırf nazari bir amaç gütmüştür. Allahın iradesinin kurtarılması adına determinizmin oluşmasına neden olmuştur.

Gazaliden sonra sufizm de felsefeleşir ve İbn Arabi de doruk noktasına ulaşır. İbn Arabi, İbn Sina’nın Vücut nazariyesini kullanarak Vahdet-i Vucut nazariyesine ulaşır. İslamda ilk panteist görüşün oluşumu böyle başlamıştır. Ancak İbni Teymiyye hocası Ahmet b.Hanbel gibi SELEFİ ekolün temsilcisi olarak, sufizme çok şiddetli saldırmıştır. İkinci hadisçi hareketi diyebileceğimiz bu olay ilki kadar başarılı olamamıştır.

İbni Teymiyye aynı zamanda felsefeye ve kelama da saldırmış ve selefi hareketin tipik bir örneğini vermiştir.

Kendisi de yeni bir şeriat kavramı geliştirerek, filozofun aklını, sufinin sezgisini (kalbini), hukukun zahirini bir kavramda birleştirmeye çalışmıştır. Ancak daha sonra Taftazani (v.791), Semnani (v.736), Şah Veliyullah Dehlevi gibi Sünni kelamcıların uzlaştırması ile sufizm de yumuşatılır ve Sünnileşir. Sünni tasavvuf olan Rıfai, Kadiri ve Nakşibendi tarikatları oluşur. Sonuçta Sünni doktrin sufizm tehlikesini de kelam gibi ehlileştirmiş ve Sünni doktrine yardımcı olacak bir mahiyete büründürmüştür. Sufizmin her şeyin Allah olduğu fikri, Sünni paradigmanın her şeyi (her fiili) Allahın yarattığı tezi ile uzlaştırılarak, yumuşak bir cebriyeye varılmıştır.

Yine Gazaliden sonra felsefe kendini yeraltına çeker. Bir yandan tasavvufun içine girerek yaşamını sürdürürken diğer yandan, felsefi bir din halinde kendini oluşturmuştur. Sühreverdi (v.587), İbni Arabi(v.633) ve Molla Sadra (v.1050) felsefeyi geliştirerek VAROLUŞÇU nazariyenin temellerini atmışlardır. Aslında bunlar İranın Şia düşüncesi, tasavvuf ve felsefesinin bir sentezi durumundadır. Mesela düşünce ve varlığın özdeşliğini savunan Molla Sadra varoluşu doruk noktaya taşımıştır. Cevheri Hareket kuramı bu gün bile hala güncelliğini korumaktadır. İranda Sebzevari okulu bu ekolün devam ettiricisi durumundadır. Sonuçta Sünniliğin saldırısına uğrayan felsefe, kılıktan kılığa girerek kendisini değişik şekillerde tezahür ettirmiştir. Varlık konusu Osmanlı medreselerinde özellikle, İzmirli İsmail Hakkının İlmi Kelam isimli eserinde sistematize edilmeye çalışılmıştır.

Sonuç olarak; Şerh ve Haşiyeler döneminde tefsir, hadis ve Fıkıh ilimleri oluşumlarını tamamlamış, medreseler sistemiyle okullaşıp kurumlaşırken, kendilerine tepki olarak gelişen, sufizm, felsefe ve kelamı yumuşatarak zararsız hale getirmişler, suni paradigmanın oluşum hizmetinde kullanmışlardır. Özellikle haşiyeler döneminin yaşandığı Osmanlı dönemi kendine kadar oluşan SUNNİ PARADİGMANIN dünya görüşünün tamamen koruyuculuğunu yapmış, bilgi birikimini resmi kurumlar ile, Avrupa, Balkanlar, Afrika, Orta Asya gibi uzak ülkelere taşımışlardır.

Şerh ve Haşiyeler dönemi olan DURAKLAMA DÖNEMİNİ de aşağıdaki gibi özetleyebiliriz.

1- Duraklama dönemi genelde ŞERH ve HAŞİYELER dönemidir.

2- FIKIHTA mezhep taassubu başlar.

3- İçtihat ancak mezhep içinde olur.

4- Fıkhi mezhepler çekişmeye başlar.

5- Usulü Fıkıh oluşur

6- Haşiye dönemi fıkıhta sırf taklit dönemi olmuştur.

7- Bunun sebebi temel eserlerle fıkıh alimlerinin irtibatı kesilmiştir.

8- HADİSTE rivayet dönemi sona erer.

9- Hadis usulü oluşur.

10- Hadis öğretimi için okullar kurulur.( Dar ul-Hadis)

11- Hadislerin sadece şerhleri yazılır. Orijinal hadis kitapları yazılmaz.

12- Şerh döneminde Selçuklu Medreseleri oluşmuştur.

13- Hadis Tasavvuf ile kaynaşıp birleşir. Sünni Tasavvuf oluşur.

14- TEFSİRDE mezhep tefsirleri oluşur.

15- İlim branşlarında tefsirler oluşur. Fıkhi, filolojik, ilmi, felsefi, tasavvufi tefsirler yazılır.

16- Gazali’den sonra sufizm ve kelam felsefi boyut kazanır.

17- Ancak Sünni paradigma üç branşı da ( felsefe, kelam, sufizm) yumuşatıp Sünnileştirir. Determinizmin destekçisi haline getirir. Kendisi içtihadı yok ettiği gibi, bu alanlarda da düşünceyi durdurmuştur.

18- OSMANLI dönemi, Sünni paradigmanın KURUMSALLAŞTIĞI ve korunarak, uzak ülkelere taşındığı dönemdir.

İlimlerdeki biriken bütün bu malumat ve birikim günümüze kadar gelmiştir. Günümüz bilim adamları bunları yeniden değerlendirmek durumundadır.

GÜNÜMÜZ-YENİ DÖNEM: DÖNÜŞÜM DÖNEMİ

Günümüzde islami bilimler yeniden değerlendirme ve yeniden bir dünya görüşü oluşturma dönemine girmiştir. Müslüman bilim adamı öncelikle geçmişteki bu malumatı ile yüzleşmeli ve daha sonra kendi dönemini aydınlatacak yeni ve kullanışlı bir paradigmanın oluşumuna gitmelidirler.

Aslında günümüz dönemi eski dönemlerden daha karışıktır. Çünkü önceki dönemler islamın hakim olduğu dönemlerdir. Günümüz toplumları İslama siyasi ve ekonomik olarak zayıfladığı bazı devletlerin farklı yönetim biçimiyle yönetildiği, bazılarının da hala eski tutumunu devam ettirdiği bir dönemdir. Bu nedenle günümüz bilim adamlarının, batının ortaya koyduğu bilgi birikimi ve kendi geçmiş bilgi birikimi arasında değerlendirme, karşılaştırma ve sentez yapması çok daha zordur.

Gümüz üniversitelerinde hadis, tefsir ve fıkıh ilimleri artık AKADEMİK BİR BAKIŞ açısı ile değerlendirilmektedir. Batı tarzı teşkilatlanan üniversitelerin gelişimi Dar ul-Funundan beri devam etmektedir. Bu konuya tekrar dönmek için daha önce son dönemdeki tefsir gelişmelerine bakalım.

Yirminci yüzyıl tefsiri pozitif ve akılcı bilim anlayışından etkilenmiştir. Elmalı Hamdi Yazır günümüz bilimlerini de kullanarak Kuranın mana yönüne ağırlık vermiştir. Cemalettin Afgani (1938), Muhammet Abduh (1805), Reşit Rıza (1865), İzzet Derveze, Kasimi (1866), Mustafa Meraği ( 1871), Abdulaziz Çavuş (1876) ile temsil edilen yenilikçi tefsir hareketi, Kuranın nazil olduğu ilk asıra geri dönmek düşüncesini savunmuştur. İslam ülkelerindeki sömürü düzenine karşı çıkmak için oluşan ve Kuranın siyasi yorumunu içeren ideolojik tefsir hareketleri de oluşmuştur. MEVDUDİ (1903-1979) ve SEYYİT KUTUB(1906-1966) bu akımın temsilcisidirler. Hakimiyetin Allaha verilmesi ve Kurana dayalı yeni bir hayat düzeninin kurulmasını savunmuşlardır. Seyyit Kutup kuranın indiği asırdaki ilk Müslüman cemaatin atmosferini aynen yaşamayı istemiş ve romantik – ideolojik selefilik hareketinin başlatıcısı olmuştur.

Daha yakın dönemlerdeki tefsirler, batıda gelişen tarihi tenkitçi felsefi hareketlerden özellikle hermonotikten çok etkilenmişlerdir. Bu düşünüler Kuranın belli bir tarihi dönem ve zaman diliminde hayata müdahale ederek inmiş olduğunu bu nedenle ORTAM bilgisinin çok önemli olduğunu savunmuşlardır. Kuranın iniş ortamındaki temel ilke ve amaçlarını çıkararak günümüze uygulamayı hedeflemişlerdir. Emin el-Huli bunu sağlayabilmek için konulu tefsir yöntemini kullanmıştır. Aişe Abdurrahman (1982) semantik yöntemi kullanarak aynı amaca ulaşmayı denemiştir. Ahmet HALEFULLAH aynı yöntemi kuran kıssalarına uygular ve kıssalara psikolojik unsurlar olarak bakar. Bu kıssaların tarihi bir gerçeklik değil eğitim amaçlı olduğunu iddia etmiştir.

Muhammet ARKOUN (1929) semitoloji, antropoloji ve sosyolojiyi kullanarak tarihsellik yöntemine katkı yapmıştır.

Hasan HANEFİ (1978) ve Ebu ZEYD (1943) Kuranın kültürel, linguistik ve tarihsel bir metin olduğunu iddia eder.

Bütün bu düşünürler tarihsellik yöntemini değişik şekilde kurana uygulamaya çalışmışlar ve farklı görüşler ortaya koymuşlardır. Günümüz kuran anlayışını batının son felsefi akımı olan TARİHSELCİLİK ve HERMENÖTİK yöntemler çok derinden etkilemiştir.(Kuran ilimleri ve hadis, İletişim Yayınları)

Bu dönemin en önemli ismi şüphesiz FAZLURRAHMAN (1919-1988) dır. Hermenötik yöntemi kullanan Fazlurrahman, felsefi Hermenötiğin kurucusu GADAMAR’a karşı itiraz etmiş, geçmişin bilgisinin elde edilme imkanını savunmuştur. Kendi yöntemini ikili bir yöntem olarak geliştirmiştir. Birincisi, Kuranın indiği tarihsel ortama gitmek, oradaki TEMEL- GENEL ilkeleri yaşayan sünnetten ortaya çıkarmak. İkinci aşama, günümüze tekrar dönerek bu genel ilkeleri yeniden yorumlayarak uygulamak. Aslında bu temel ilkeler, Kuranın en derin AHLAKİ İLKELERİ dir. Zaten Kuran devrimi de AHLAKİ bir devrimdir der Fazlurrahman( İslam ve Çağdaşlık, Fazlurrahman).

Günümüz HADİSÇİLERİ eski dönemdeki gibi şerh ve haşiye yazmamaktalar. Tefsirdeki gibi Tarihsel yöntem ışığında çalışmaktadırlar. Hadise tarihsel bir metin olarak bakarlar, metodik bir bakışla hadisin tarihsel, sosyo-psikolojik analizini yaparlar. Bu bakış açısının ortay çıkardığı tartışma, eski dönemlerde de tartışılmış HADİS – SÜNNET tartışmasıdır. Günümüz hadisçileri yeni bir sünnet anlayışı ve teorisi geliştirmeye çalışmaktadır. Seyit Ahmet Han, Muhammet Abduh, Fazlurrahman, Musa Carullah Bigiyev , İzzet Derveze, Garudy bu çabaların içindedirler.

Ayrıca bazı oryantalistler de tarihi tenkitçi metodu kullanarak sünneti ve kuranı incelerler. Arbery, D.Gibb, İ.Goldziher (1850) Concordance (Hadis Fihristi) yazarı,J. Schacht, GUP Juynbool bunların başlıcalarıdır.

Sonuç olarak günümüzde özellikle son dönemlerde tefsir ve Hadis anlayışında temel dönüşümler olmuştur. Üniversitelerde tefsir, hadis ve fıkıh bölümlerinde çalışan bilim adamları, bu ilimlerdeki malumat ve mirasa KÜLTÜR TARİH ALANI olarak bakmaktadırlar. Bu mevcut ve zengin muhteva akademisyenler için artık direk bir bilgi kaynağı değil, projeler, tezler geliştirmek için bekleyen bir birikimdir. Artık Müslüman bilim adamları geçmişiyle yüzleşmek ve birikmiş malumatlarını yeniden yorumlayarak, çağdaş dünyaya yeni ve tutarlı bir dünya görüşü sunmak zorundadırlar. Bunun için Kuran Teorisi, Sünnet Teorisi, Fıkıh Teorisi gibi kavramlar uygun olabilir.

Günümüz yeni dönemini kısaca özetleyebiliriz:

1- Günümüz dönemi ilim anlayışında dönüşümün yaşandığı bir dönemdir.

2- İdeolojik, yenilikçi ve tarihselci tefsirler yazılmıştır.

3- TARİHSELCİ hermenötik yöntem çok etkili olmuştur.

4- Hadis Sünnet tartışması yeniden gündeme gelir. Ancak yeni sünnet görüşleri oluşturulur.

5- Oryantalistler de tarihselci yöntemle bu tartışmalara katılırlar.

6- Bu dönem ilimlerde AKADEMİK BAKIŞ AÇISI hakim olmuştur.

7- Bu nedenle bilgi artık bir PROJE ve TEZ dir.

8- Proje ve tezler ile yeni bir, Kuran, Hadis ve fıkıh TEORİSİ geliştirilmelidir.

Günümüz döneminde bilim anlayışındaki bu köklü değişiklikler, üniversitelerde kullanılan yöntemleri de değiştirmiştir. Bilgisayarlar sayesinde bilgiye erişim çok kolaylaşmıştır. Bilgiyi kullanma yöntemi, tarihsel sırayla HIFZ, KİTABET,TEDVİN,TASNİF olarak gelişmiş ve günümüzde DİJİTAL sanal ortamda koruma şekline dönüşmüştür. Teknolojinin kullanımı Müslüman bilim adamlarında yeni ufuklar açacaktır.

DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER

Buraya kadar anlatılanları aşağıdaki tabloda göstererek, İslami ilimlerin geçirdikleri tarihsel sürecin daha somut olarak görülmesini ve anlaşılmasını sağlayabiliriz.

Tabloda görüleceği üzere, İslam bilimleri (tefsir, hadis, fıkıh, kelam, felsefe, sufizm..) Genel olarak sekiz aşamada tarihsel olarak incelenebilir. Hz. Peygamber dönemi, Sahabe dönemi, Tabiin Dönemi, İmamı Şafii’e kadarki dönem, İmam Gazali ve yakın dönemi, Şerh Dönemi, Haşiyeler dönemi ( Osmanlı Dönemi). Daha öncede belirttiğimiz gibi bu dönemler birbirinden bariz sınırlarla ayrılan dönemler değildir. Aksine iç içe geçmiş karmaşık dönemlerdir. Biz dönemleri özellik ve söylemlerine göre ancak genel hatlarla ayırabiliriz. Çok detaylı bir dönemleme önerisi pratik olarak pek mümkün görünmemektedir.

İlk başlangıcın da – Hz. Peygamber döneminde İslam İlimleri bütüncül bir halde ve bütüncül bir dünya görüşünün unsurları idiler. Bu ilim sahabelerle tabiinlere aynen aktarılır. Ancak tabiinler döneminde CANLI ve bütüncül bu İLİM ,tarihsel bir zorunluluk ile rivayete dönüşür, kaybolan bütünlüğün yerini ayrışmaış bir haldeki ilimler alır. Fıkıh, tefsir, hadis, kelam, bu bütüncül dünya görüşünden ayrılır ve bağımsız bilgi haline gelirler. Ancak 3. yüzyılda imam Şafii, fıkıh bilimindeki özgür düşünce ( içtihat) ile ortaya çıkan çok fazla ayrılık ve ihtilafları görerek yargı ve yasamada birliği sağlamak ve parçalanan ümmetin siyasi birliğini yeniden oluşturmak amacı ile yöntem arayışına gider. Bu arayışın sonucunda Hadisi şampiyon ilan eder ve fıkhın temeline koyar. Böylece Kuran, sünnet ve içtihat olan islami metodolojiyi Kuran, hadis, içtihat eksenine oturtur. Hadis senet ile aktarıldığından sabit idi ve birliği sağlamaya yapı itibariyle müsait idi. Böylece kaynaktaki birlik içtihatlardaki ve yasmadaki birliği de sağlayacaktı. Ancak durum hiç de Şafiinin düşündüğü gibi olmadı. Ne hadis bu birliği sağladı ne de tartışmalar son buldu. Aksine daha derinden devam etti. Ayrıca imam Şafii tarafından yaratıcı ve gelişen sünnet sürecine ( yaşayan sünnet) darbe vuruldu. İslam ilimleri tam gelişeceği dönemde tıkanıp kaldı. Bu dönem yöntem tartışmalarına İ.Şafii tarafından yapılan 1. eleştiri dönemidir. Bu eleştirirler sonucu, 4 mezhep ( Hanefi, Maliki, Şafii,Hanbeli) kelami ekoller ( Eşari,Mutezili, Maturidi,Zahiri), Tefsir ekolleri (rivayet, dirayet) oluşumunu hemen tamamlama yoluna gitmiştir. Hadis kitapları (sünenler ve sahihler) oluşturulmuş ve tasnif süreci tamamlanmıştır. Bu dönemin oluşum sürecinin temelinde iki unsur yatar. Birincisi tabiin döneminde başlayan ve Arap olmayan adına MEVALİ denilen Müslüman alimlerin çıkması ve ilim ve kültür sahibi olan mevalinin REY ekolünü benimsemesi. İkincisi, Tabiin ve Şafii döneminde fetihlerle genişleyen İslam coğrafyasında ortaya çıkan yabancı unsurlardır. Geniş coğrafyalardaki eski ve büyük medeniyetler (İran, Hint,Bizans,Habeş, Mısır, İskenderiye, Endülüs…) kendi ilim ve bilimsel sürecini tamamlamış ve bilim geleneğini oluşturmuştu. Ancak Araplar daha önce hiçbir ilim geleneğine sahip olamamışlardı. Bu nedenle karşılaştıkları bu büyük medeniyetlerin sistemleri ve kültürleri karşısında yetersiz kaldılar ve bocalama geçirdiler. Önceleri bu medeniyetlerin yönetim sistemlerini aynen alıp taklit ettiler. Daha sonra bunu özümsemeye çalıştılar. Ancak bu medeniyetlerin etkisinden kurtulamadılar. Bunların ortaya koyduğu sistemle bilgisel alanda çok fazla hesaplaşmaya giremediler. Büyük medeniyetlerin etki ve baskısı İslam toplumunu hem çok karıştırdı hem de geliştirdi. Bu baskı karşısında İslam toplumu korumacı bir tutum benimsedi. Kaybolmasından korkulan İslam ilimleri tasnife tabi tutuldu ve hadis olarak senetle aktarılmaya başlandı. Ancak bu esnada İslam toplumu çok büyük bir yanlışa düştü. Bu medeniyetlerdeki bilim ve akli yapıyı eleştirerek alma yerine akla ve bilime saldırarak yok etme yoluna gitti. Akla karşı takınılan bu yanlış tutum olaya çözüm getirmediği gibi İslam toplumunu hemen her alanda temel yanlışlara sürükledi. Siyasi ve ahlaki çözülme ve yozlaşmaya neden oldu. Sonuçta determinizmin kucağına düşüldü. Aslında Sünni paradigma İslam ilimlerinin kendi içinde gelişmekte olan akli yönteme (ehl-i rey) de insafsızca saldırdı. Hadisçi hareketi denen bu oluşum sonuçta Sünni paradigmayı oluşturdu ve Hakim söylemi korudu. Ancak determinizmin ( cebriye) sözcülüğünü yapmaktan ve İslam toplumunun bilimsel gelişmesini tıkamaktan başka çok fazla bir işe yaramadı. 1. eleştiri döneminden ( şafi dönemi) sonra ikinci eleştiri diye nitelendirdiğimiz Gazali dönemi gelir. Bu dönemde yöntemlerini oluşturan İslam ilimleri, mantık, felsefe, matematik, fizik, kimya,… gibi ilimlerle çeviriler sonucu tanıştı ve kendisini bilimsel olarak sistematize etmeye, bilimsel yöntemlerini kurmaya başladı. Ancak bu bilimsel ve akli gelişme ikinci defa İmam Gazali ile eleştiriye tabi tutuldu. İmam Gazali bilimleri sınıfladı ve sistematize etti. Akla ve felsefeye saldırdı ve felsefeyi dışladı. Ancak Aristo mantığını kabul etti ve kelamın ve fıkhın temel yöntemi olarak tespit etti. Gazali sonrasında felsefi ve akli bilimler şekil değiştirerek gelişti. Felsefi kelam ve felsefi sufizm oluştu. Varoluşçu felsefe bu ilimler aracılığı altında gelişti. Tefsir ilmi de Gazaliden sonra boyut değiştirdi. Fahruddin Razi tefsirinde her türlü ilmini ve bilgisini kullandı. Tefsirin alanı ve yöntemi çok değişti ve gelişti. İmam Gazali özünde Eşari idi. Bu nedenle felsefenin bilgi teorisine ve nedensellik anlayışına saldırdı. İslam toplumunda Gazaliden sonra Allahın yaratıcılığına yer açmak, yani imkan tanımak için, nedenselliği reddeden Atomcu Varlık Nazariyesi geliştirildi. Ancak 2.kez Gazalinin akla ve akli bilimlere ( felsefeye) saldırısı Sünni paradigmayı bilimsel yönteme taşıdı ve SİSTEMATİZE yaptı. Böylece İslami bilimsel yöntem oluşmuş oldu. Bu dönemden sonra bilimlerde herhangi bir gelişme olmadı. ŞERHLER döneminde yığılmış, bir dağ gibi bekleyen İslam ilimleri ancak ŞERH edilmiştir. Bu dönemde büyük şarihler çıkmıştır. Ancak yöntem ve sistem anlayışı aynı kalmıştır. Son dönem HAŞİYELER dönemi tam bir Osmanlı dönemidir. Bu dönemin hakim karakteri kurumsallaşmadır. Hemen her alanda kurumsallaşmaya gidilmiş ve bilimler de bundan nasibini almıştır. Bilimlerin öğrenilmesi ve öğretilmesi için okullar kurulmuş ve dünyanın dört bir yanına yayılmıştır. Ancak Gazalinin akla ikinci saldırısından sonra İslam ilimleri doğa ilimlerden ayrılmıştır ve ilimler, rivayet ilimleri (tefsir, fıkıh, kelam,sufizm…)ve akli ilimler (mantık, felsefe, matematik, fizik, kimya…) olarak ikili bir yapıya bürünmüştür. Osmanlı medreseleri bu ikili yapının koruması ve aynen aktarılmasından ibarettir. Gazalinin algılayan akıl (kalp) ve ifade eden akılı (rasyonel akıl) ikiye ayırmasından sonra İslam toplumu bu ikili ayrımı hep bünyesinde taşıdı, birleştirme imkanı bulamadı. Aslında bu bir nevi bilgide laiklik idi. Yani akıl-nakil, din-dünya bilgisi. Bu temel ve çok yanlış ayırım, hem toplumsal sahada hem de bilgisel sahada İslam ümmetini yirminci yüzyıla taşıdı.

Osmanlı imparatorluğu zaten bu ikili bilgi anlayışını toplumsal olarak uygulamış ve hilafet ve saltanatı siyaseten oluşturmuştur. TÜRKİYE CUMHURİYETİ bu ikili toplum yapısını ( ikli bilgi anlayışına dayanan) tek yapıya, özellikle dünyevi yönde /saltanat dünyevi yöndür) dönüştürerek ortadan kaldırdı. Bu dünyevi yön Türkiye Cumhuriyetinde Laik bir yapı anlayışının doğmasına neden olmuştur, en azından en güçlü nedenlerinden birisi olmuştur.

İslam bilimlerinin oluşum süreci ile ilgili olarak çok şey söylenebilir. Bu konuda yazılacak cümlelerin sonu pek gelmez. Ancak ben, yazımın da başında belirttiğim gibi, İslam ilimleri tarihine daha genel bakmak, kısa bir yöntem önerisi sunmak istiyorum.

Aslında bu önereceğim yöntem sadece İslam bilimleri için değil genel olarak bütün bilimler, dünya üzerindeki diğer toplumların, yani her hangi bir toplumun, geçirmiş olduğu bilimsel süreçler için, geliştirilmiş genel bir bakış açısı olarak görülebilir.

Sayın Prof. Dr. Alparslan Açıkgenç hocamızın, İslam Medeniyetinde Bilgi ve Bilim adlı kitabında, bilimlerin bu gelişim sürecini incelemiş ve genel bir yöntemi önermiştir. Aynı eserinde “ Her medeniyette bilimsel sürecin takip ettiği tarihi yol, değişik olsa da, geçirdiği aşamalar aynıdır” ( s.58) diyerek bu aşamaların ayniliğinden bahsetmiştir.

Bu bilimsel gelişim sürecini 4 aşamada incelemiştir:

1- Bilgiyi yönlendirici bir dünya görüşü oluşumu

2- Bu dünya görüşü ekseninde bilgi faaliyetleri oluşması ve bilgi geleneğinin meydana gelmesi

3- Bu bilgi birikiminin bir yönteme bağlı olarak düzene sokulması.

4- Düzenlenen bilginin sınıflandırılması ve sistematize edilmesi. Bilimsel bilgi geleneğinin oluşması.

Ayrıca sayın hocamızın kitabında, hem batı hem de doğu İslam bilimlerinin bu aşamalarını kendi yöntemine uygun olarak göstermiştir. Ben de aşağıda sunmuş olduğum tablonun 9. satırındaki “BİLİM GELENEĞİNİN OLUŞUM SÜRECİ” başlıklı bölümüne bakarak bu süreci incelemek istiyorum.

Tabloda birinci aşama bütüncül dünya görüşü aşaması olarak belirtilmiştir. Bu aşama Hz. Peygamber ve sahabe dönemine rastlamaktadır. Bütün bilimler bu dünya görüşünün içinde saklıdır. İkinci aşama Tabiin dönemidir.Sahabenin aynen aktardığı bu dünya görüşü, tabiin döneminde bilgi birikimi sürecine girer. Buna biz MALUMAT sürecinde diye biliriz. Malumat aşaması, İslam coğrafyasının gelişmesi sonucunda topluma katılan yeni medeniyetler ve kültürlerin etkisi ve bilgi katkısı ile oluşmuş ve genişlemiştir. Bu dönemde çıkan bölgesel sorulara cevap aranmıştır. Felsefi açıdan bilgi birikiminin oluşum aşamasına, sorunlar felsefesi dönemi de diyebiliriz. Üçüncü aşama bilginin YÖNTEMİ aşamasıdır. Bu dönem İslam ilimlerinde İmam Şafii ile son bulmuştur. Şafinin serbest aklı eleştirisi, ilimlerde ortak ve sabit bir yöntem arayışını ortaya çıkarmıştır. Parçalanan ümmetin imdadına bu yöntem birliği koşmuştur. Ancak bu birlik çok uzun sürmemiştir. Bu dönemde dünya görüşünden ayrılan İslam ilimleri ( fıkıh, hadis, tefsir, kelam…..) kendi içinde tedvin ve tasnif işlemlerini bitirmiş ve bilgisel YÖNTEMLERİNİ oluşturmuşlardır. İslami disiplinler son halini almıştır.

Dördüncü ve son aşama bilimlerin sınıflandırılmasıdır. Yani bilimsel geleneğin oluşumudur. Aslında bu çok doğal bir süreçtir. Çünkü islamın gelişinden önce Arap toplumunda bilimsel herhangi bir gelenek yoktu. İslamdan, kuranın getirdiği dünya görüşünden sonra İslam toplumu, 4. ve 5. yüzyıllarda bilimsel geleneğe kavuşmuştur. Bu 5 yüzyıllık uzun bir süreç iç ve dış etkiler sonucu oluşmuştur. Bu dönemin en etkin ismi şüphesiz Gazalidir. Tabloda bu dönem 2. eleştiri dönemi olarak isimlendirilmiştir. İmam Gazali bu dönemde felsefi ve akli bilimlere saldırır ve bilimler için yöntem arayışına gider. Sonuçta aklı ve kalbi ayırarak İslam toplumundaki ikli (dualist) bilgi anlayışının temellerini atar. Ancak bu arada bilimler dini ve dünyevi (akli-nakli) olarak sınıflanmış ve sistematize edilmiştir. İslam bilim geleneği tamamlanmıştır. Daha sonraki dönemler (Şerh ve Haşiyeler dönemi) bilimsel geleneğin yok oluşu da diyebiliriz. Bu dönemler çok geneldir. Her türlü eleştiriye açıktır. Ancak bir ufuk vermesi açısından incelemeye ve üzerinde düşünmeye değer görünmektedir.

Günümüz bilim anlayışı artık şekil değiştirmiş ve yeni bir sistem sürecine girmiştir. Artık İslam bilimleri, Müslüman akademisyenler tarafından, kültürel ve bilimsel bir veri olarak incelenmektedir. Bu dönemde her türlü ekol ve yönteme eşit durulmaktadır. Ancak tarihsel bir yöntem olarak HERMENÖTİK yöntem ağırlık kazanmıştır. Müslüman bilim adamları hermenötik yöntemi kullanarak, çok zengin tarihi ve kültürel mirasına yeniden bakmalı, bu süreçten edinecekleri eleştirel bilgi ile, kendilerine ve yüzyıllarına ışık tutacak bir dünya görüşünü yeniden oluşturmalıdırlar. Ancak böylece yeni bir bilgi edinme ve bilimsel bilgi geleneği oluşturma dönemlerini başlatma süreci ivme kazanabilir. Kısacası biz dört döneme ayırdığımız ( 1- dünya görüşü, 2- bilgi birikimi, 3- bilgi yöntemi, 4- bilimsel bilgi sistemi) ÇEVRİMSEL SÜRECİN, ta en başından başlamalı ve tarihin çevrimine böylece katkıda bulunmalıyız. Bunun için de tablomuzdaki 1. Yüzyıla Hz. Peygamber ve Sahabeler dönemine dönmeli, bu dönemi en ince ayrıntısına kadar incelemeli, eleştirel bir yöntemle bilgileri ayıklamalı, sonuçta, bizi bir dünya görüşüne götürecek basamakların ilki olan teorileri geliştirmeliyiz. Bu teorileri; kuran teorisi, sünnet teorisi, hadis teorisi, fıkıh teorisi vs. olarak adlandırmak mümkündür.

PEYGAMBER

DÖNEMİ

SAHABE

DÖNEMİ

TABİİN (MEVALİ)

DÖNEMİ

4- 1. ELEŞTİRİ

(ŞAFİİYE KADAR)

DÖNEMİ

5- 2. ELEŞTİRİ

(GAZALİ )

DÖNEMİ

ŞERH

DÖNEMİ

HAŞİYE

DÖNEMİ

AKADEMİSYENLER

DÖNEMİ

1-DÖNEM

2-EKOLLER

3-SÜNNET

4-YASAMA

5-SİYASET

6-AHLAKİ

TUTUM

7- BİLGİ AKTARMA

ŞEKLİ

8-İLİM

9-BİLİM GELENEĞİ OLUŞUM

SÜRECİ

1. YÜZYIL

2. YÜZYIL

3. YÜZYIL

4-5. YÜZYIL

5-12. YÜZYIL

13. YÜZYIL

15. YÜZYIL

(GÜNÜMÜZ)

Bütüncül Dünya Görüşü

Ekolleşme yok

Yaşayan Sünnet =İCMA=İÇTİHAT

(dinamik ve büyüyen bir süreç)

Devlet ve Halk İç içe

(demokrasi)

HİLAFET

ÖZGÜR İRADE

BÜTÜNCÜL İLİM

ŞİFAHİ

HIFZ

BÜTÜNCÜL DÜNYA GÖRÜŞÜ

BİLGİ ( DÜNYA GÖRÜŞÜ)

AKTARIMI

Ehli Hadis

↕

Ehli Rey

Yaşayan Sünnet = Rivayet

Şahıslar (Mezhep İmamları)

Yasama yapar

Saltanat

(Emevi ve Abbasiler)

DETERMİNİZM

(Cebriye)

HIFZ ve KİTABET

TEDVİN ve TASNİF

BİLİMLER TASNİFİ

AYRIŞMA (Hadis, Fıkıh, Tefsir, Kelam)

Fıkıh: 4 mezhep

Kelam: Eşari, Maturidi Mutezili, Zahiri,

Tefsir: Rivayrt Dirayet

(Hadisin zaferi Sünni paradigmanın oluşması)

Pozitif ve dini bilimler eleştirilir. Bilimlerin sınıflandırılması

(Sünni doktrinin bilimsel hale gelmesi)

Sünni paradigmada iki Ekol

1- İCİ

↕

2- TAFTAZANİ

Hepsine eşit yaklaşım. Tarih ve kültür alanını YENİDEN DEĞERLENDİRME

Sünnet = Hadis

(Donuklaşma ve Sabitleşme )

Hadis ( Fıkıh, tefsir, Kelam, Sünnet)

Yeniden Sünnet -Hadis tartışması ve SÜNNET TEORİLERİ

DEVLET

(Yasama+Yürütme+Yargı)

Devletin Yasaması

Görevli Fakihler

Kadı (Yargıç) + Müftü ( Hukuk danışmanı) KURUMSALLAŞMA

CUMHURİYET

(Türkiye)

HİLAFET VE SALTANAT

(Osmanlı)

SALTANAT

(Fatimi + Memlüklüler + Selçuklu )

KURUMSAL

DETERMİNİZM

BELİRSİZLİK

BİLGİSAYAR ÇAĞI

(Üniversiteler)

Pozitif Bilim Anlayışı

YENİDEN YAPILANMA VE DEĞİŞİM ( Akademik Bilim Anlayışı)

GERİLEME DÖNEMİ

(Mevcudu koruma ve taklit. Haşiyeler)

DURAKLAMA

DÖNEMİ

(Bilimlerin Şerhi

Büyük Şarihler))

YÖNTEM AŞAMASI (Bilimsel bilincin Oluşumu)

BİLGİ BİRİKİMİ

( MALUMAT)

Sorunlar Felsefesi

GENİŞLEME

(Felsefe, Doğabilimlerinin gelişmesi, Sufizm, Matematik, Varoluşçu Felsefe, Dil bilimleri, mantık)

SABİTLEŞME

(aynen aktarım)

YAYGIN EĞİTİM OKULLARIN KURULMASI

SİSTEMLEŞME AŞAMASI

(Bilimsel bilincin gelişimi ve bilim geleneğinin oluşumu. Bilimler Tasnifi)

KAYNAKÇA

A.Hallaf, İslam Hukuk Felsefesi

A.Kerim Zeydan, İslam Hukukuna Giriş

A.O.Koçkuzu, Hadis İlimleri

A.Sami en-Neşşar, İslamda Felsefi Düşüncenin Doğuşu

Daniel Brown, İslam Düşüncesinde Sünneti Yeniden Düşünmek

Fazlurrahman, İslam

Fazlurrahman, Tarih Boyunca Metodoloji Arayışı ve İslam

Fazlurrahman, İslam ve Çağdaşlık

G.H. A.Junboll, Hadis Tarihin Yeniden İnşası

H.Karaman, İslam Hukuku Tarihi

H.Karaman, İslam Hukukunda İçtihat

Hoodgison, İslamın Serüveni

H.İbrahim Hasan, İslam Tarihi

H.Corbin, İslam Felsefesi Tarihi

İbn Hişam, Siret i İbn Hişam

İ.Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi

İ.Cerrahoğlu, Tefsir Usulü

İlitam Yayınları, Fıkıh

İlitam Yayınları, Sistematik Kelam

İlitam Yayınları, İslam Tarih ve Medeniyeti

İlitam Yayınları, Felsefe

İlitam Yayınları, Kuran ve Hadis İlimleri

M.Sofuoğlu, Tefsire Giriş

M.H. Kırbaşoğlu, İslam Düşüncesinde Sünnet

M.H. Kırbaşoğlu, Hadis Metodolojisi

M.Hudari, İslam Hukuk Tarihi
M.E. Özavşar, Hadisi Yeniden Düşünmek
M.Yusuf Musa, Fıkhi İslam Tarihi

M.Carullah Bigiyev, Kitab us-Sünne

M.Hamidullah, İslam Peygamberi

Mevdudi, Tevhit Mücadelesi ve Hz.Peygamber

Mücteba Uğur, H.1. Asırda İslam Toplumu

Necip Taylan, İslam Felsefesi

O.Keskioğlu, Fıkıh Tarihi ve İslam Hukuku

Ömer Özpınar, Hadis Edebiyatının Oluşumu

P.M.Holt, A.K.S.Lambton, B.Lewis, İslam Tarihi

Philip K.Hitti, İslam Tarihi

Ramazan Altunay, Emevilerde Günlük Yaşam

Suphi es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları

Suyuti, el-Itkan

Sekaki, Mefatih ul-Ulum

Şatibi, el-Muvafakat

Taberi, Tarihi Taberi

T.J.DE Boer, İslamda Felsefe Tarihi

Tarih Kaynakça (Nedim Hoca)

T.Koçyiğit, Hadis Usulü

T.Koçyiğit, Hadis Tarihi

W.M.Watt, İslam Felsefesi ve Kelam

Zerkeşi, El Burhan fi Ulum ul Kuran

0 Yorum - Yorum Yaz

TEFSİR, HADİS VE FIKIH TARİHİNİN MUKAYESELİ OKUNMASI 17.11.2014

Hatice Merve ÇALIŞKAN, 13922768 (DOKTORA)

TEFSİR, HADİS VE FIKIH TARİHİNİN MUKAYESELİ OKUNMASI

Kur'ân-ı Kerim Arap dili ile nazil olmuş, muhatapları onu kendi kültür seviyeleri nisbetinde anlamışlardır. Anlayamadıkları kısımları ise Hz. Peygamber’e sormuşlardır. Tefsir tarihi bizlere nüzul ortamını, o dönemdeki insanların zihin yapılarını ve bu doğrultuda Kur'an-ı Kerim’e bakışlarını resmederken, Hadis tarihi, Sünnetin Kur'ân-ı Kerim’in umumunu, hususunu, mutlak ve mukayyetini, nâsih ve mensûhunu ve diğer hususlarını izah etiğini belirtir.[1] 4.asrın ilk yarısından itibaren hadis ilminin konularını içine yer alan müstakil kitaplar telif edilmeye başlanmıştır. Bu konulardan birisi de nâsih ve mensûh hadisler konusudur.[2] “Hukuk, cemiyette düzen kuran, müeyyidesini toplum vicdanının tepkisinde ve bu tepkiye tercüman olan devletin maddi zorlama kuvvetinde bulan kâideler toplamıdır.” “Fıkıh, anlamak derinlemesine kavramak, tam bilgi sahibi olmak anlamına gelir.”[3] Aynı zamanda kişinin amel yönünden lehine ve aleyhine olan şer’i hükümleri bir meleke halinde bilmesi anlamına da geldiği söylenmiştir.[4] Kur'ân-ı Kerim ve Sünnetten elde edilen bilgilerin adı demek olan fıkıh, iman ve ibadetten sosyal nizama ve ahlâka kadar birçok bilgi dalını kapsamaktadır. Görüldüğü gibi Fıkıh da kaynağını önce Kur'ân-ı Kerim’den almıştır. Daha sonra hadisleri de hüküm vermede kullanmıştır. Aslında bakılan olay, kişiler, mekân aynıdır. Hepsi bir bütünsellik arz eder. Ama olayı ele alışlarında farklılıklara rastlanmaktadır.

Tefsir, Hadis ve Fıkıh tarihinin tarih sahnesindeki gelişimlerine bakarak, bu ilimlerin birbirleriyle nasıl ilişki içerisinde olduğunu bir kere daha görelim. İlk dönemlerde gelen vahiyler Hz. Muhammed’in vahiy kâtipleri tarafından yazılıyordu.[5] Ancak başlarda hadislerin yazımına ayetler ile karışır endişesiyle izin verilmemişti. İkinci dönemde sahifeler yazılmaya başlanmıştır.[6] İslâmın bidayetiyle birlikte ise hadis yazımının çoğaldığı görülmektedir. [7] Fıkıh ise, tarihin ilk devirlerinde oluşmaya başlamış, hicri ikinci yılın başlarında yazılmıştır. [8] Kur'ân-ı Kerim’in yazıldığı, hadislerin ise yazımına izin verilmediği dönemde ispat delilleri ise şahitlik, itiraf ve yemin ile olmaktaydı.[9] Sünnetin düzensiz ve müsned tarzında tedvini fıkıh tedvininden önce olsa da konularına göre tasnifi daha sonradır.[10]

Zamanın geçmesiyle bir taraftan tedvin hareketi geniş bir şekilde faaliyet gösterirken, diğer tarafta fıkhi, itikadi ve siyasi fırkalar teşekkül etmiş, her fırka bir hüküm için lazım olan nassı aramaya koyulmuş, onlar kendilerini teyid edecek bir delil aramışlardır.[11] Tefsir, Hadis ve Fıkhın tarih sahnelerine baktığımızda, sınırların da genişlemesiyle birlikte farklılaşma ve gelişmelerin olduğunu görmekteyiz. Mesela Sahabilerin Hz. Peygamber’den sonra hadisleri nakletmedeki rolleri büyüktür.[12] Aynı zamanda Hz. Peygamberin stratejilerine de çoğunlukla uymuşlardır.[13] Bu anlamda Hadis tarihiyle ilişkiliyken, söz konusu rivayetleri ayetleri tefsir etmek için kullanmaları ise Tefsir tarihini ilgilendirmiştir.

Hadis toplama ve muhafaza işi Hz. Peygamber döneminde yalnız hafızalara tevdi edilip, yazıdan istifade edilmediğini daha önce de belirtmiştik. “Bir şeyde ihtilafa düştüğünüzde onu Allah’a ve Peygamber’e götürün”[14] ayetine dayanarak Sahabiler, ihtilaf ettikleri hususları Hz. Peygamber’e sormuşlar ve Hz. Peygamber hayatta olduğu müddetçe de hadisleri, müzakere ve münakaşa etmişlerdir.[15] “Hz. Peygamber’den sâdır olan hadislerde zaman zaman ilimden, fıkıhtan bahsedilmesi, sahabenin dini meselelerde bilgi sahibi olmak, meselelerin inceliklerini kavramak arzusunu uyandırmıştır. Bazıları muhkem ve müteşâbih ayetleri anlamaya çalışırken, bazıları sadece Hz. Peygamber’in sözlerini toplamaya çalışmıştır. Hz. Peygamber hayatta olduğu için hüküm çıkarmayla doğrudan ilgilenmeseler de, bunun yollarını Hz. Peygamber’den öğrenmişlerdir. Kur'ân-ı Kerim de ilmin başkalarına öğretilmesini tavsiye ediyordu.”[16] Yine Sahabiler tefsirde sebeb-i nüzûle vakıftılar.[17] Ayetlerin izahını peygamberden işiterek ya da ictihadlarıyla yapmışlardır. Dile ve dini yöne önem vermişlerdir.[18] Görüldüğü gibi Hadis tarihinin yakından ilgilendiği, Hz. Peygamber ve ashabının durumları, aslında yapılan Kur'ân-ı Kerim’i anlama faaliyeti olduğundan, Tefsir tarihi içinde de pek çok kere yer almıştır. Bir örnek verecek olursak sahabilerden İbn Mesud’un Kur'ân-ı Kerim tefsirindeki en mühim kaynağı Kur'ân-ı Kerim olmuştur. Ondan sonra Hz Peygamber’in sünnetidir. Bunun yanında içtihadıyla da hareket etmiştir.[19] Tarih sahnesinde gördüğümüz İbn Mesud hem tefsir ile ilgilenmiş, bunu yaparken sünneti kullanmış, hem de hüküm vererek Hukuk tarihinin de içinde ismini zikredilmesini sağlamıştır.

Vahyin hukuk nizamını oluşturmasında; bazı olayların ortaya çıkmasının ardından, Sahabilerin Hz. Peygamber’den çözüm istemeleri, bazen problem çıkmadan hükümler çıkması, bazen de probleme rağmen vahiy gelmeyince Hz. Peygamber’in içtihada başvurması etkili oluyordu.[20] Mekke devrindeki ayetler iman ve ahlakla ilgilidir. İslam Hukukunun da bu alanlarla ilişkisi dikkate alındığında temelinin teferruat olmadan bu dönemde atıldığı söylenebilir. Sonraları Kur'ân-ı Kerim ve Sünnette açıkça bulunmayan meseleler ortaya çıktığında istişareye başvurulmuştur. [21]

Tâbiun dönemine baktığımızda İslâmiyete yeni giren unsurlar nedeniyle müslüman olmayanları bir çatı altında toplamak ve onları iyi idare etmek icab ediyordu. İşte bu yüzden yeni nizamlar ihdas etmek için fakihler müfessirler Kur'ân-ı Kerim’e sarılıyorlardı. Şahsi görüşlerde böylece rol oynamaya başlamıştı. [22] Siyasi ihtilaflar ve bu ihtilafların neticesi ortaya çıkan şia ve havâric fırkaları, hadis vaz’ının başlamasında başlıca âmil olmuşlardır. Her fırka kendi siyasi görüşlerinin doğruluğunu teyid edecek dini nasslara ihtiyaç duymuşlardır.[23] Hadis uydurma hareketinin ortaya çıktığı Emeviler devrinde, nazari fıkıh da başlayıp, gelişti.[24] İslâm ülkesinin sınırlarının genişlemesi, yeni düzenlemeler yapma ihtiyacını doğurdu.[25] Kısacası bu dönemde yaşanan bir takım olaylar, herkesin kendi görüşünü Kur'ân-ı Kerim’den destekleme uğraşı ve akabinde gelen hadis uydurma faaliyetleri yeni hukuk kaidelerine ihtiyacı doğurmuştur. Bu olayların her birinin birbirini gerektirdiğini ya da birinin diğerine neden olduğunu görmekteyiz.

Yine tarih içerisinde dikkatimizi çeken bir durum da her bir alana ait ihtilaflar ve onların sebepleri olmuştur. Sınırların genişlemesi ve İslam’ın yayılmaya başlamasının beraberinde getirdiği bir takım olgular tabi ki bazı ayrılıkların da oluşmasına neden olmuştur. Müfessirler arasındaki ihtilaf sebepleri; kıraat ihtilafları, i’rab yönlerindeki ihtilaflar, kelimenin manasında dilcilerin ihtilafı, lafzın iki veya daha fazla manada iştirakı, ıtlak ve takyid ihtimali, umum ve husus ihtilafı, hakikat ve mecaz ihtimali, kelimenin ziyadeliği ihtimali, hükmün mensuh veya muhkem olma ihtimali, Hz. Peygamber ve seleften gelen tefsir rivayetlerinin ihtilafıdır.[26] Sahabe İhtilafları; Kur'ân-ı Kerim ve Sünnete ait nasların bir manaya gelme ihtimali olduğu gibi bir başka manaya gelme ihtimali de vardı. Yaşadıkları çevreler farklı olduğundan ihtiyaçları da değişikti. Hadislerin sahabe devrinde tedvin edilerek, Müslümanların arasında neşredilmemesi ayrılıklara neden olmuştur.[27] İhtilaf sebepleri, Hz. Peygamber’den uzakta bulunan bazı Sahabilerin bu arada geçen ayet ve hadislerden haberdar olmamaları, hadisi sağlam bir kaynaktan elde etmemiş olmak, farklı anlamak ve yorumlamak, yanılmak ve unutmak olmuştur.[28]

Her üç tarih kitabından aktardığımız ihtilaf sebeplerine bakınca, hepsinin de bu konuyla ilgilendiğini görüyoruz. Çünkü bu ihtilafların doğurduğu bir takım olgular tefsiri, hadisi ve fıkhı etkilemiştir.

Bu alanların birbirleriyle olan ilişkilerinin bir başka yönünde de Elimizdeki en eski örnek olan Şâfii’nin er-Risâle ismindeki eserinde, Kur'ân-ı Kerim ve onun hükmünü açıklama metodu, nâsih-mensûh, haber-i vâhid, kıyas, istihsan gibi konuları işlediğini görüyoruz.[29] Tefsirin konularından biri olan nâsih-mensûh ve hadisin bir yönünü teşkil eden haber-i vâhidin bir İslâm hukukçusu tarafından ele alındığını görmekteyiz. Yine islâmın ilk dönemlerimde “fıkıh” kelimesinin, Ebû Hanife’nin akaid alanına dair eserine verdiği “el-fıkhu’l ekber” adından, tüm ilimler için kullanıldığını fark ediyoruz. Yani bilgi bütün olarak görülmüş, derin düşünme anlamındaki “fıkıh” kelimesi farklı ilimlerde de kullanılmıştır.

Hadisçiler, “Mütevâtir hadis gelişi itibariyle sahihtir. Ancak sahih olduğu kadar zayıf olma ihtimali de bulunan hadisler ise âhaddır”[30] diye sınıflamalarla hadisleri sıhhat derecelerine ayırırken, hukukçuların bu olaya bakışları ise, bu tarz hadislerle amel etmenin hükmü bağlamında olmuş ve bu bağlamda farklı yorumlarda bulunanlar olmuştur.

İslâm Hukuku Kur'ân-ı Kerim ve Sünnete dayanır. Din, ibadet, ahlak ve hukuk birbirini tamamlamaktadır. Kur'ân-ı Kerim ve Sünnette ifade edilen hukuk kâideleri ve hükümlerin sayısı azdır ve teferruattan ziyade genel esaslara dayanır. [31] Oysaki tefsir ilminde her ayetin farklı tezahürlerde üzerinde durulmaktadır. Hukuk bu bağlamda sadece kâide ifade eden ayetlerle ilgilenmektedir.

Tüm bu örneklerden anlaşılacağı üzere, farklı birer disiplin olarak gelişen tefsir, hadis, fıkıh ilimlerinin tarihlerine baktığımızda aslında aynı kaynaktan beslenip, farklı bir ihtiyacın tezahüründe oluştuğunu görmekteyiz. Her üçünün de aslında bu anlamda birbiriyle ilişkili olduğu göz ardı edilmeyecek bir mesele olarak karşımıza çıkmaktadır.

KAYNAKÇA

KUR’ÂN-I KERİM

ATAR, Prof. Dr. Fahrettin, Fıkıh Usûlü, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İst. 2008.

CERRAHOĞLU, Prof. Dr. İsmail, Tefsir Usûlü, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ank. b.t.yok.

DEMİRCİ, Prof. Dr. Muhsin, Tefsir Tarihi, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İst. 2008.

-------------, Tefsir Usûlü, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İst. 2008.

KARAMAN, Prof. Dr. Hayreddin, Anahatlarıyla İslâm Hukuku, Ensar Neşriyat, İst. 2008.

KOÇYİĞİT, Prof. Dr. Talât, Hadis Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ank. 2011.

----------------, Hadis Usûlü, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ank. 1993.

ŞA’BÂN, Prof. Dr. Zekiyüddîn, İslâm Hukuk İlminin Esasları, çev. İbrahim Kâfi Dönmez, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ank. 2009.

[1] İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s.231.

[2] Talât Koçyiğit, Hadis Tarihi, s.266.

[3] Hayreddin Karaman, Anahatlarıyla İslâm Hukuku, s.32.

[4] Fahrettin Atar, Fıkıh Usûlü, M.Ü. İlahiyat Vakfı Yayınları, İst. 2008, s.2.

[5] Muhsin Demirci, Tefsir Usûlü, M.Ü. İlahiyat Vakfı Yayınları, İst. 2009, s.78.

[6] Koçyiğit, Hadis Tarihi, s.26.

[7] Koçyiğit, Hadis Tarihi, s.68.

[8] Karaman, Anahatlarıyla İslâm Hukuku, s.36.

[9] Karaman, Anahatlarıyla İslâm Hukuku, s.47.

[10] Karaman, Anahatlarıyla İslâm Hukuku, s.57.

[11] Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s.289.

[12] Koçyiğit, Hadis Tarihi, s.69.

[13] Koçyiğit, Hadis Tarihi, s.86.

[14] 4. Nisa, 58.

[15] Koçyiğit, Hadis Tarihi, s.20-21.

[16] Koçyiğit, Hadis Tarihi, s.22.

[17] Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s.234.

[18] Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s.235.

[19] Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s.238.

[20] Karaman, Anahatlarıyla İslâm Hukuku, s.46.

[21] Karaman, Anahatlarıyla İslâm Hukuku, s.45.

[22] Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s.243.

[23] Koçyiğit, Hadis Tarihi, s.109.

[24] Karaman, Anahatlarıyla İslâm Hukuku, s.51.

[25] Karaman, Anahatlarıyla İslâm Hukuku, s.53.

[26] Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s.226-227.

[27] Koçyiğit, Hadis Tarihi, s.99.

[28] Karaman, Anahatlarıyla İslâm Hukuku, s.50-51.

[29] Karaman, Anahatlarıyla İslâm Hukuku, s.36.

[30] Koçyiğit, Hadis Tarihi, s.183.

[31] Karaman, Anahatlarıyla İslâm Hukuku, s.43-44.

0 Yorum - Yorum Yaz

Tefsir hadis fıkıh tarihleri 23.11.2014

Adı ve Soyadı: Habib BAYGIN

Öğrenci No: 14952703 (B.DOKTORA)

Dönem: 2014/2015 GÜZ DÖNEMİ

FIKIH TARİHİ SÜRECİ

FIKIH İLMİNİN GELİŞİM SAFHALARI

1-Hz. Peygamber Dönemi (Fıkhın Doğuşu)

Peygamber Efendimize (s.a.v) dini ve hukuki konularda sorulan sorular ya vahiy yolu ile ya da bizzat Hz. Peygamber’in ictihadı ile cevaplandırılıyordu. Bu soru ve cevapları Kur’an ve hadis-i şeriflerde bulmak mümkündür. Kur’an-ı Kerim’de “senden soruyorlar”, “senden fetva istiyorlar” gibi ifadelerin geçtiği yerlerde Hz. Peygambere sorulup da Kur’an tarafından cevaplandırılan hususlar bulunmaktadır. “Ey Muhammed! Sana hürmet edilen ayı ve ondaki savaşı sorarlar, de ki: O ayda savaşmak büyük suçtur” (Bakara, 217), “Ey Muhammed! Sana kendilerine neyin helal kılındığını sorarlar, deki: Size temiz olanlar helal kılındı.” (Maide, 4) ayetleri bu özelliktedir.

Hz. Peygamber(s.a.v) sahabilerine de icitihad etme yetkisi vermiş ve sahabiler gerekli olduğu zaman bu yetkiyi kullanmışlardır. Hz. Ayşe, Hz. Ömer, Hz. Ebu Bekir, Hz. Osman, Hz. Ali, Muaz b. Cebel, Zeyd b. Sabit ve Huzeyfe Hz. Peygamber zamanında fetva veren sahabilerdendir.

Bu devir teşrîinin en önemli vasfı kolaylığın ve tedriciliğin olmasıdır. “Allah size kolaylık diler, güçlük istemez” ayeti kolaylığı; vahyin 23 yıl sürmesi ve şarabın yasaklanmasında olduğu gibi bazı hükümlerin bir anda değil de zamanla tekevvün etmesi tedriciliği göstermektedir.

2- Sahabe Dönemi

Bu devreye Hulefa-i Raşidin devri de denir. Hz. Peygamberin vefatı ile başlar hicri 40 senesine kadar devam eder. Bu dönemde fetihlerle İslam ülkesinin toprakları genişlemiş, farklı kültürden insanlar müslüman olmuş bunun neticesi olarak daha önce karşılaşılmayan sorulara cevap verilmesi gerekliliği doğmuştur.

Ashab içersinde yüzotuz küsür şahıs fetva verecek salahiyete sahipti. Meselelerin çözümünde önce Kur’an-ı Kerim’e sonra da hadislere başvuruluyordu. Bu iki kaynak ile sonuca varılamayınca rey ictihadına başvuruluyordu. Rey ictihadı ile kastedilen, nasların açıklamadığı hükümleri nasların ve İslami prensiplerin ışığı altında hükme bağlamaktı. Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer en doğru hükme ulaşabilmek için şura ictihadına başvurmuşlardır.

Hz. Bu devirde, farklı bölgelerde yaşama, farklı bilgi, kabiliyet ve düşünceye sahip olma gibi etkenler sebebiyle Medine ekolü, Mekke ekolü ve Kufe ekolü gibi değişik fıkıh ekolleri ortaya çıkmıştır. Nazari fıkıh ile meşgul olunmamış, sadece meydana gelmiş olayların hükümleri araştırılmıştır.. Fetva verenler, Hz. Peygamber’in eğitiminden geçmiş, Arap kültür ve edebiyatını çok iyi bilen ve ayetlerin nüzul, hadislerin de vürud sebeplerine vakıf kişiler idi. Bu sebeplerden dolayı hem iftâ kaynağına ulaşma, hem de ulaşılan iftâ kaynaklarını anlama hususunda bu dönemde de fazla problem yaşanmamıştır. Bu sebeple sahabe döneminde iftâ usulünü belirlemek için bir çaba sarfedilmemiştir.

Çeşitli vazifeler sebebi ile Medine’den uzakta bulunan sahabelerin kendileri yok iken vahyedilen nasları bilmemeleri ve hadisin sağlam bir kaynaktan elde edilememesi gibi sebepler kaynağa ulaşma bakımından birtakım problemler doğursa da, iftâ kaynağına ulaşma konusunda sonraki dönemlerde ortaya çıkan engellerle karşılaştırıldığında fazla önem taşımamaktadır.

Sahabe döneminde farklı fıkıh ekolleri ortaya çıkmış olmakla birlikte henüz mezhepler kurulmamıştı. Bilgisi az olan sahabi, kendisinden daha bilgili kabul ettiği kişiden karşılaştığı meselenin çözümünü delili ile birlikte öğreniyor ve ona göre dini hayatını yaşıyordu. Delil ön planda tutulduğu için yapılan bu faaliyet taklid değil ittiba niteliği taşımaktadır.

3- Tabiun Dönemi

Bu devir, hicri 40 yılında başlar (Emevi Devletinin kuruluşu), hicri 132 yılına kadar devam eder.

Bu devirde İslam ülkesinin sınırları batıda Atlas Okyanusu, doğuda Çin kıyıları ve Afganistan, kuzeyde kısmen Küçük Asya ve İspanya’ya kadar genişlemişti.

Hz. Osman’ın şehid edilmesi ile başlayan ihtilaflar Ehl-i sünnet, şia ve havaric fırkalarının doğmasına sebep olmuştur. Bu dönemde çıkan bölünmeler, siyasi olaylar ve isyanlar teşri faaliyetini etkilemiştir.

Tabiun döneminin önemli özellikleri şunlardır.

a- İslam alimleri çeşitli şehirlere dağılmıştır.

b- Hadis uydurma hareketi başlamıştır. Bu durum Iraklı alimleri, hadisleri kabul konusunda daha titiz olmaya sevketmiştir.

c- Hadisleri toplama faaliyeti başlamış, Emevi halifesi Ömer b. Abdülaziz hadislerin tedvini için Zühri ile Ebu Bekir Muhammed b. Amr b. Hazm’ı görevlendirmiştir.

d- Fıkıh sahasında tedvin hareketi başlamıştır.

e- Fıkıh sahasında ihtilaflar artarak devam etmiştir. Hadisleri sahih kabul etme şartları ile örf-adet farklılığı ihtilafların temel sebebini oluşturmuştur.

f- Üstad, muhit ve malumat farkına dayalı olarak Hicaz ve ırak medresesi ortaya çıkmıştır.

g- Nazari fıkıh çalışmaları başlamıştır.

h- Arap olmayan bir çok İslam alimi yetişmiştir.

Hulefa-i Raşidin’den sonra saltanat dönemi geldi. Bu saltanatın, bir siyaseti ve bu siyaset istikametinde dine müdahalesi vardı. Alimlerin ya onların istediği gibi konuşmaları ya da susmaları gerekiyordu. Yanlış, gayr-i meşru işlerle karşılaşınca tepki gösterme imkanları yoktu. Ashabın merkezden çevrelere yayılma sebeplerinden birisi de budur.

Bu devirde hem yeni müslüman olan bazı Arapların dillerinin Mekke ve Medine’de konuşulan Arapça’dan farklı olması, hem de başka dilleri konuşan insanların İslam’a girmesi sebebiyle iftâ için ulaşılan kaynaktaki bilgiyi anlama problemi çıkmıştır.

Hadis uydurma faaliyetinin başlaması ve alimlerin merkezden uzaklaşmaları da iftâ için kullanılacak malzemeyi elde etme hususunda problemlerin yaşanmasına sebep olmuştur.

Fıkıh bu devirde tam manasıyla tedvin ve tertip edilmediği için henüz müctehidler için ışık tutacak kaideler ve kurallar oluşmamış, buna bağlı olarak iftâ usulü konusu da yeteri kadar işlenmemiştir.

4- Tebeü’t-Tâbiîn (Müctehid İmamlar Devri)

Bu devir hicri 132 yılında başlar, hicri dördüncü asrın ortalarına kadar devam eder. Bu devir “Fıkhın yükseliş devri”, “Tedvin devri” diye de isimlendirilir. Ebu Hanife, İdris eş-Şafii Malik b. Enes, Evzai, Süfyanü’s-Sevri, Davud ez-Zahiri, Ahmed b. Hanbel gibi mezhep imamları bu dönemde yetişmiştir.

Bu dönemin fıkhın altın çağı olmasını sağlayan başlıca etkenler şunlardır:

a- Ülkeyi Yöneten Abbasi Halifelerinin Din İlimlerine ve Alimlere Yakın İlgi Göstermesi

b- İslam Ülkesinin Genişlemesi: İslam ülkesinin toprakları İspanya’dan Çin’e kadar uzanıyordu. Bu da çok farklı kültürlere sahip insanların İslam ile tanışmasına sebep olmuştur. Değişik örfler, değişik ictihadlara sebep olmuş böylelikle de fıkıh kültürü zenginleşmiştir

c- Kabiliyetli Kişilerin Fıkıh İlmiyle Meşgul Olması

d- Fikir ve İctihad Hürriyetinin Olması: Bu devirde hem müftüler, hem de hakimler belli bir kanuna veya mezhebe bağlı değillerdi. Müctehid olmayanlar, istedikleri alimden fetva istiyorlar, herhangi bir müctehide bağlanma mecburiyeti taşımıyorlardı.

e-Tefsir, Hadis, Kıraat, Fıkıh, Fıkıh Usulü Gibi İslami İlimlerin Tedvin Edilmesi

f- İlmi Seyahatlerin Yapılması

g- Fıkıh Mezheplerinin Ortaya Çıkışı

h- Fıkhi Istılahların Doğuşu: Farz, vacip, mendup, haram, illet, sebep, batıl ,fasit vb. ıstılahlar alimler tarafından kullanılmaya başlamıştır.

h- İlmi Münazaraların Yapılması

İctihadın ehil kimseler tarafından yapılması, ictihad hürriyetinin olması, mezhep taassubunun olmaması ve ictihadlar arası tercih yapmanın tabiî karşılanması iftâ usulünün bir problem olarak kabul edilmesine engel olmuştur. Bu sebeple iftâ usulü konusu bu dönemde de fazla inceleme ve araştırma konusu olmamış sadece fıkıh usulü kitaplarında genel hatları ile ele alınmıştır.

5- Taklid ve Duraklama Dönemi

Bu devir hicri dördüncü asrın yarısında başlar, Mecellenin tedvin edilmeye başlandığı hicri 1286 yılına kadar devam eder.

Daha önceki dönemlerde ictihada ehliyeti olanlar ictihad ederek, ictihada gücü yetmeyenler de istedikleri alime sorup öğrenerek dini hayatlarını yaşıyorlardı. Bu dönemde ise taklid ruhu hakim oldu. Hem alimler, hem de halk imam kabul ettikleri bir müctehide ve onun mezhebine bağlandı. Hiçbir fıkıhçı imamının verdiği fetvaya muhalif bir şey söylemeyi kendisi için caiz görmüyordu.

Taklit ve taassup ictihad faaliyetinin durmasına, ictihad kapısının kapatıldığı iddiasının İslam dünyasında yerleşmesine etki etmiştir.

Taklid devrinde mezhep taassubu ortaya çıktığı için, alimler kendi mezheplerinin daha tutarlı ve teşrîin ruhuna daha uygun olduğunu ispatlamak üzere fıkıh usulü kitapları kaleme almışlardır. Fıkıh usulü yazılırken iftâ usulüne dair olan konular önceki dönemlere göre daha teferruatlı işlenmeye başlamıştır.

Bu devri önceki devirlerden ayıran en büyük özellik bilen ile bilmeyen arasındaki ilmi seviye farkının artması, müctehid imamların yanılmaz otorite kabul edilmesi, hükümlerin delilleri ile değil sadece sonuçları ile ilgilenilmesi buna bağlı olarak fetva kitaplarının derlenmeye başlanması ve ictihadın artık ulaşılması mümkün olmayan bir değer olarak görülmesidir..

6- Kanunlaştırma Dönemi

Mecellenin tedvini ile başlayıp günümüze kadar devam eden bu dönemde, fıkhi özellik olarak şu hususlar önem arz etmektedir.

a- İslam ülkelerinde kanunlaştırma hareketleri başlamıştır.

b-İctihadın önemi günden güne artmış, ictihad melekesini güçlendiren eserler yayınlanmaya başlamıştır.

c- Bazı İslam ülkelerinde fıkıh ansiklopedileri hazırlanmıştır.

d- İslam hukuku ile ilgili mukayeseli çalışmalar yapılmıştır.

e- Hem usul, hem furu konularında ictihada dayalı tezler ortaya konulmuştur.

FIKIH İLE FIKIH USULÜ ARASINDAKİ FARK

Fıkıh ilminin konusu, mükellefin hukuk düzeniyle ilgili fiilleri ve bu fiillerin hükümleridir. Fakîh, mükellefin alış-veriş, kiralama, şirket, rehin, vekâlet, namaz, vakıf, hırsızlık ve benzeri fiillerinin her birine ait şer´i hükmün ve delilin ne olduğunu araştırır. Biraz önce de geçtiği gibi Fıkıh Usûlü, şer´î hükümleri, tafsili delillerden istinbât etmek için gerekli kaideleri öğreten bir ilimdir. Mesela, emir sıygasının vücûb, nehiy sıygasının hürmet ifade ettiğini bize Fıkıh Usûlü öğretir. Fakîh, vâcib olup olmama yönünden namazın hükmünü ortaya koyacağı zaman, "namazı dosdoğru kılınız" âyetine bakar.Zekât da böyledir. Hacc´ın hükmünü açıklamak istediği zaman "Resulullah’ın "Allah, size haccı farz kıldı, haccediniz." hadisini ileri sürer. Aynı şekilde içkinin dini hükmünü tayin edeceği zaman, ´ ´Ey iman edenler, içki, kumar, putlar ve fal okları şüphesiz şeytan işi pisliklerdir; bunlardan kaçının ki, kurtuluşa eresiniz" âyetini zikreder.İşte, Usûlcü mes´eleleri ayrı ayrı ele alarak onlarla meşgul olmuyor, genel âideler koyuyor. O kaideler fakîh için hüküm çıkarmada malzeme oluyor. Fakîh her meseleyi ayrı ayrı ele alıyor ve her mes´elenin hükmünü ve delilini ayrı ayrı değerlendiriyor ve bir neticeye varmış oluyor. İşte Fıkıh ile Fıkıh Usûlü arasında böyle bir fark vardır.

HADİS TARİHİ VE USULÜ

Sünnetin Kur'an dan sonra ilk başvurulacak merci olması ve Kur'an'ın pratiğe geçirilmesi açısından İslami ilimler arasında hadis ilimlerinin ne kadar önemli olduğunu belirtmeye hacet yoktur. Kur'an ayetleri bize hiç bir bozulma olmadan ulaştığı için onun orijinalliğini araştırmaya gerek yok ise de, bize ulaşan sünnetin hangilerinin ne doğrulukta ulaştığını araştırmak hadis ilimlerinin konusu olmuştur.

HADİS İLİMLERİ
Hadis ilimleri deyince ilk olarak akla ilm-u dirayet-il-hadis gelir. Bu ilim dalında hadisin kuvvet derecesi, doğruluğu, bizlere sağlıklı bir biçimde ulaşıp ulaşmadığı araştırılır. Dirayet/Rivayet ikilisi bir bakıma kalite/kantite ikilisine benzer. Mesela tek bir kanaldan gelen dirayeten güçlü bir hadisin, bir kaç kanaldan gelen yani rivayeten güçlü gözüken bir hadisden daha sahih olması pek ala mümkündür.

Hadis ilimlerinden bir diğeri de ihtilaf-ul-hadis'dir. Bu ilim dalı sıhhaten aynı kuvvette olup birbiri ile uyuşmayan iki hadis arasındaki ihtilafı çözmekle meşgul olur. Bu durumlarda muhaddisler ve fakihler cem ve te'lif, tercih, nesh ve tevakkuf denilen metodlar kullanırlar.

Hadis rivayet eden kişilerin rivayete ehil olup olmadıklarını araştıran ilim dalına da cerh ve ta'dil veya nakd-i rical denir. Bu ilim dalı hem şahıslar hakkında bilgi toplamak, hem de bu bilginin objektifliğinin sağlanması açısından ve bu kimselerin hangi kriterlere göre hadis rivayetine ehil olup olmayacaklarının tesbiti bakımından çok zor ve çok mesuliyetlidir. İşte bu yüzden Buhari, Yahya b. Main, Ahmed b. Hanbel, Hafız Zehebi gibi az sayıda alim bu işin hakkını verebilmişlerdir.

HADİS İSTİLAHLARI
Her ilim dalının bir terminolojisi olduğu gibi hadis ilimlerinin de istilahları vardır. Hadis istilahları anlaşılmadıkça hadis usulü de anlaşılamaz. Hadis istilahları çok sayıda olduğu için aşağıda sadece bir kısmına temas edilecektir:

Ravi, hadisi rivayet eden kişidir. Bir ravi hadisi başkasından aldığında aldığı kişiye o ravinin şeyh'i denir. Hadisi alan ravi de talib'dir. Hadis almaya ahz, başkasına rivayet etmeye de eda tabir edilir.
Sened, hadisi rivayet eden raviler zinciridir.

Cerh ve ta'dil ilminde ravilerin kalitesini belirtmek için sika (hadis rivayetine tam ehil kişi) dan vadda (hadis uyduran kişi) ya kadar çeşitli tabirler kullanılır. Bir ravi, durumu araştırıldıktan sonra, ya bu iki uçtan birinde, ya da arada bir yerde değerlendirilir.
"Sika" da iki şart aranır: Adl ve zabt. Adl ravinin hadisi bozmadan rivayet eden dürüst bir müslüman olması, zabt ise hafızanın kuvvetli olması özelliğidir.

Hadisin ne şekilde rivayet edildiği de önemlidir. Bunlardan bazılarına sema, kıraet, icazet denir. Sema talibin şeyhden doğrudan işitmesidir. Kiraet ise talibin hadisleri bir yazılı metinden okuyarak şeyhine arz etmesi, şeyhin de onları rivayet ettiğini onaylamasıdır.

Burada, yazılı belgelere günümüzde haber bakımından verilen önemi göz önüne alarak bir noktaya dikkat çekmekte yarar var:

Sema, hadisçilerin nazarında en sağlam ahz yoludur. Her ne kadar ilk hicri asırlarda hadislerin yazılması vuku bulmuş aksini iddia eden müsteşriklere gereken cevaplar verilmişse de bu, semanın birinci derecedeki önemini azaltmaz. Çünkü hadis tahsilinde asl olan kalitedir. Mesela tarihi bir vesika bulunsa hadisçiler şu soruları soracaklardır: Bu vesikayı kim yazmıştır? Bu kimse haber vermede ne kadar dürüsttür? Vesikada yazdığı haberleri öğrenip yazıncaya kadar hafızasında bozmadan tutabilmiş midir? Olayı bizzat kendisi mi müşahede etmiştir yoksa başkasından mı almıştır? Yazdığı haber siyasi ise, bu kişi taraf mıdır veya ona yazdırılmış mıdır? Daha sonra bu vesikada tahrifat yapılmış mıdır? Görüldüğü gibi vesikanın sahte olmadığı bilinse bile bu yetmemektedir. Halbuki haberin doğrudan raviden dinlenmesinde bu zorluklar en aza iner. Elbette ki ravi hadisi ahz ederken şeyhin hadisi hem ezberden bilip, hem de yazdığı bir kâğıttan okuması daha da kuvvetlidir. Bu konuda hadisçilerin nasıl titiz davrandığına dair bir örnek verelim:

Tirmizi (ra) bir hadisi senedi ile rivayet ettikten sonra bu hadisdeki şeyhi Abd b. Humeyd'in, Muhammed b. Fadl'in şunu anlattığını söyler:
"Yahya b. Main ilk benim önümde oturduğu zaman bu hadisi sordu. Ben de Hammad b. Seleme bize tahdis etti (diyerek hadisi edaya başladım) Yahya dedi ki keşke defterinizden rivayet etseniz? Ben de defterimi getirmek üzere kalktım. Elbisemden tuttu ve önce bana (hafızanızdan) yazdırın. (Defteri getirmeden önce) tekrar size kavuşamamaktan korkuyorum dedi. Bunun üzerine hadisi yazdırdım, sonra çıkıp defterimi getirdim ve ona (hadisi) okudum."

Muhaddislerin, ravilerin kalitesi üzerinde ne kadar dikkatle durduğuna da İmam Malik şu sözleri ile işaret etmektedir:
"Bu ilim, yani hadis ilmi dindir. Artık dininizi kimlerden aldığınıza dikkat ediniz. Şu direklerin dibinde Rasulullah (sav) şöyle buyurdu diyenlerden yetmiş zat gördüm ki her hangi birisine beytü'l-malı teslim ederseniz yine emin sayabilirsiniz. Böyle iken onların hiç birisinden ahz etmedim. Çünkü bu işin ehli değillerdi. Sonra memleketimize İbn-i Şihab-i Zühri gelince hepimiz kapısına koşup üst üste yığılırdık."

HADİSLERİN ÇEŞİTLİ YÖNLERDEN SINIFLANDIRILMALARI

Sıhhat yönünden:

Sahih: Aşağıdaki üç şartı sağlayan hadise denir:
- Senedinde kopukluk olmaması (muttasıl olması)
- Bütün ravilerin sika olması
- İllet ve şazlık bulunmaması
Bu son şartın araştırılması zor olup, bunda ancak Buhari gibi büyük hadis mütehassısları derinleşebilmişlerdir. İllet ve şazlık olması durumu, ilk bakışta hadisin sened ve ravi yönünden sağlam gözükmesine rağmen, metin veya senedde gizli bir bozukluk olması halidir. Eğer muallel (illetli) veya şaz ise hemen zayıf hadis mertebesine iner.

Hasen: Sahih hadisin şartları bunda da geçerlidir. Şu farkla ki ravilerden birisi iyi olmasına rağmen hafıza gücü gibi bir bakımdan sika mertebesine çıkamamışsa o hadis "hasen" olur. Hasen hadis sahihden aşağı fakat ona yakın, zayıf hadisden yukarda bir yerdedir.

Zayıf: Genelde sahih ve hasen şartlarını, senedde kopukluk (munkati) olması, ravilerden bir veya bir kaçının zayıf görülmesi, illet, ve diğer sebeplerden dolayı sağlayamayan hadisdir.

Mütevatir: Yalan üzerine birleşmesi aklen imkansız olan bir grup insanın rivayet ettiği hadisdir. Bu şart her tabakada tahakkuk etmelidir. Mütevatir hadise "kesin" gözü ile bakıldığından inkarı tehlikeli görülmüştür. Mamafih mütevatirlerin sayıları pek azdır.

Mevzu: Uydurma hadisdir. Kimi alimlere göre mevzu hadis, zayıf hadislerin en düşük derecesidir. Bir başka görüşe göre de mütevatir ve mevzu hadisler, ilki kesin olduğundan, ikincisi de uydurma olduğundan hadis araştırmalarına dahil edilmezler.

Sahibi yönünden:

Merfu: Peygamber (sav)'e ait olan hadisdir.

Mevkuf: Söz veya fiilin sahabeye ait olduğu hadisdir.

Maktu: Söz veya fiilin tabiiye ait olduğu hadisdir.

Bir hadisin merfu olması onun sahih olduğunu göstermez. Merfu bir hadis pekala sahih, hasen veya zayıf olabilir.

Senedde uzunluğu yönünden:

Ali: Senedin muttasıl olmakla birlikte az sayıda raviden oluşmasıdır.

Nazil: Seneddeki ravi sayısının çok olmasıdır.

Elbette ki hadisin az sayıda insandan geçerek muhaddise ulaşması tercih edilir. Mamafih nazil bir hadisin ali'den daha sahih olması da mümkündür.

Hadislerin sıhhatlerine göre hükmü:

Sahih ve hasen hadisler içtihada elverişli kabul edilirler. Zayıf hadisler ise müçtehidin metoduna, hadisin zayıflık derecesine, kendini destekleyen başka hadisler olup olmamasına göre kabul veya red edilirler. Zayıf hadisler genelde içtihada elverişli görülmese bile "fedail-i a'mal" konularında, yani insanları iyi amellere teşvik etme babında anlatılabilirler. Çünkü zayıf hadis, mevzu hadis gibi uydurma olmayıp içtihadda, helal, haram gibi önemli konularda istifade edilebilecek kuvvete çıkamamış hadisdir. Mevzu hadisle, zayıf hadis arasındaki bu fark hatırda tutulmalıdır.

Mevzu hadislere gelince, muhaddisler bunların asılsız olduğu belirtilmeksizin söylenmesinin, yazılmasının haram olduğunu söylerler. Çünkü böyle bir hadisi gören kişi onu peygamberimize ait sanacaktır. Mevzu hadisler asılsız oldukları belirtilerek insanları bunlara karşı uyarmak için söylenip yazılabilir.
Hadisde metin ve sened tenkidi:

Bir hadisin makbul olup olmadığının araştırması iki safhadan geçer:

- Metin tenkidi
- Sened tenkidi

Metin tenkidi hadisin metninin incelenmesi ile içinde tutarsızlıkların olup olmadığının, daha kuvvetli ve yaygın hadislerle çelişip çelişmediğinin araştırılmasıdır.

Sened tenkidi ise senedin yapısının incelenmesi ve tarihi bilgilerle ravilerin ömürlerine bakarak kopukluk olup olmadığının, ravilerin rivayete ehil olup olmadığının araştırılmasıdır.

Metin ve senedden bahsetmiş iken muhtemel bir şüphenin izalesi için muhaddisler nazarında hadisin metin ve senedden oluştuğu bilinmelidir. Bazen büyük muhaddislerden bahsedilirken yedi yüz bin hadis yazmıştır, bir milyon hadis toplamıştır gibi ifadelere rastlanır. Bunlar şüphesiz kabaca rakamlar olmakla birlikte, yine de okuyucuya mübalağalı gelebilir. Gerçekten de peygamberimizin nübüvvet yılları, bilhassa hicret sonrası günleri göz önüne alınırsa bu rakamlar çok fazladır. Ama her hadisin muhaddislerce sened ve metni ile birlikte bir bütün olarak görüldüğü bilinirse durum anlaşılır.

HADİSLERİN TOPLANMASI, HADİS KİTAPLARI
Hicri ilk asırda hadisler yazmaktan daha çok sözlü olarak ve ezberden rivayet ediliyordu. Daha sonra çıkan fitne ve kargaşalıklarda bazı siyasi gurupların kendi lehlerine hadis uydurmaları, asr-ı saadetin giderek daha çok geride kalması gibi sebepler, ashab-ı kiramın öğrencileri olan tabiin hazeratının ve onlardan sonraki muhaddislerin hadisleri toplamalarına ve bu konuda çok titiz davranmalarına yol açtı. Pek çokları bir iki hadis almak için günlerce, haftalarca süren yolculuklara çıktılar.

Hadislerin yazılarak mecmualarda toplanması Ömer b. Abdülaziz zamanında, ikinci hicri asrın ortalarında başlamış, aşağı yukarı üçüncü hicri asrın ortalarında Buhari ve Müslim'in sahihleri ve diğer bazı sünenlerin yazılması ile kemale ermiştir.

Hadis kitaplarının türleri:

Hadis kitaplarının türlerinden bir kısmı şunlardır:

Cami: Akaid, ahkam, zühd, edeb, tefsir, siyer, fitneler, menakib konularındaki hadisleri toplayan eserlere denir. Mesela Buhari'nin sahihi bir "cami" dir.

Sünen: Yalnızca namaz, oruç, taharet vb. ahkam hadislerini havi kitaplardır. Sünen-i Ebu Davud, Sünen-i Nesai gibi. Tirmizi'nin sünenine cami de denilir.

Müsned: Hadislerin onları rivayet eden sahabe adları altında gruplandığı kitaplardır. Mesela önce Ebu Bekir (r.a) in rivayet ettiği hadisler, sonra Ömer (r.a) in rivayet ettiği hadisler... diye devam eder. Müsnedlerin en meşhuru
Ahmed b. Hanbel'in müsnedidir.

Hadis kitaplarının sıhhatçe en kuvvetli olan altısı Kütüb-ü Sitte adı altında toplanmıştır. Bunlara "sıhah-i sitte" veya "usul-ü sitte" de denir. Bu altı kitaptan ilk beşi Buhari ve Müslim'in sahihleri, Nesai, Ebu Davud ve Tirmizi'nin sünenleridir. Altıncı kitap olarak İmam Malik'in Muvatta'sını veya Darımi'nin sünenini koyanlar olmuşsa da sonunda İbn-i Mace'nin süneni ağırlık kazanmıştır. Bu demek değildir ki İmam Malik'in Muvatta'sı sıhhat bakımından İbn-i Mace'den geridedir. Sebep, Muvatta hadislerinin diğer hadis kitaplarında zaten mevcut olmasıdır.

Kütüb-ü Sitte'nin her birinin kendine göre ayrı bir meziyeti vardır. Ravilerin ahzında daha sıkı şartlar koymuş olan Buhari'nin Sahihi Kütüb-ü Sitte'nin sıhhatçe en kuvvetli kitabıdır. İmam Müslim'in sahihi sıhhat bakımından Buhari'den sonra gelir. Fakat tertibi daha güzel, metin ve senedlerdeki ifadelerde daha titizdir. Subhi es-Salih Ulum-ul-Hadis'inde şöyle der:
"Hadis rivayeti mevzuunda daha çok bilgi almak isteyen Tirmizi'nin camiine, sadece ahkam hadisleri isteyen Ebu Davud'un sünenine, fıkhi babların mükemmel sıralanışını görmek isteyen İbn-i Mace'nin sünenine müracaat etmelidir. Nesai'nin süneninde ise bu meziyetlerin bir çoğu bulunmaktadır."

Ayrıca Nesai'nin süneni Buhari ve Müslim den sonra sıhhatçe en kuvvetli olan, en az zayıf hadis ihtiva eden kitaptır. Diğer üç sünende de az da olsa zayıf hadisler bulunmaktadır.

Bunlardan başka Taberani'nin mu'cemleri, Hakim'in Müstedrek'i, daha bir çok müsnedler, müstahrecler vb. varsa da bunlar sıhhat bakımından Kütüb-ü Sitte'nin aşağısındadır.

SONUÇ

Hadis ilmi dünyada yalnızca müslümanlara has bir ilim olup tarihçilere parmak ısırtmış, bu ilmi değersiz göstermek isteyen müsteşrikleri de bir çok sıkıntılara sokmuştur. Dünya tarihinde, peygamberimizden başka, hayatı ve risaleti, bütün ayrıntıları ile ve çok titiz metodlarla günümüze kadar ulaşan başka hiç bir şahsiyet yoktur. Bu sebeple, hadis ilmi müslümanların medar-ı iftiharları olup aynı zamanda sünneti bize ulaştırdığı için ona sahip çıkmak, onun metodolojisini, bize bıraktığı muhteşem ilmi mirası sonraki nesillere aktarmak vazifemiz olmalıdır.
Hadislerden bahsederken de, uluorta ve kulaktan dolma şeyleri değil, muteber kitaplardan aldığımız hadisleri söyleyerek, ilmimiz az da olsa, sünnete aşık, mesuliyetini müdrik bir müslümana yaraşır titizlik gösterilmelidir.
Ayrıca, muhaddislerin hadis rivayeti ve metin/sened tenkidi metodlarından bugünkü haber alma/verme ve değerlendirmede öğreneceğimiz bir çok dersler vardır

0 Yorum - Yorum Yaz

Mukayeseli tarihler/ usuller kıraati hulasası nedir? Ali KAŞIKIRIK Öğrenci no: 13922707 2014/2015 gü 23.11.2014

Mukayeseli tarihler/ usuller kıraati hulasası nedir?

Ali KAŞIKIRIK

Öğrenci no: 13922707

2014/2015 güz dönemi –Doktora

İslami ilimler bir bütünün parçaları gibidir. Onun alanlarından biriyle uğraşan mutlaka diğerlerine de ihtiyaç duyar. İnsanlık tarihinin bir parçası olması itibarıyla İslam tarihinin tüm dönemleri genel dünya tarihinden ayrı düşünülemez. Kur’an’ı Kerim içinde bulunan kıssalar ve imalar ya vahiy süreci içinde yaşanan bir kişi veya olaya işaret eder ya da genel insanlık tarihi içinde yaşanmış olan bir olaya işaret eder. Sosyal bilimlerin sağlama ve kontrol alanı olan tarih bilimi ve onun hadiseleri bu anlamda çok önemlidir. Kur’an, kıssalarında ifade edilen farklı tarih hadiseleri farklı tarih dilimleri içinde cereyan etmiş olmasına rağmen aynı ortak konuyu ele alır ve aynı sonuçlara ulaşır. Bir nevi yaşanmış tarih içinde sebeplerin aynı olması halinde sonuçlarında benzer olduğunu söyler. Helak edilen kavimlerin ve azap edilen insanların peygamberlere karşı tepkileri ve yapıp etmeleri hemen hemen aynıdır. Dolayısıyla herhangi bir alanla ilgili tarih okuması yapılırken bir olaydan yola çıkarak sonuçlara ulaşmak yerine benzer hadiselerden sonra oluşan durumun tespit edilmesiyle sonuca ulaşmak daha doğru olacaktır ki, bu Kur’an kıssalarında görebildiğimiz en belirgin özelliktir.

Ancak Kur’an bir hidayet kitabı olması hasebiyle sadece geçmiş ümmetlerin başlarına gelen iyi veya kötü hadiselerin sebep ve sonuçları üzerinde durmaz, geleceğe yönelik de bir perspektif açar. Çünkü Kur’an kıssaları insanları aynı zamanda iman ve hidayet açısından bilgilendirmeyi de amaçlar. İnsana kendine özel bir tarihi perspektif vererek ondan kendisine ait bir tarih yazmasını ister. Ona kendisini özne yaptırır. Ve derki “eğer şu kötü örnektekiler gibi yaparsan, senin de ulaşacağın sonuç aynısıdır.” Çünkü bu sebep sonuç ilişkisi genel anlamda ” sünnetullah” olarak adlandırılabilir. Bu sünnetullahtan, kötü akıbetten kurtuluşun tek yolu vardır. O da; yolunu değiştirmek ve tevbe etmektir.

Usul kıraati hulasasına gelince; burada da İslami ilimlerin bir bütün olduğu ve ayrılamaz yönlerinin bulunduğu reddedilemez bir gerçektir. Tefsir usulu okuyan bir talip kendini aynı zamanda fıkıh usulunun de bazı bablarını okumuş hisseder. Veya hadis usulu okumalarında ele alınan sahih hadise dair kriterler belirlenirken bunların Kur’an ve Sünnet’e dayanan ahlaki kriterler olduğunu görür. Bunlara örnek verecek olursak Kur’an ilimlerinde ele alınan muhkem ve müteşabih kavramı her ne kadar aynı amaca ulaşmak için ele alınmış olmasa da usulu fıkhın da önemli konularından biridir. Tefsir usulunde muhkem; manası kolaylıkla anlaşılan, harici bir tefsire ihtiyaç duymayan ve manası tek olandır. Müteşabih ise; birçok manaya ihtimali olup, bu manalardan birini tayin edebilmek için harici bir delile ihtiyacı olan ayettir. Fıkıh usulunde de tanımlar hemen hemen aynıdır. Ancak birisi mananın ne olduğu üzerine yoğunlaşırken diğeri-usulu fıkıh- onlardan hüküm çıkarmak için bunları araştırır. Yine nasih- mensuh, esbab-ı nuzül, garibul Kur’an, hakikat-mecaz, müşkilü’l-Kur’an, mücmel-mübeyyen, Kur’an’daki hitaplar, emir-nehiy gibi konuları ister “nas” kavramı adı altında Kur’an ve sünnet müşterek olarak ele alalım isterse tek tek, birbirlerinden müstağni olmadığı açıktır.

Sonuç olarak, fıkıh usulunde de belirtildiği üzere şeri deliller genel anlamda dört olarak ifade edilir; Kitap, Sünnet, İcma ve Kıyas. Ancak bunların asıl merci yine Kur’andır. Hepsi meşruiyetini ondan alır ve ona istinad eder.

0 Yorum - Yorum Yaz

mukayeseli ilimler tarihi okuması özet durmuş erdal atak öğrenci no 14922720 23.11.2014

Hazırlayan

D. Erdal ATAK

Öğrenci no 14922720

Doktora 2014 güz dönemi

GİRİŞ

FIKHIN TANIMI

A – İmam Ebu Hanife’nin Fıkıh Tanımı

B – İmam Şafi’nin Fıkıh Tanımı

Mecelleye Göre Fıkhın Tanımı

Genel Olarak Fıkhın Konusu ve Sistematiği

Fıkıh ve Diğer İslam Bilimleri

A- Fıkıh ve Fıkıh usulü

B- Fıkıh Usulü Konusu

C- Fıkhın Amacı

Dini Hükümlerin Gayesi

Fıkhın Tarihçesi

1- Fıkhın Doğuşu

A- Hz. Peygamber Devrinde Fıkıh

1- Mekke Dönemi

2- Medine Dönemi

B- Sahabe ve Tabiin Devrinde Fıkıh

Küfe Rey Ekolü

Hicaz Ekolü

Fıkhın Oluşumunun Tamamlanışı ve Mezheplerin Ortaya Çıkışı;

Hukuk Mevzuatına Duyulan İhtiyacın Mezheplerle Karşılanması:

A- İmam Ebu Hanife

B- İmam Malik ve Mezhebi

C- İmam Şaafii ve Mezhebi

D- İmam Ahmed ve Mezhebi

E- Şia ve Caferi Mezhebi

F- F- Zahiriye Mezhebi

HADİS TARİHİ

RIVAYET DÖNEMİ

A. Hz peygamber dönemi

B. Sahabe dönemi

C. Tabiîn ve Tebe-İ Tabiîn Dönemi

1- siyasi ve sosyal gelişmelerin hadis ilminin oluşumuna etkisi

A. isnad faliyetlerinin Başlaması

B. CERH ve tadil faliyetlerinin Başlaması

C. Yazılı rivayete geçiş

Ca.tedvin faliyetinin başlaması

Cb.yazıdan kaynaklanan problemler

Cc. ALINAN tedbirler

2- Ekoller ve yaklaşımları

Ekoller ve Hadis Uydurma Sebepleri

Ekoller Arası Tartışmalar

C-TEMEL HADIS KAYNAKLARININ YAZILMASI

D.HADİS USULÜ VE İLİMLERİYLE İLGİLİ GELİŞMELER

HİCRİ DÖRDÜNCÜ VE BEŞİNCİ ASIRLAR

A.Sosyo kültürel ortam

B. Hadis ilmi ile ilgili gelişmeler

C. Hicri dördüncü ve beşinci asırların temel özellikleri

TEFSİRİN TANIMI ve NİTELİĞİ

Tefsir Tarihi

Kur’an’ın İnzali ve Kitaplaşma Süreci

Tesfirin Tanımı ve Niteliği

1.Tesfirin Tanımı

A.Tesfir Kavramı

B.Tefsirle Anlam Yakınlığı Olan Kavramlar

1.Te’vil

2.Tercüme

a.Tanımı

b.Çeşitleri

3.Meal

II.Tefsirin Niteliği

A.Tefsirin Konusu ve Amacı

B.Tesfirin Gerekliliği

C.Tefsirin Diğer İslami İlimlerle İlişkisi

TEFSİRİN DOĞUŞU ve TEDVİNİ

1.Tefsirin Doğuşu ve Gelişmesi (Sözlü Nakil Dönemi)

A.Hz Peygamber Tefsiri

1.Peygamber’in Kur’an’ı Tefsir Vesileleri

2.Hz. Peygamber ‘in Kur’an’ı Tefsir Yöntemi

3.Hz. Peygamber’in Tefsir Ettiği Nasların Mikatarı

4.Sünnetin Kur’an Karşısındaki Fonksiyonu ve Değeri

II.TESFİRİN TEDVİNİ (Yazılı Nakil Dönemi)

B.Tefsirin Hadisle Birlikte Tedvini

C.Tefsirin Müstakil Olarak Tedvini

D. Tedvin Döneminin İlk Müfessirleri ve Tefsiri

1.Mukatil bn.Süleyman,et-Tefsiru-l-kebir

2.Süfyanu’s-Sevri,Tefsirü’s-Sevri

3.Yahya b. Sellam,Tefsirü Yahya

4.Ferra,Meani’l-Kur’an

5.Ebü Ubeyde,Mecazu’l Kur’an

6.Abdurrezzak b. Hemmam,Tefsir

E.Tedvin Dönemi Tefsirlerinin Genel Özellikleri

TEFSİR ÇEŞİTLERİ

Meşhur Rivayet Müfessirleri ve Tefsirleri

1.Taberi (ö.310/923), Camiu’lbeyan

2.Begavi(ö. 516/1122), ME’alimu’t –tenzil

3. İbn Atiyye el-Endülüsi (ö.546/1151) ,el-Muharreru’l-veciz

4.İbnül’l-Cezvi (ö.597/1201), Zadu’l-mesir

5.İbn kesir (ö. 774/1377), Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim

6.Süyuti (ö.911/1505), ed-Dürrü’l-mensür

2.Dirayet Tefsiri

a.Dirayet Tefsiriyle İlgili Yaklşımlar

Ab. Caiz Görenlerin Delilleri

b. Dirayet Tefsirindeki Hata ve Nedenleri

c.Meşhur Dirayet Müfessirleri ve Tefsiri

II.MEVDU (KONULU) TEFSİR

A.Tanımı ve Amacı

B.Tarihi Seyri

C.Yöntemi

D.Önemi ve Faydaları

TARİHTEN GÜNÜMÜZE TEFSİR AKIMLARI

A.Ehl-i Sünnet Tefsiri

1.Mezhebi Tefsirler

C.Şia Tefsiri

D.Harici Tefsiri

II.İŞARİ TEFSİRLER

A.Tanımı ve Şer’i Yönü

B.Makbul Olmasının Şartları

C.Doğuşu, Gelişmesi ve Sistemleşmesi

D.İşari Tefsir Örnekleri ve İşari Tefsire Yöneltilen Tenkitler

1.İşari Tefsir Örnekleri

2.İşari Tefsire Yöneltilen Tenkitler

III.FIKHİ TEFSİRLER

A.Konusu ve Gayesi

B.Kaynakları

C.Önemli Bazı Fıkhi Tefsirler

1.İmam Şafi (ö.204/819),Ahkamu’l-Kur’an

2.el-Tahavi (ö.321/933) Ahkamu’l-Kur’an

3.el-Cessas (ö.370/980), Ahkamu’l-Kur’an

4.el-Kiya el-Herrasi (ö.504/1110), Ahkamu’l-Kur’an

5.Ebu Bekr İbnu’l-Arabi (ö.543/1148), Ahklam’ul-Kur’an

6.el-Kurtubi (671/1272), el-Cami’li ahkami’l-Kur’an

IV. İlmi Tefsirler

A.Tanımı

B.Ortaya Çıkış ve Gelişmesi

C.İlmi Tefsire Karşı Çıkanlar

V.İçtimai Tefsirler

A.Kurucusu, yöntemi ve Amacı

B.Diğer Temsilcileri

1.Olumlu Eleştiriler

3.Olumsuz Eleştitiriler

VI.Modernist Tefsirler

A.Modernist Tefsirin Amacı

B.Modernst Tefsir Yöntemleri

1.Klasik Modernist Tefsir

2.Çağdaş Modernist Tefsir

SONUÇ

KAYNAKÇA

GİRİŞ

Bu Özet çalışmamızda bir biriyle bağlantılı olan, hatta birbirine geçmiş ve adeta birinin Varlığı diğerine bağlı olan islami ilimlerden; teşri'i, tefsir ve hadis tarihlerini özetlemeye ve kıyaslamaya çalıştık.

Aslında bütün islami ilimlerin ne denli bir birini besleyip desteklediğini kısa kısa izah edeceğiz.

أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ

Geleneğimizde İslam, ibrahim 14/24 ayetinden de esinlenerek bir ağaç benzetmesiyle anlatılmıştır. O, Kökleri Kur'an ve vahiy ilişkisi ile sapasağlam zemine dayanmış, Fıkıh ve usulü ile gövdesi yükselmiş, Dalları göğe ağmış(furu'u Fıkıh) her an meyve vermeye duran görkemli, ulu bir ağaç gibidir. Bu ağacın Kökleri inançlarımız yani kelam,gövdesi temel kabullerimiz ilke ve esaslarımız yani usul ilimleri, Dalları yapıp ettiklerimiz fıkhın muamelât kısmı,meyvesi de erdemlerimiz.

Bunların tamamı bir bütündür ve birbirinden ayrılması mümkün değildir.işte bu bütün, ilmin konusu olunca yani insanlar bu bütünü anlamaya, kavramaya, yaşama ve yaşatmaya, nesilden nesile aktarmak için öğretme yoluna gidince ilk önceleri bu bütünü anlama çabaları olan Fıkıh, tefsir ve Hz.peygamberin hayatı olan Sünnet, giderek zenginleşmiş, buna bağlı olarak bölünüp parçalanarak diğer islami ilimler ortaya çıkmıştır.

Örnekte ağacın tutunduğu zemin insanlık Dünyamız,köklerin taşıdığı Şeyler, insanlığın özündeki cevherlerimizdir. Bu ulu ağaç vahiyle sulandıkça özündeki cevherler ortaya çıkmaktadır.

Vahy-i temsil eden Kur'an ve sünnettir. Hz. Peygamber Döneminde Müslümanlık bilgisi, doğrudan kendisinden alınıyordu. Kur'an ve onun tek yorumlayanı Hz. Peygamber idi. Onu Ölümünün ardından vahiy kesildi, ama onun emaneti olan Kur'an ve Sünnet Yorumları ve ilimleri inananlara emanet olarak Kıyamete kadar devam edecektir.

İşte bu ağacın, yetiştiği yani islâmın geldiği muhiti bilmek, bu ağacı ve hakikatını bilip anlamak adına, Asrı saadet ve Hicri birinci, ikinci asırları tanımak bir zaruret olarak önümüzde duruyor.

FIKHIN TANIMI

“fıkıh” sözlükte: Bir şeyi iyice akletmek, derinlemesine kavramak demektir. Bu şekildeki sözlük anlamıyla Kur’an da on dokuz yerde geçmektedir. Fıkıh kelimesi zamanla özel anlam kazanmış ve bir ilim dalına özel ad olmuştur. Bu suretçe kazandığı ilk özel anlam’’ bir bütün olarak dini yerli yerince ve doğru biçimde anlamadır.’’“Allah kimin hakkında hayır dilerse onu dinde anlayış sahibi kılar” (buhari, ilim 10) hadisi şerifinde

قا ل النبي (صلى الله عليه وسلم) : من يرد الله به خيرا يفقه في الدين

Tevbe suresi(9/122) de “ li yetefekahu fiddin” ayeti kerimede dini bir bütün olarak anlama ve kavrama manası kasdedilmiştir. Zaman içinde “din” kelimesi olmadan da bu anlam fıkıh kelimesiyle fıkıh kelimesiyle ifade edilmeye başlamış ve böylece terim halini almıştır. “Fıkıh, Şer’i delillerden istinbat olunan hükümlerin heyet-i mecmuasıdır.(Müberred, el Kamils.529) Şer’i dini delillerden hüküm çıkarana fakih denir ki bugünkü hukukçu karşılığıdır. Fıkıh, kulun hem Allah’la hem insanlarla münasebetini tanzim eder.”

A – İmam Ebu Hanife’nin Fıkıh Tanımı

Bir ilim dalı olarak fıkhı ilk tanımlayan İmam-ı Azam’dır.

معرفة النفس ما لها و ما عليها(عملا)

diye tarif etmiştir. Yani fıkıh ‘’kişinin yararına ve zararına olan şeyleri bilmesidir.’’ Bu tarif inançtan ahlâka çok kapsamlı bir alanı içine alır. Fakat zaman içinde uzlaşma ve alan ayrışması kaçınılmaz olunca fıkhın tanımı ve içeriğinde de bir daralma meydana gelmiştir.

Bu dönemde İmam Ebu Hanife’nin takipçileri bu veciz tanımı(amalen) kaydını ekleyerek fıkhı ‘’ gündelik davranışlarımıza ilişkin yararlı ve zararlı olanı bilme’’ şeklinde sınırlandırmışlar ve böylece inanç ve ahlâk konuları fıkıh tanımının dışında kalmıştır. Bu tarifi hukuk alanına indirgeyerek ‘’kişinin hak ve vazifelerini bilmesidir.’’ Şeklinde ifade edebiliriz.

B – İmam Şafi’nin Fıkıh Tanımı

“gündelik davranışlarımıza ilişkin dini hükümleri sahip olunan meleke ile özel delillerinden çıkararak bilmektir.

الفقه : العلم بالأحكام الشرعية العملية المكتسب من ادلتها التفصيلية

Bu tanıma göre fıkıh bir insana ait özelliktir ve zamanla kazanılan meleke ile özel delillerden yapılan çıkarımlarla elde edilen ilimdir. Fakih’te delillerden hareketle herhangi bir konuyla ilgili dini hükmü ortaya koyabilme yeteneğine sahip kimsedir. Bu anlamda fıkıh ile içtihat, fakih ile müçtehit eşanlamlıdır.

Mecelleye Göre Fıkhın Tanımı

Zamanla fıkhın bu anlamı da değişime uğramış ve insan özelliğinden akıp salt dini hükümlere ait bilgi hâlini almıştır. Mecellede de “Mesa’il-i şeriyye-i ameliyyeyi bilmektir.” Şeklinde tarif edilmektedir. (Madde 1) Hatta zaman zaman öznesinden bağımsız olarak “dini hükümler” içinde fıkıh terimi kullanılır olmuştur. “Fıkıh kitabı” tabiri bu sonuncu anlamda kullanılmaktadır. En yaygın fıkıh tabiri ise şudur: “Ahk’am-ı şeriyyeyi ameliyyeyi tafsilatlı bir surette delilleriyle bilmektir.” Ameli ve fer’i meselelerin hükümlerinin delillerden nasıl istinbat edildiği usl-u fıkhın konusudur.

Genel Olarak Fıkhın Konusu ve Sistematiği

Fıkhın asıl konusunu kişinin iradesiyle yapmış olduğu eylemleri oluşturur. Ayrıca insanın fiilerine ilişkin olan doğa hadiselerini de ele alır. Sözgelimi insanın namaz kılması için vaktin girmesi zekat vermesi için nisab miktarında bir mala sahip olması, bir yakınına varis olabilmesi için o kişinin ölmüş olması gibi şart sebeb ve mani olarak bilinen konularla da ilgilenir. Kişinin kendi iradesiyle yapmış olduğu fiilin geçerli yada geçersiz olması sonradan düzeltilme imkanına sahip olup olmaması gibi sonuçları ile de ilgilenir.

Dini hükümler, usul-i din ve füru-i din olmak üzere ikiye ayrılır. Usul-i din itikat meselelerini de kapsar.

Füru-i din meseleleri de dört kısma ayrılır.

İbadat, muâmelat, ukubat, münekehât ve müfârakât. Bu taksimin esası Mecellede 1. Maddede açıklandığına göre …

a) İbâdat, insanın ahirete ait işleri ibadetleridir. Kulun Allah’la münasebetleridir.

b) Muamelât, insanların arasındaki münasebetleri tanzim eden hükümlerdir.

c) Münekehât ve Müfarakât(evlenme ve boşanmalar), aile hayatının tanzimidir.

d) Ukubât(cezalar), emniyet ve asayişi temin için suçluların cezalandırılmasını içerir.

İnsanların kendi iradesiyle yapmış olduğu fiiller Allah ile olan ilişkiler bağlamında olduğunda ibadetler adını alır.

Fıkhın ilk ve en önemli konusu budur. İbadetlere ön hazırlık için yapılması gereken temizlik işlemleri ibadetlerden önce ele alınır. En önemli temizlik olarak da su ile ilgili konular fıkıh kitaplarında önce gelir. Bundan sonra taharetlenme, abdest alma boy abdesti Teyemmüm ve daha sonra da ibadet konuları ele alınır. İbadetlerden sonra çok önem verilen aile kurumu, oluşması evlenme-nikah ve sona ermesi(boşanma-tefrik ve talak) konuları işlenir. Daha sonra gündelik hayatımızda insanlarla sürdürdüğümüz ilişkiler, alış veriş, kira, rehin gibi konular “muemalat” adı altında ele alınır. Bir kimsenin başka birinin malına canına karşı işlemiş olduğu suçlar ise ukubat adı altında işlenir. Nihayet insanını ölümü ve mirası ile ilgili konular vasiyet ve miras başlıkları altında işlenir. Son devrin fıkıh kitabı ibn-i Abidin de şöyle taksim yapılmıştır.

Fıkıh

1- İtikat

2- Âdâb(Ahlâk)

3- İbadât

a- Namaz

b- Zekat

c- Oruç

d- Hac

e- Cihad

4- Muamelât

a- Muavezat-ı maliye(ivazlı akitler)

b- Emanet(vedia)

c- İzdivac

d- Muhakemat(yargı)

e- Miras

5- Ukûbat

a- Kısas

b- Sirkat

c- Zina

d- Kazif

e- Riddet hadleri

Çağdaş yazarlarda sistematik şu şekilde belirlenmektedir

1- İbadetler

2- Ahval-i şahsiyye

3- Muamelât

4- Ukubat

5- Ahkâm-ı sultaniyye

6- Siyer(devletler hukuku)

7- Adâb

Fıkıh ve Diğer İslam Bilimleri

A- Fıkıh ve Fıkıh usulü

Fıkhın en ilgili olduğu ilim fıkıh usulüdür. Çünkü fıkıh, onun üzerine kuruludur. Fıkıh usulünün varlığı ve tedvini düşünceye nisbetle mantık ilminin tedvinini andırır. Buna göre fıkıh usulü varlık olarak fıkıhtan önce, tedvin olarak ise ondan sonradır.

Fıkıh usulü üç anlama gelmektedir.

1- Fıkhın temelleri ilke ve esasları : Fıkhı bir yapıya benzetirsek bu binanın temelleri, burayı taşıyan sütun ve kolonları mesafesinde olan kısımlarına, fıkıh esasları anlamında fıkıh usulü denir. Buna göre fıkıh usulü fıkhın bir parçasıdır, ondan ayrı düşünülemez. Zarurat-ı diniyye denilen, dinin olmazsa olmazlarını oluşturan kısımlarına karşılık gelir. Namaz, oruç, zekat ve haccın farziyeti, alış verişin helâl, ribânın haram oluşu gibi

2- Fıkhın Kaynakları: Bu anlamıyla fıkıh usulü, ‘’herhangi bir fıkhî hüküm, hangi kaynaklardan alınır? Sorusunun cevabı ile uğraşır. Bu manada fıkıh usulü fıkhın bir parçası değil ayrı bir varlığı olan bilim dalıdır.

3- Fıkha ulaştıracak yol ve yöntem bilim(metodolojisi) hangi yöntemlerle sağlıklı sonuçlar elde edileceği, kaynaklardan nasıl hükümlerin çıkarılacağı konularını ele alır, işler.

Fıkıh Usulü Konusu

fıkıh usulü dini hükümleri ele alır, bunun doğal sonucu olarak bu hükümlerin çıkarıldığı kaynaklar, kaynaklardan hüküm çıkarma metotları ve nihayet bu işi yapacak olan müçtehit üzerinde durur.

Fıkhın Amacı

En genel ifadesi ile ‘’dünyada salah, ahirette felah’’ olan maksadlar şu şekilde sıralayabiliriz.

1- Zoraki kulluktan gönüllü kulluğa ulaşmanın yollarını hazırlamak

2- Zararımıza ve yararımıza olan şeyleri bilerek dünyada mutlu bir hayat imkanı sağlamak

3- Vazife ahlâkını yerleştirmek

4- İnanç temelli davranış ve kalıpları oluşturarak, ahenkli huzurlu ve istikrarlı bir toplum oluşturmak

5- İnsanlar arası ilişkileri yaratılışta eşitlik ve inançta kardeşlik esasına oturtmak

Dini Hükümlerin Gayesi

Hükümlerde, kulların maslahatına olarak şu beş amacın gerçekleşmesi hedeflenmiştir.

1- Can emniyeti muhafaza-ı nefs: Dinimizde insan mükerremdir, hayat hakkı masundur. Hayat hem haktır hem vazifedir. Canı korumak malı korumaktan daha öndedir.

2- Mal emniyeti: islam şahsi mülkiyeti esas bir hak olarak tanır. Mülkiyet, meşru yolla elde edilir. Çalmak, gasp, yağma gibi gayri meşru kazançlar haramdır.

3- Dinin muhafazası(vicdan hürriyeti): İslamiyet nazarında din en kutsaldır. Vicdan hürriyeti de esastır. لا إكراه في الدين(bakara 256) ‘’dinde zorlama yoktur.’’ Kafirlerle düşmanlıkta tecavüzlerinden dolayıdır. İmanın muhafazası ibadetlerin teklifiyle olur.

4- Aklın muhafazası: akıl teklife vasıtadır. Kişinin tasarruf ehliyeti aklının olmasına bağlıdır. İslam bu sebeple aklın muhafazası için gerekli hükümleri vazetmiştir.Aklı zehirleyen her şey yasaklanmıştır. İçki uyuşturucu yanında falcılara kahinlere inanmak da yasaklanmıştır.

5- Neslin muhafazası: neslin muhafazası için aile kurmak, nikah meşru kılınmış, zina haram kabul edilmiştir. İnsanın ırz ve namusu şerefidir. Din bu hakları korumak için hükümler koymuştur.

Fıkhın Tarihçesi

1- Fıkhın Doğuşu

Dini anlama ve yorumlama çabası olarak fıkıh en baştan beri vardı. Peygamberimiz (sav) gelen vahiyleri tam bir inançla okuyor, açıklıyor, öğretiyor ve özenle uygulamaya koyuyordu. Sahabeler dini hükümleri daha çok görerek öğreniyorlardı. Kendisi bunu tavsiye ediyordu. صلوا كما رايتموني أصلي ‘’beni namaz kılarken nasıl görüyorsanız siz de öyle kılın.’’(Buhari ezan18). Namaz vakitlerinin ilk ve son anlarını Hz. Peygambere birbirini takip eden iki gün içinde bizzat Cebrail (as) uygulamalı olarak öğretmişti.(buhari bediulhalk-6). Hz.Peygamberin vefatından sonra ise çözüm bekleyen yeni meselelerle karşılaşılmış, bakış açısı farklılıkları, zaman ve mekan özellikleri gibi sebeplere, problemlere karşı oluşturulması gereken dini cevapların farklılaşmasına yol açmıştır.

İslam öğretisi zaman içinde bir çekirdekten kocaman bir ağacın oluşması gibi muazzam bir islam medeniyetine dönüşmüştür. Bu arada fıkıh ve fıkıh usulü belli aşamalardan geçmiştir.

A- Hz. Peygamber Devrinde Fıkıh

Hz peygamber Dönemi Teşri açısından iki kısma ayrılır. On üç yıl süren Mekke ve on yıl süren Medine dönemi.

1- Mekke Dönemi

Bu dönemde inen ayetler daha çok iman ve ahlak konularına dairdir. Kuran hicretten önce on üç boyunca şirk ve delaletle mücadele ederek ruhlara hidayet yolunu açmaya çalıştı. Ahkamın teşri u vazı hicretten sonra oldu. Hicretten önce teşri edilen ayetler akideyi korumak içindir. Allah adı anılmadan kesilen hayvanların ve leşlerin yasak edilmesi bu kabildendir. Aslında 6236 ayetten ahkama dair olanlar 200 veya 300 kadardır. Çoğu akideye dairdir.

2- Medine Dönemi

Bu dönem ise teşri tarihi açısından çok önemlidir. Bireysel alanda olduğu gibi kamusal alanda da çok önemli düzenlemelere gidilmiş bir çok alanda hükümler verilmiştir. Bu dönemde teşride en önemli özellik tedriciliktir. Yani toplumun hazır olmadığı noktalarda nihai hüküm bir anda verilmemiş zaman içinde peyder pey oluşturulma yoluna gidilmiştir.

Mesela içki üç dört aşamadan sonra tam olarak yasaklanmıştır. Riba yasağı en son inen hükümlerdendir. Bu devirde teşri vahiy yoluyladır. Meydana gelen hadiseleri ele alır. Olmamış şeyleri ele alarak hüküm vermez. Takdiri hüküm yoktur.

Bu devri özetlersek;

1- Bu devirde teşri vahye dayalıdır, Kuran esastır.

2- Hz peygamberin(sav) sünnetleri Kuranı izah eder.

3- Hz peygamber(sav) bazı konularda kendi rey ve içtihadıyla hüküm vermiştir. İçtihadın hataya da sevaba da ihtimali vardır. Tebük seferinde münafıklara izin verilmesinde tevbe suresinde عفى الله عنك لم أذنت لهم (tevbe, 43)buyruluyor. Bu da içtihatta hatanın affedileceğine işarettir. Peygamberimizin içtihadı ümmetine içtihadı telkin ve talim, irşat ve temrin içindir.

B- Sahabe ve Tabiin Devrinde Fıkıh

Hz. Ebubekir dönemi kısa sürmüş bir dönemdir. Bu dönemde namaz ve zekatı kabul etmeyenlerin başkaldırmaları ile mücadele edilmiştir. İrtidat hadiseleri dediğimiz bu olayların bastırılması ve birliğin yeniden sağlanması yanında Kuranın toplanıp Mushaf haline getirilmesi de bu dönemde başarılmıştır. Bu dönemde Müslümanlar yabancı kültürlerle karşılaşmışlardır. Bunların bir kısmı Müslüman olmuş bir kısmı ise eski inancı üzerine yaşamaya devam etmişlerdir. Dini merkezler Mekke ve Medine’den uzakta Kufe ve Füstat gibi yerleşim merkezleri kurulmuştu. Bu dönemin en önemli fıkıh faaliyeti Şura içtihadı olmuştur.

Hz Ömer Medinede ileri gelen sahabelerin Medineden çıkmalarını yasaklamıştır. Önceden hükmü bilinmeyen bir olay olduğunda bu içtihat ehliyeti olan sahabeleri toplar, konuyu onlara açar, görüşlerini alır ve müzakere sonucu verilen kararı uygulardı. Bu anlayış icmanın (dini bir konuda uzlaşı) oluşmasına ve fıkhın temel kaynaklarından kabul edilmesine zemin hazırlıyordu. Bazen alınan kararlar Peygamberimiz (sav) döneminde uygulananlardan farklı oluyordu. O dönemdeki sade hayatta bu karışık dönemin karmaşık hayatı farklı uygulamaları gerekli kılabiliyordu. Mesela Hz Peygamber döneminde elde edilen taşınmazlar savaşa katılanlar arasında paylaştırılırdı. Hz Ömer karşı çıkanları ikna ederek bunu değiştirdi ve yeni bir toprak hukuku sistemi oluşturdu. Kıtlık yıllarında hırsızlık gibi suçların cezalarını uygulamadı. Atlardan da zekat aldı.

Müellefi kulub denilen kalpleri islama ısındırılması istenilen bu zümreye Hz Peyagamberimiz zekattan bir fon ayırırdı. Hz Ebubekir döneminde Hz Ömerin müdahalesiyle bu uygulamaya gerek kalmadığı gerekçesiyle onlara ayrılan mallar verilmez oldu. Genel ahlakın bozulmaya başlayabileceği endişesiyle bazı cezalar artırıldı. İlk hapishane açıldı. Yanlarına bırakılan emanet malların zayi olmasından esnaf sorumlu tutulmaya başlandı. Ekonomik gelişmeler dikkate alınarak diyet, nisap giibi konularda yeni ayarlamalar yapıldı.

Özet olarak;

1- Ashab şura esasına riayet ederdi

2- Kibar-ı ashab bir arada bulunduğundan icma kolaydı.

3- Hadis rivayeti azdı. Hz Ömer ve Hz Ali hadis rivayetini gayet sıkı tutardı.

4- Olmuş vakalar ele alınır. Mesele farz ve takdir etmezlerdi. Bu sebeple ihtilafa az düşerlerdi.

Ashabın Fukahası

Yedi fakih dediğimiz sahabeler meşhurdur.

1- Hz Ömer (ö.23 h)

2- Hz Ali (ö. 40 h)

3- Abdullah ibni Mesut (ö.32)

4- Hz Aişe (ö.58)

5- Zeyd ibni Sabit (ö.55 h)

6- Abdullah ibni Abbas (ö.66 h)

7- Abdullah ibni Ömer (ö.74 h.)

Bunlar en büyükleri, başta gelenleridir. Abdullah ibni Ömer de en çok fetva verenleridir. (o.keskinoğlu s 60-61)

Sahabe ve Tabiin Döneminde Fıkhî Yaklaşımların Ortaya Çıkışı ve Karakteristik Özellikleri Fetihlerle beraber sahabelerin çoğu yeni kurulan yerlere ve fethedilen şehirlere gitmişlerdi. Buralarda islamın öğreticiliğini, tebliğini yapıyorlardı. Mesela yeni kurulan Kufe şahrine emir olarak Ammar b. Yasir, kadı ve öğretmen olarak İbni Mesut gönderilmişti. Hz Ali de hilafet merkezini buraya taşımıştır. Sahabeler gittikleri yere dağarcıklarındaki ilimle gidiyorlardı. Bu ilim öncelikle Kuran ve Sünnet ve bunun yanında kendi reyleri vardı. Rey, bir alimin kuran ve sünnet penceresinden baktığında görmüş olduğu şey demektir.

Hilafet merkezli ihtilaflar sonrasında Müslümanlar üç fırkaya ayrıldılar.

1- Harîciler

2- Şia

3- Ehl-i sünnet

Ehli sünnet dediğimiz mutedil fırka da fıkıh meselelerini inceleme ve çözme konusunda takip ettikleri usule göre ikiye ayrıldılar. Bir kısmı nassların illetlerini inceleyip kıyas yoluyla hükümler verme yolunu tutmuşlardır. Bunlara ‘rey ehli’ denmiştir. Diğer kısmı da sadece naslara bağlı kalmışlardır. Bunlara da ‘hadis ehli’ denmiştir. Ehli hadisin merkezi Medine idi. Onu için bunlara hicaz fukahası da denir. Ehli reyin merkezi Irak olduğu için Irak fukahası olarak adlandırılırlar.(o.keskinoğlu s 62)

Küfe Rey Ekolü

Küfeye gelen ibni Mesud, küfede özel meselelerle karşılaşmış ve bu problemlere sahip olduğu ilimle cevaplar bulmaya çalışmış ve başarılı olmuştur. Küfe ekolü Abdullah ibni mesut’un açtığı yolda yürümektedir. İbni mesut da Hz. Ömer yolunda dır. Hz. Ömer ile aynı meslek ve meşrepteydi. Görüş ve düşünceleri, değerlendirmeleri birbirine çok yakındı. Böylece ibni Mesut Hz. Ömer’in fıkhını küfeye taşımış oluyordu.

İbni mesut sürdürdüğü resmi vazife yanında dini faaliyetlerde rey ağırlıklı tefsir ve fıkıh mektebinin ve kıraat ilminin temellerini atmıştır. Bu ekolün temsilcileri: ibni mesut,Alkame b. Kays en Nehai, İbrahim en Nehai, Hammad b. Ebi Süleyman ve Ebu Hanife idi.

Hicaz Ekolü

Küfe ekolü ile eş zamanlı olarak medine merkezli hicaz bölgesinde ‘eser’ ağırlıklı bir ekol oluşmaktaydı.

Eser; Hz Peygamberin hadisleri ile sahabe ve tabiinlerin fetvalarıdır. Bu zatların içinde bulunduğu ortam Hz peygamberden miras kalan ortamdı ve şartlar ve ihtiyaçlar benzerlik arz ediyordu. Bu sebepten çok fazla reye ihtiyaç duyulmamıştı. Bu ekolün temsilcileri(mutedil eserciler); Şu'be, Ma'mer b. Raşit, el Leys b Sad, Abdullah b. Mubarek, Ebu Avane ibn Lehia, Süfyan b. Uyeynedir. İmam Malik bu ekolde yetişmiş fakat reye de önem vermiştir. Bu ekolün aşırı taraftarlarının tutumları zahirilikle sonuçlanan mezhep anlayışına götürmüştür. Davud b. Ali Ez Zahiri en önde gelenleridir. İbni Hazm'ın elinde sistematikleşmiştir.

Fıkhın Oluşumunun Tamamlanışı ve Mezheplerin Ortaya Çıkışı;

Hz peygamberin ölümünün ardından bir buçuk asırlık bir zaman geçtiktiğinde geriye baktığımızda bunca yetişmiş alimin yoğun ilmi faaliyetleri sonucunda büyük bir fıkıh mirasının oluştuğunu görmekteyiz. Alimler çoktu ama içlerinde bazı temayüz edenler vardı. Bunlar birbirine geçmeli halkalar gibi ilim zincirleri halindeydi. Bu zincir halkaları ilk önce şehirler düzleminde oluştu. Sonunda oluşan bu zincirler adeta fıkıh halkası ihtiyacı oldu. Ebu Hanifeler, malikiler, bunun için yaratılmış gibiydiler. Onlar biz imamız demediler fakat attıkları adımlar, yaptıkları işler onları fıkıh dünyasının en büyük imamları yapmıştı.

Ebu Hanifenin en büyük talebesi Ebu Yusuf Abbasi döneminde baş kadı olmuş diğer talebelerinin bir çoğuda diğer şehirlerde kadı olmuşlardı. Ancak onlar mahkemelerde kendi reyleri ile değil, İmam-ı Azam ekolünde öğrendikleriyle anlaşmazlıkları çözmekteydiler. Küfe ve Irak için anlatılanlar Medine gibi diğer İslam merkezleri içinde geçerliydi. Mesela İmam Malikin oluşturduğu fıkıh müdevvenatı, başta medine olmak üzere çevre olarak daha çok benzerlik gösteren Mısır ve Kuzey Afrika’da, daha sonrada Endülüste duyulan mevzuat (pozitif hukuk) ihtiyacını karşılayacaktı.

Hukuk Mevzuatına Duyulan İhtiyacın Mezheplerle Karşılanması:

İmamların karizması altındaki bu oluşumların, bölgesel mahiyette hukuk ihtiyacını karşılaması mezhep olgusunu ortaya çıkarmıştır. Artık kadılar o bölgede olan bu mezheplere göre hüküm vermek zorundaydılar. Bu gidişat devrin hükümdarları tarafından da destekleniyordu. Üstelik bu sonuç resmi bir çaba sonucu değil tamamen sivil ve kendiliğinden gerçekleşiyordu. Öbür taraftan koskoca İslam ülkesini mahalli renkler taşıyan tek bir fıkhi okul içine doldurmanın imkanı yoktu.

Belli bir mezhebe bağlı kalma içinde teminat anlamı taşımakta yargının siyasallaşması önünde bir engel olarak görülmekteydi. Çünkü hüküm kadıyla kalmıyor önceden mezhepçe belirlenmiş oluyor böylece yöneticilerin müdahalesi mümkün olmuyordu.

A- İmam Ebu Hanife

Küfe Rey Ekolü ve Hanefi Mezhebinin en önemli özelliği şuydu:

1- Nassın bulunmadığı yerde istihsan ve kıyasa dayalı rey içtihadına başvurması

2- Sahih olduğu kesin olarak bilinmeyen hadisler yerine içtihadın tercih edilmesi

Ebu Hanife mezhebinin itikatta da öncüsüdür. Daha sonra gelen el Maturidi onun inancı sistemleştirmiş Maturi'dilik mezhebini tesis etmiştir.

B- İmam Malik ve Mezhebi

Kaynak sıralaması kitap, sünnet, icma, kıyas şeklindedir. Ancak o, ahad yolla gelen hadislerde (amel-i ehli Medine) Medine halkının uygulamasına ters düşmemek şartıyla delil kabul eder, aksi halde kabul etmezdi. Mesalihi murseleyi dikkate alması fıkhının karakterestik özelliklerindendir.

C- İmam Şaafii ve Mezhebi

Irakta iken yazdıkları eserlerine mezhebi kadîm, Mısıra yerleştikten sonra yazdıklarına ise mezhebi cedid denilmiştir.

İçtihat usulü özetle şöyledir:

Delillerden kitap ve mütevatir sünnet en önce gelir. Hem zahir hem batında hakkı temsil eder. Sonra ahad sünnet(haber-i vahid)gelir. Sadece zahirde hakkı temsil eder. Derece itibariyle daha sonra icma vardır. Sahabe fetvaları da deliller arasındadır. Kıyas en son gelir. Kıyasın ahad da olsa haberden önce esas alınması caiz olmaz. İstihsanı, maslahatla amel etmeyi, ameli ehli medineyi sübjektif, Zayıf karakterde oldukları ve sünnetin terkine yol açabileceği gerekçesiyle delil kabul etmez.

D- İmam Ahmed ve Mezhebi

İmam Şafiin talebesidir. Büyük bir hadis alimidir. O yüzden onu mezhep imamı olarak görmeyenler de vardır. Ona göre esas alınması gereken kaynaklar kuran ve sünnettir. Ancak uydurma olduğu sabit değilse sahih olmasa da kıyas ve reye tercih eder. Kıyasa zaruret halinde girer. Buna mukabil, bir şeyin bulunduğu hal uzeri kalması ilkesi olan istishab delilini çokça kullanır. Haram kılıcı bir delil olmadıkça eşyanın mübah olması berayı zimmetin yani kişinin ispatlanmadıkça suçsuz ve borçsuz olmasının asıl olması bu ilkenin sonucudur.

E- Şia ve Caferi Mezhebi

Şianın günümüze uzanan üç büyük fırkasından biri Zeydiye mezhebidir. Yemende revactadır. Görüşleri Hanefi mezhebine çok yakındır.

İkinci fırka İsmailiyye koludur ve aşırılığa kaçmıştır. Şianın en büyük kolu, akaitte ve fıkıhta Caferilerdir. İsna aşeriyye ve imamiyye adlarıyla da anılır.

Delil olarak kitap,sünnet, icma ve akıl kullanır. Sünnet ve icma delilleri Sünnilerinkinden farklıdır. Sünnete Hz Peygamberin yanında masum olan on iki imamın söz, fiil ve amelleri de dahildir. İcma da onların icmasıdır. Her şey onlara bildirildiği için reye ve kıyasa gerek yoktur.

F- Zahiriye Mezhebi

Yaklaşımlarının esası kitap ve sünnetin zahirine dayanma anlayışıdır. Kaynakları:

1- Nass 2- İcma 3- Bu ikisinden alınan delillerdir.

HADİS TARİHİ

Hadis tarihi; Hadislerin kaynağı olan hazreti peygamberle başlayıp günümüze kadar devam eden yaklaşık 15 asırlık bir zaman dilimini kapsamaktadır. bu kadar uzun bir süreyi bir bütün olarak incelemenin zorluğu ise ortadadır. bu durum ilk dönemlerden itibaren hadis tarihinin farklı kriterler esas alınarak dönemlere ayrılarak incelemesini gerekli kılmıştır. ibni sa'd'ın "et- tabakatül kübra'sı"halife bin Hayyat'ın "kitabıt tabakat'ı" gibi konuyla ilgili eserler de önceki dönemler tabaka esaslı incelenmiştir. daha sonra hadis ricali ve hadis usulü eserlerinde aynı yöntem takip edilmiştir. hadislerin naklinde ve hazreti peygambere aidiyetini tespitte isnadın son derece önemli olduğunu düşünen ilk dönem âlimleri, raviler arasındaki hoca talebe ilişkisi ve isnatların ittisalini araştırmada sağlayacagi kolayligi da dikkate alarak hadis tarihini sahabe, tabiin, tebei tabiin şeklinde tabaka esaslı ayrıma tabi tutmuşlardır.

Bu ayrıma göre yaklaşık ilk dört asırlık dönemi mutekaddimun sonraki dönem için müteahhirun olarak isimlendirilmektedir. buna göre isnatlı bilgilerin bulunduğu ilk dönem mutekaddimun, hadis ve hadis ilmi ile ilgili bilginin senetsiz olarak nakledildiği dönem müteahhirun olarak kabul ediliyor.

Hadis tarihi ile ilgili tabaka, nesil, literatür merkezli yapılan çalışmaların yeterli olmadığını belirten Mehmet Emin Özafşar ise hadis tarihinin oluşum dönemi, gelişim dönemi, açılım dönemi, daralma dönemi, yeni dönem dönüşüm dönemi olmak üzere beş ayrı dönem olarak incelenmesi gerektiği görüşündedir. ilk Dönem alimlerinin hadis tarihini genelde râvi merkezli tabaka, mütekaddimun, mütaehhirun, şeklinde ayrıma tabi tutarak İncelemeleri son Dönem Çalışmalarını da etkilemiştir. dolayısı ile son dönem yazılan eserlerde hadis tarihi genellikle nesil ve literatür esaslı ele alınarak ilk dört asırla sınırlı bırakılmıştır .Bu ayrılmada hadis tarihinin gelişiminde kişi ve nesillerin katkılarını, rivayet esnasında kullanılan yöntemi ortaya koymakla birlikte siyasi ,sosyal, kültürel şartlarla ekollerin hadis anlayışına yeterli yer verilmemiştir .

hadis tarihini önce :

1 - rivayet dönemi , Hz peygamber den yaklaşık hicri beşinci asrın sonlarına doğru olan zamanı kapsıyor .

2 - nakil dönemi, hicri 6. asırdan miladi 18.asrin başlarına kadar olan zamanı kapsıyor.

3 - son Dönem, miladi 18.asirdan günümüze kadar geçen zamandır .

RIVAYET DÖNEMİ

Hicri birinci ve ikinci asırlar

Hadisin sonraki nesillere aslına uygun naklini sağlamak için konan kuralların temellerinin atıldığı dönemdir.

A. Hz peygamber dönemi

Tebliğ görevinin yanında tebyin vazifesinin de bulunduğunu Hz. Peygamber kendisi ifade etmiş ve sözlerini kendisinden duyanlar orada olmayanlara ulaştırmalarını istemiştir. muhataplarının büyük bir kısmı okuma yazma bilmediği için Hz. Peygamber sadece Kur'ân'ı vahiy katiplerine yazdırmış,kendisine ait bilgilerin ise Kur'an la karışması ihtimalin den dolayı şifahi olarak aktarılmasını teşvik etmiştir.

B. Sahabe dönemi

Sahabeler bir taraftan Hz peygamber den rivayette hataya düşmemek diğer taraftan da yapılan hataları düzeltmek amacı ile bir kısım kurallar geliştirmişlerdir. ancak kaynaklarda anlatılan örneklerden hareketle bu kuralların sistematik olarak işletildigini söylemek mümkün değildir.

Bu kurallar:

1 -hadis rivayetinde ihtiyatlı davranmak.

Sahabeler bazen ilk defa duydukları, daha önce bilmedikleri Hz peygamber e ait bilgiler kendilerine ulaşınca bunun doğruluğunu araştırırlardi.

2 - az hadis rivayet etmek

sahabe ihtiyaç ve zaruret olmadıkça her duyduğu ve bildiği hadisi rivayet etmemeye gayret göstermiştir .

3- hatalı rivayetleri düzeltmek

Sahabeler bir birlerinin eksik duyma,unutma vs. gibi sebeplerle eksik rivayet edilen veya ettikleri bir hadis varsa onu duyunca düzeltiyorlardi.

4 - hadisleri müzakere etmek

Hz peygamberin ilk başta kuran la Karışma endişesi ile yasakladığı hadis yazma işi sonradan zaruret olunca ezber yoluyla muhafaza edilen hadisler hafızalarinda tazelenmesi için müzakere ihtiyacı duymuşlardir.

5- hatırlamak amacı ile hadisleri yazmak

C. Tabiîn ve Tebe-İ Tabiîn Dönemi

Hz. peygamberin sahabesini Müslüman olarak görenlere TABİÎN denilir. Yaklaşık 170 yıl sürmüştür. Miladi 651/796 Yılları arası dönemdir. Tebeî TABİÎN Sahabeden herhangi birini Müslüman olarak gören ve Müslüman olarak Ölene denilir. TABİÎN den sonra gelenler kaydedilir. Hicri 110/220 Yılları Arasını kapsar.Bu dönemde sahabe Döneminde olmayan birtakım siyasi, sosyal, kültürel faliyetler ortaya Çıktığı için hadis rivayeti ile alakalı yeni bir takım kurallar koymak gerekli olmuştur.

1- siyasi ve sosyal gelişmelerin hadis ilminin oluşumuna etkisi

Hz Osman'ın şehadeti, cemel ve sıffin gibi vakaların neticesi ortaya çıkan siyasi ve itikadi mezhepler guruplar ve bunların mensupları kendi görüşlerini desteklemek, karşı tarafı yermek için hadisler uydurmuşlardır.

Bunun üzerine İslam alimleri hadis uydurma faaliyetlerini engellemek Amacıyla bir takım tedbirler almışlardır.

A. isnad faliyetlerinin Başlaması

İlk hadisi nakledene ulaşıncaya kadar ravileri Sırası ile zikretme ilmidir. M.B. Sirin " bu ilim dindir,dininiz kimden aldığınıza dikkat ediniz " diye tarif ve tembih eder. Isnadı ilk kullanan Âlim ibni Şihab ez-Zuhrî(ö.124/742) dir.

B. CERH ve tadil faliyetlerinin Başlaması

Hicri birinci Asrın sonlarından itibaren isnadın yaygınlaşıp Hadisin ayrılmaz bir parçası olmaya başlaması ile senedde yer alan ravilerin ehliyetleri açısından araştırılması zorunlu hale gelmiştir. Râvinin hadis rivayetine ehil olmadığını , fısk,Tedlis,yalancılık gibi ravide olanı koymaya CERH, râvinin Güvenilir OLDUĞUNU, hadis rivayet edebileceğini tesbit etmeye de ta'dil denilmiştir. Hicri ikinci asırda prensipler tesbit edilip uygulanmaya başlanmıştır.

C. Yazılı rivayete geçiş

Ca.tedvin faliyetinin başlaması

Alimlerin yok olup gitmesinden endişe taşıyan halife Ömer bin abdülaziz'in (ölümü 101/ 720) Medine valisi Ebubekir bin Muhammed bin hazm a gönderdiği mektupta “hazreti peygamberin hadislerini sünnetlerini ve Amr bin Abdurrahman'in rivayetini araştır ve yaz zira ben bunları bilen alimlerin ölüp gitmesiyle ilmin kaybolmasindan korkuyorum.” talimatıyla resmi tedvinin başlaması yazılı hadis metinleri çoğalmasına vesile olmuştur. Ömer bin abdülaziz'in tedvinle ilgili emrini ilk gerçekleştiren zühri (ö.h 124) olmuştu kaynaklarda onun bu husustaki geniş faaliyetine işaret etmektedir.

2- böylece birinci asırda hadisler genellikle şifahi olarak nakledilirken ikinci asırdan itibaren yazılı olarak rivayet dönem başlamıştır.

Cb.yazıdan kaynaklanan problemler

1- yazıya geçirilmesi bir taraftan hadisin kaybolmasini önlerken diğer taraftan ehli olmayanların ona el uzatmasına engel olmuştur.

2- Arap yazısının yetersizliği, zira bu dönemde Arap yazısı henüz nokta ve harekelerden mahrum olduğu için şeklen bir birine karıştırılması söz konusu idi.

3-islâm coğrafyasının genişlemesi ile Arap olmayan müslümanlarin islami ilimler ile meşgul olmalarının arttığı da dikkate alınmalıdır. Arap dilini teleffuzda dahi hata yapabilen bu müslümanların henüz gelişimini tamamlamamış yazının kullanıldığı kitaplardan rivayette bulunurken tashif ve hata yapmaları doğaldır. Alimler bu hataları önlemek için bazı tedbirler almaya gerek görmüşlerdir.

Cc. ALINAN tedbirler

Sahifelerden yapılan istinsahlarda hatalar olacağına dikkat çekmek, sema ve Kıraat metotlarını geliştirmek,ehil olmayanların eline geçer endişesi ile Kitaplarını yakmak,özellikle rivayet lafız ve ifadelerini kullanmak ve tasnif faliyetlerini başlatmak gibi tedbirler almışlardır.

2- Ekoller ve yaklaşımları

tahkim olayından sonra hazreti Ali'yi terkedenlerden meydana gelen ve hakem heyeti tayin etmeyi ve bu heyetin verdiği kararlara uymayı benimseyenler başta olmak üzere bütün Müslümanların büyük günah işlediklerini ileri sürerek tekfir eden, onlara savaş açan Hariciler ortaya çıktı. Haricilerin bu tutumu Cemel ve Sıffin savaşlarında ölen ve öldürülenlerin dünyadaki ve ahirette ki durumlarının ne olacağı tartışmasını başlattı. bu tartışmalar sonucunda Mürcie, Cebriyye, Kaderiyye ve Cehmiyye gibi siyasi ve itikadi mezhepler ortaya çıktı. ancak başta Hariciler olmak üzere oluşan siyasi ve itikad mezhepleri bir ekol olmaktan daha ziyade bir görüş ve siyasi anlayışı savunan siyasi bir hareket olarak ortaya çıkmıştır. belli kişilere bağlı onların isimleri anılan siyasi ve birer Fırka özelliğini taşımaktaydılar.

Ekoller ve Hadis Uydurma Sebepleri

Siyasi ve itikadi mezhep taraftarları görüşlerini desteklemek ,karşı tarafı Tenkit etmek,kendi liderlerini övmek, diğerlerini yermek amacıyla hadis uydurmuşlardır. bu durum söz konusu fırkaların İslam dışı ve ehli bidat görüşleri savundukları Gerekçesiyle dışlanmalarına ekolleşemeyerek marjinal kalamalarına sebep olmuştur. Tesbit edilebildiği kadarıyla bu marjinal fırkaların kendi görüşleri uğruna hadis uydurduklarına dair bilgiler dışında hadisin sıhhatinin tespiti, yorumu ve hadis metodolojisi ile ilgili diğer konularda farklı yaklaşımları ve iddiaları söz konusu değildir.

Hicri ikinci asır siyasi ve itikadi fırkaların yanında İslam düşüncesi ile ilgili farklı ekollerin oluştuğu bir dönemdir. bu dönem başta hadisin sıhhatinin tesbit olmak üzere, hadisle ilgili farklı metot ve yaklaşımlara sahip "ehli hadis","ehli rey","Mutezile","Şia"ile "ehli züht ve tasavvufun" ortaya çıktığı bir zamandır.

Sünneti dinin ikinci kaynağı kabul etmekle birlikte itikadi ve fıkhi hususlarda olduğu gibi hadislerin bilgi açısından değeri,sıhhatin tespiti, yorumlanması ve benzeri konularda farklı metot uygulayan ehli hadis, ehli rey ve Mutezile'Nin ayrı birer ekol olarak incelenmeleri hadis tarihi açıdan önem arzetmektedir.

2-Hicri üçüncü asır

İslam düşünce tarihi açısından en yoğun fikir tartışmalarının olduğu bir dönemdir. hadis tarihi açısından hicri üçüncü asır gelişme dönemi olarak nitelendirilebilir. zira söz konusu asırda ehli Hadise yöneltilen eleştirlere cevaplar verilmiş daha önce belirlenen hadis usulü kural ve ıstılahlarının bir kısmı yazılı hale getirilmiş, hadis disiplinleri ile ilgili temel eserler kaleme alınmış Hadisin İslam anlayışı temel hadis kaynaklarında da ortaya konulmuştur.

Ekoller Arası Tartışmalar

Hicri ikinci asırda oluşan ekoller arasındaki ilgili tartışmalar üçüncü asırda da devam etmiştir. haberi Vahid in bilgi değeri, kulların fiillerinin yaratılması ve kader, Allah'ın ahirette müminler tarafından görülmesi,Allahın sıfatları ve halkıl kur'an gibi konular ehli hadis ile mu'tezile arasındaki tartışma konularıydı. bunlar arasındaki özellikle kur'an'ın yaratılmış olup olmadığı ve Allah'ın ahirette müminler tarafından görülmesi konularının Mutezile ile Ehli Hadis arasındaki en önemli tartışma konuları olduğu anlaşılmaktadır.

Bu tartışmalarda ehli hadis ayet,hadis sahabe ve TABİÎN görüşlerini Mutezili âlimler ise bunlarla birlikte felsefe tabiat ilimleri ve diğer dinlerle ilgili bilgileri de kullanmaktaydı. Mutezili âlimler felsefe,mantık, tabiat,astronomi, fizik, kimya ve tabii ilimler gibi sahalarda Yunanca, Latince, Süryanice ve Hintçe'den yapılan tercümelerden istifade etmekteydiler.

C-TEMEL HADIS KAYNAKLARININ YAZILMASI

Hicri ikinci asırda ortaya çıkan hadislerin sıhhatini tespit ve yorumlanmasıyla ilgili ekoller arasındaki farklı yaklaşım ve tartışmalar üçüncü asırda eleştiri ve cevap şeklinde yazılı olarak devam etmiş ve bu durum temel hadis kitaplarının telifi ile hadis usulü ve ilimlerinin gelişmesinde etkili olmuştur. hicri üçüncü asır, daha sonra Kütüb-i Sitte veya Süneni Erbaa veya Kütüb-i Erbaa diye isimlendirilen temel hadis kitaplarının yazıldığı dönemdir.

Tirmizi'nin verdiği bilgiye göre üçüncü asır öncesinde hadis âlimleri sadece güvenilir Ravilerden rivayette bulunmadıkları gibi eserlerine de sadece sahih hadisleri almamaktaydılar. bu durum üçüncü asrın başlarında hadis alimlerinin çelişkili zayıf ve Uydurma rivayetleri nakletmeleri sebebiyle eleştirmelerine sebep olmuştu. hadis âlimleri bu eleştirilere bir taraftan ihtilafı hadis başlığıyla kaleme aldıkları eserlerde diğer taraftan da sadece sahih hadisleri bir araya getiren eserler meydana getirerek cevap vermeye çalışmışlardır. tespit edilebildiği kadarıyla kitabına sadece sahih hadisler alan ve eserini sahih olarak Niteleyen ilk âlim İbaziyyenin imamı Rebii B. Habib ( ölümü hicri 180 ) olmuştur. SAhih hadisleri müstakil eserlerde toplama faaliyeti ise hicri üçüncü ve dördüncü asırlarda gerçekleşmiştir. Buhari ve Müslimin "el camius sahihleri , ibni Huzeyfe'nin (ölümü hicri 311)sahihi ve ibn-i Hiban'ın ( ölümü hicri 354) "el- müsned Üs sahihi" bu dönemde sadece sahih hadisleri ihtiva etmek amacıyla telif edilen eserlerdir.

D.HADİS USULÜ VE İLİMLERİYLE İLGİLİ GELİŞMELER

İkinci asırda geliştirilip uygulanan hadis usulü kuralları üçüncü asırda kısmen yazıya başlanmıştır.nitekim imam Şâfiî'nin er risale ve cimaul ilim isimli eserleri, Ali B. Medininin farklı konularda yazdığı cüzler (ölümü hicri 234), imam Buhari'nin "el camius sahihi"nin kitabul ilim ve kitabul ahad bölümleriyle, imam müslim'in (ölümü hicri 261) "El cami Üs sahihi" ne yazdığı Mukaddimesi, Tirmizi'nin "es-Sünen"inin sonundaki "kitabul ilel'i", Ebu Davud'un (ö.h.275) eserini tanıtmak üzere Mekkelilere yazdığı mektup üçüncü asırda hadis usulünün temel konularını yazılı hale getiren çalışmalardır.

HİCRİ DÖRDÜNCÜ VE BEŞİNCİ ASIRLAR

A.Sosyo kültürel ortam

Dördüncü ve beşinci yüzyıllar siyasi açıdan Abbasiler ile emirlikler veya Hanedanlıklar dönemi olarak kabul edilmektedir. Bu dönemde Endülüs döneminde Emirlikler hâkimdir. ilmi ve fikri açıdan ise dördüncü ve beşinci asırlar İslami ilimlerin tamamen teşekkül ettiği, mezheplerin kökleştiği, Batiniler ile karmatilerin önemli ölçüde etkili olduğu, İslam felsefesi ve tasavvufunun gelişmeye yüz tuttuğu zengin bir kültür ortamı görünümündedir.

B. Hadis ilmi ile ilgili gelişmeler

Ehli hadis ile mutezile ve ehli rey arasındaki tartışmaların devam ettiği ve ehli hadis lehine geliştiği bu dönemde, hadis usulü eserlerinin yanısıra rivayet usulüne ait temel hadis eserleri de telif edilmiş,ayrıca ilk dönem hadis kaynaklarına dayalı eserler de yazılmaya başlanmıştır.

C. Hicri dördüncü ve beşinci asırların temel özellikleri

Hicri dördüncü ve beşinci asırlar siyasi ve fikri tartışmaların yoğun olduğu bir dönemdir. bu dönemde ekol tartışmaları devam etmiş Eş'ariyye ve Maturidiyye gibi ehli sünnet mezheplerinin genel kabul görmesi ve yoğun olarak yöneltilen eleştiriler sonucunda mutezile giderek zayıflamış, hatta ehli rey onlardan uzaklaşma ihtiyacı hissetmiştir. ancak mutezile ve ehli reyin hadisle ilgili bir kısım anlayış ve kavramları bazı hadis âlimleri tarafından da benimsenmiştir. özellikle Hatip el Bağdâdi hadisin sıhhatini tespit ve haberlerin ahat ve mütevatir şeklindeki ayırımında eserlerinde Mutezile ve ehli reyin bir kısım görüşlerini aktarmıştır.

Bu dönemde telif edilen ilk hadis usulü eserleri hadisi savunma amaçlı kaleme alınmış, azımsanmayacak kısmı ilk defa olmak üzere gerek ravilerin kimliği gerekse güvenilirliği ile ilgili daha sonraki dönemlerde kaynak olarak kullanılan bir çok eser telif edilmiştir. Bu dönemde müsnet ve mucem turu eserler kaleme alınmıştır. Müstedrek ve müstahreç türü temel hadis kaynaklarını tamamlayıcı çalışmalar yapılmış. İlk şerhler yazılmış onların ravi ve isnatlarındaki kopukluk ve metinleri açısından eleştirilen eserler de bu dönemde yazılmıştır. ayrıca temel hadis kaynaklarının hadislerini bir araya toplayan cem' türü eserlerin ilk örnekleri de bu dönemde telif edilmiştir.

Şia'nın sahih hadis kaynakları olarak kabul edilen kütübü Erbaa diye tanınan,"el kafî fi ilm ilmiddin,men la yehduruhul fakih, tehzibul ahkam ve el istibsar" isimli dört temel eser de bu dönemde yazılmıştır.

İkinci dönem: Nakil döneminin temel özellikleri

En temel özelliği rivayetin sona ermesi ve rivayet döneminde telif edilen hadis kaynaklarının aktarılmasının başlamasıdır. Camii, Sünen,müsnet, musannaf gibi temel hadis kitaplarının isnatları oluşmaya başlamıştır. dolayısıyla bu dönemde isnat hadisle değil hadis kitaplarıyla ilgilidir. özellikle darül hadislerin eğitim kurumu olmasıyla kitap esaslı bir eğitime geçilmiş ve bu muhaddisler vasıtasıyla temel hadis kitapları oluşan isnatlarıyla korunmuş ve sonraki nesillere aktarılmıştır.

Dârul hadislerde öğrenci bir hadis kitabını hoca'dan dinleyince veya ona okuyunca bu durumu belgelemek üzere kitabın ilk veya son sayfasına icazet yazılmaktaydı. böylece bir taraftan öğrenci kitabı rivayet yetkisini elde etmekte, diğer taraftan da kitabın isnadına dahil olmaktaydı.

Rivayet döneminde icazet Sema veya kıraat yoluyla alınamayan bir hadis metnini belirli şartlarda hocadan rivayet izni alma anlamına gelmekteydi. Bu dönemde ise icazet öğrencinin sema veya kıraat yollarından biriyle aldığı bir kitabı rivayet yetkisine sahip olduğunu bildiren bir belge anlamında kullanılmaktaydı.

Bu dönemde başta Buhari ve Müslimin “el camiiuz sahih” leri olmak olmak üzere kütübi sitte otorite kazanmış ve diğer hadis kaynaklarından daha çok ön plana çıkmıştır. yazılan Cem, zevait etraf ve şerh gibi edebi türlerin telifinde genellikle kütübi sitte esas alınmıştır. dolayısıyla bu dönemde yapılan eserler orijinal olmak yerine rivayet dönemi eserleri üzerine yapılan çalışmalardır. bu dönemde kaleme alınan ravilerle ilgili kitapların önemli bir kısmı daha kütübi sitte merkezli olmuştur. hadislerin sıhhatini belirlemede başta buhari ve müslim in el camiüs sahihleri olmak üzere temel hadis kaynaklarının esas alınmasının da bu dönemde ön plana çıktığı görülmektedir.

Bu dönemin bir diğer ayırıcı özelliği ise terimlerin tanımlarının yapılmasıdır. Zira önceki dönemlerde çok miktarda hadis Terim'i kullanılmakla beraber genellikle tanımları yapılmamıştı. bu dönemde özellikle İbn us Salah ile birlikte hadis terimlerinin hemen tamamının tanımları yapılmıştır.

Şia açısından da bu dönem derleme evresi olarak kabul edile bilir. dönemin bir başka özelliği de hadis anlayışında hadis Yaklaşımının genel kabul görmesi mutezile ve ona yakın olan ehli rey anlayışının ise Zayıflamasıdır. Mutezile Mütevekkilin hilafete gelmesiyle siyasi desteğini kaybetmişti. Miladi 10. yüzyılın ilk yarısından itibaren ise Maturudiye ve Eşariye ile Sünni akide ekolleri teşekkül etmişti bu durum mutezilenin ilmi desteğini kaybetmesi anlamına gelmekteydi.

Hadis usulü sahasında esas kabul edilen eserler de bu dönemde kaleme alınmıştır. bunlar arasında sahasında ilk derli toplu eser olduğu için en büyük ilgiyi ibn Nuss Salah'ın “ulumul hadisi” ilgi görmüştür.

Son dönem

Son dönem ile yaklaşık 13. asırdan günümüze kadar geçen süre kastedilmektedir. oryantalistlerin hadis tarihi usulü ve literatürü hakkında yaptıkları çalışmalar ile gerek Batı'da gerekse İslam dünyasında yapılan akademik araştırmaların bu dönemi öncekilerden ayırt eden temel özellik olduğu söylenebilir. 19. yüzyıl hıristiyan misyonerliğinin ve özellikle hindistan'daki dinler arası tartışmaların yoğun olduğu müslümanların İslam rivayet geleneğinin güvenilirliğine yönelik eleştirel bir tavrı başlatan oryantalistlerin giderek artan itirazlarıyla karşılaştıkları bir dönemdi. Oryantalistler özellikle hadis literatüründe yer alan hadislerin Hazreti Peygambere aidiyeti ile sahih olan hadisleri sahih olmayandan ayırt etmeye dair klasik metotların geçerliliğini sorgulamaktaydı. oryantalistlerin hadisle ilgili sözü edilen itirazlarının ilk gündeme geldiği yer ise Hindistan olmuştu. dolayısıyla bu dönemde Hindistan hadisle ilgili ehli kur'an, ehli hadis, Diyobend, aligarh gibi farklı ekollerin ortaya çıktığı bir bölge olmuştur.

Batılı devletlerin sömürgesinden kurtulan İslam ülkelerinde kurulan üniversitelerde hadis tarihi usulü literatürü hakkında yapılan akademik çalışmalarda bu dönemin bir başka özelliğidir.

Bu dönemin en temel özelliği Müslüman olmayan oryantalistlerin hadis ilmi alanında yaptıkları çalışmalardır onlar hadis tarihi usulü ve literatürü ile ilgili bir çok araştırma yapmış ve Müslümanlardan bütünüyle farklı sonuçlara varmışlardır onlara göre hadislerin Hazreti peygamber ile herhangi bir ilişkisi bulunmamaktadır. Hadisler özellikle hicri ikinci ve üçüncü asırlarda Müslümanlar tarafından ortaya atılan görüşlere otorite kazandırmak amacıyla hazreti peygambere nispet edilmişlerdir. Buna göre yapılması gereken söz konusu görüşlerin ne zaman kim tarafından ortaya atıldığını ve hazreti peygambere nispet edildiğini tespit etmektir. Oryantalistlerin geliştirdikleri sözü edilen yöntemler bu amacı gerçekleştirmeye yönelik olmuştur.

Bu dönemde yapılan çalışmalarla, Oryantalistlerin gerek hadislerin Hazreti Peygamberle bir ilişkisinin bulunmadığı anlayışlarının gerekse kullandıkları yöntemlerin isabetli olmadığı ortaya konulmuştur.

19. ve 20. yüzyıllar İslam düşüncesi açısından önemli gelişmelere sahne olmuştur. hadis ilmi açısından özellikle Hint kıtasında siyasi gelişmelerin de etkisiyle farklı ekoller ortaya çıkmıştır. bir tarafta sömürgeci İngiliz hükümeti ile işbirliği yaptığı ve batı etkisinde kaldığı belirtilen Sir Seyyit Ahmet Han'ın kurduğu Aligar ekolü, diğer taraftan İngilizlerin eğitim politikalarına tepki olarak dini eğitimi ihya etmek üzere Hanefi mezhebine bağlı Diyobend geleneği ve mezhepleri dışlayarak hadis merkezli ve dini metinleri lafzi yorumuyla ihya etmek isteyen selefi karakterli ehli hadis ekolleri doğmuştur.

19. yüzyılın sonuna doğru ise ehli Hadisin katı nasçılığına tepki olarak ehli kur'an'ın ekolleri ortaya çıkmıştır. Pakistan'da ise ehli hadis, Diyobend ve Fazlurrahman'ın temsil ettiği modernist ekolü ortaya çıkmıştır. Hindistan ve Pakistan'da ehli kur'an, Mısır'da ise Mahmut eboue Reyya ve muhammet tevfik sıdkî Hadis'in otoritesini ve güvenilirliğini açıkça reddetmişlerdir. ancak bu görüşler genel kabul görmemiş marjinal olarak kalmıştır. Son dönem İran'ın da kaynakları yeniden gözden geçirmeyi, temel hadis eserlerindeki rivayetlerin sihhatlerini ele almayı benimseyen Usuliyye anlayışı ön plana çıkmıştır.

Görüldüğü gibi İslam dünyasında son dönemde hadislerle ilgili farklı görüşler ortaya çıkmıştır öncelikle ehli kur'an'ın ekolü kur'an'ın yeterli olduğu ve hadislerin dini delil olmayacağını söyleyerek reddetmişlerdir. bu anlayışın Mısır'daki temsilcisi Muhammet tevfik Sıdkî idi. Âligarh ekolu ise sağlam bir şekilde ulaşmadıkları güvenilir olmadıkları gerekçesiyle hadislerin büyük bir kısmının delil olamayacağını ileri sürmekteydi. Şibli Numan, Mevdudi, Reşit rıza, Kevseri, musa Carullah,yusuf ziya Yörükan, Gazzâli, hayri Kırbaşoğlu gibi âlimler ise tarihte hadisçilerin yaptığının istinat tenkidinden ibaret olduğunu ve bunun yeterli olmadığını dolayısıyla metinleri açısından hadislerin yeniden ele alınması gerektiğini savunmaktaydı. bunlara göre hadislerin sıhhatini tespit ile ilgili eksik olan, tarihte fakihlerin gerçekleştirdiği metin tenkidi kısmıdır, dolayısıyla bugün de hadislerin sihhatini tespitte tarihteki ehli reyin yaklaşımına uygun ve özellikle kur'an esas alınarak metin tenkidi yapılmalıdır. Mustafa eş-sibaî ve Eboue Şehbe gibi âlimler ise klasik hadis usulü anlayışını savunmaktaydı. bunlar metin esaslı sıhhat tespitini reyin egemenliğine kapı aralamak olarak yorumlamaktaydı.

Diğer taraftan hadis tetkikinde içtihat kapısını kapatma çabalarına, başta çağdaşları olmak üzere pek çok İslam âlimi karşı çıkmış ve onu eleştirmişse de son dönem hadis usulü anlayışının önemli ölçüde ibn Nus Salah'ın etkisi altında kaldığı söylene bilir. onun eser esaslı yedi kısma ayırdığı sahih hadis anlayışı ile sahihayn hadislerinin sıhhatli konusundaki yaklaşımı son dönem alimlerini de etkilemiştir. Nitekim Tahir el Cezairî tenkide uğramış çok azı dışında sahihayn hadislerinin sihhatinin kesin olduğu görüşünü belirtmiştir.

İslam dünyasında hadisleri bütünüyle reddeden görüşün marjinal olduğu büyük çoğunluğunun ise hadisler olmadan İslam'ın doğru anlaşılamayacağını Görüşünü benimsediği görülmektedir. Genel olarak ulema arasındaki ihtilaf ise hadislerin sihhatini tespitte kullanılan yöntemle ilgilidir. bunlardan bir kısmı klasik hadis usulündeki isnat merkezli sıhhat tespitini yeterli görürken diğerleri metin merkezli ve kuran esaslı bir yöntemi tercih etmektedir .nitekim cumhuriyete geçiş dönemi âlimlerinden Babanzade Ahmet naim hadis tespit sistemiyle ilgili yaklaşımları ortaya koymak suretiyle modern dönemde öne çıkan metin tenkidine özel vurgu yapmıştır.

Son dönemin hadis ilmi açısından bir diğer özelliği de hadislerin anlaşılmasıyla ilgili yapılan çalışmalardır. özellikle Yusuf el Kardavi bu husustaki çalışmalarıyla tanınmıştır. bu hususta hadislerin kur'anı kerim ışığında anlaşılması bir konudaki bütün hadislerin ve riayetlerinin bir araya getirilmesi ihtilaflı hadisler arasındaki çelişkilerin giderilmesi, hadislerin söylendiği ortam ile sebep ve gerekçelerinin tespit edilmesi ,hadislerdeki araç ile amacı ayırt edilmesi metinlerde yer alan kelimelerdeki hakikat ile mecazın ayırt edilmesi, hadislerin Hazreti peygamberin hangi vasfıyla söylendiğinin tespit edilmesi ve hadislerin maksatlar ışığında anlaşılması gibi hadislerin anlaşılmasında uyulması gereken temel prensiplere dikkat çekmiştir. Hadislerin Hazreti peygamberin hangi vasfıyla söylendiğinin tespit edilmesi prensibi ise son dönemde üzerinde en çok durulan hususlardandır. yukarıda işaret edildiği üzere Ahmet hamdi Akseki ve yusuf ziya Yörükan Hazreti peygamberin risalet, imamet,ifta,kaza vasıflarını bulunduğunu bunlara dikkat edilmesi gerektiğine dikkat çekmişlerdir. Muhammet tahir B. Aşur ile hayrettin karaman da bu konuyu müstakil başlıklar altında incelemişlerdir.

TEFSİRİN TANIMI ve NİTELİĞİ

Tefsir Tarihi

Tefsir: Bilindiği gibi Kur’an’ın dil bakımından tahlil edilmesiyle ve metnin anlaşılması için gerekli olan verilerin bir araya getirilmesiyle gerçekleştirilen bir faaliyettir. Bu faaliyet, önceleri şifahi bir tarzda hicri 2. asrın ikinci yarısından itibaren de yazıya geçirilerek (tedvin) günümüze kadar devam edip gelmiştir. Kur’an mesajının anlaşılmasına yönelik bu aktiviteler tarihsel bir süreci oluşturmaktadır ki buna ‘’Tesfir Tarihi’’ denilmektir.

Kur’an’ın İnzali ve Kitaplaşma Süreci

Allah Resulü, bir tarafından tebliğ vazifesini yerine getirirken diğer taraftan da sahabileri, Kur’an’ı okuyamaya ve ezberlemeye teşfik ediyordu.

Esasen,Müslümanlar yeni bir dine girmenin verdiği heyecan ve imanla Kur’an metnini ezberliyor ve onu gece gündüz okuyorlardı. Ancak Hz.Peygamber nazil olan Kur’an vahyinin sadece ezberlenmesini yeterli bulmuyordu. Çünki onu ne kadar çok insan ezberlerse ezberlesin, hafıza daima unutkanlık illetiyle karşı karşıya olduğu için belli bir zaman sonra yanılma, unutma, karıştırma ve hata söz konusu olabilirdi. İşte bu yüzden Hz. Peygamber, ashabı Kur’an’ı ezberlemeye teşvik etmekle birlikte, onun yazıya geçirilmesin de emrediyordu.

Hz. Peygamber tarafından vahiy katiplerine dikte ettirilen Kur’an metinleri, bizzat Allah Rasulü tarafından tashih edildikten sonra Hz. Peygamber’in evinde muhafaza ediliyordu.

Sonuç olarak şu anlaşılıyor ki, Hz. Peygamber devrinde her ne kadar Kur’an’ı kitap olarak derleme mümkün olmamışsa da, tilaveten derleme tam ve mükemmel bir şekilde gerçekleştirilmiştir. Kur’an’ın kitaben derlenmesi, bilindiği gibi Hz. Peygamber ‘in vefatından sonra halifeliğe seçilen Hz. Ebu Bekr devrinde yapılmıştır.

Kur’an’ın ilahilik vasfını korumak amacıyla girişilen beşeri faliyetlerin en önemlilerinden biri de, onun çoğaltılmasıdır. Hz. Osman’ın devlet başkanlığı esnasında yapmış olduğu hizmetlerin en büyüğü olarak nitelendirilmiştir.

Hz. Osman devrinde Zeyd b. Sabit başkanlığında oluşturulan bir heyet, beş sene kadar süren titiz bir çalışmanın sonunda birkaç Kur’an nüshası yazıp, çeşitli İslam beldelerine göndermek suretiyle söz konusu ihtialafları bertaraf etmiş ve Kur’an’ı daha önceki ilahi kitapların başına gelen tahrif ve tebdilden korumuştur. Kur’an, bilindiği gibi Hz. Peygamber’le çevresindeki müslim ve gayr-i müslim unsurlardan meydana gelen muhataplar topluğuyla canlı bir diyalog niteliği taşımaktadır.

Tesfirin Tanımı ve Niteliği

1.Tesfirin Tanımı

Kur’an insanlığa doğru yolu göstermek için gönderilen ilahi bir metindir. Kur’an ilahi iradeyi konusu edilen metnin, epistemolojik anlamda ilahi alana ait bir metin olduğu anlaşılır. İşte bu metnin anlaşılır hale getirilmesi faaliyeti esasen tesfir demektir.

A.Tesfir Kavramı

Tesfir kelimesi (…) veya taklib tarikiyle türediği iddia edilen (…) kökünden (…) vezninde bir masdardır.Sözlükte ‘’bir şeyi açıklmak, ortaya çıkarmak ve kapalı bir şeyi açmak’’ gibi manalara gelmektedir.(…) masdarı ise, ‘’ aydınlatmak, ortaya çıkarmak, üzerindeki örtüyü kaldırmak’’ gibi manalarada kulanılmaktadır.bundan dolayıdır ki kadın yüzünü açtığında Araplar (………) derler.

Tesfir kelimesinin sözlük anlamlarıyla ilgili bu kısa açıklamalardan sonra birazda onun (kavramolarak) ifade ettiği anlam üzerinde duralım. Söz gelimi İbn Manzur ‘’Lisanu’l-arap’’ adlı Arapça lügatında tesfiri, ‘’ müşkül olan lafızdan kastedilen manayı keşfetmektir ‘’ şeklinde tanımlamaktadır. Zerkani’nin tanımı da şöyledir, ‘’ Allah Taala’nın muradına delaleti bakımından beşer gücünün yettiği ölçüde Kur’an’ın manasını araştıran bir ilimdir.

Daha başka tanımlarda yapılmıştır. Ancak sözü daha fazla uzatmadan bütün bu farklı tanımlardan hareketle tefsiri daha genel anlamda, ‘’ Arap dili ve belagatı ile ilgili bütün araçları kullanıp, ayetleri çevreleyen tarihsel şartları da dikkate alarak, Allah’ın muradını kitap ve sünnet çerçevesinde ortaya çıkarmaktır’’ şeklinde tanımlayabiliriz.

Sahabe devrinde tefsir denilince daha çok akla tevkifi beyanlar geliyordu.Yani bu söz onlara göre Allah’ın ,Kur’an’ın Kur’an’la tesfiri gibi veya O’nun elçisinin açıklaöalarını ifade etmek üzere kullanılan bir kavramdı. Bu yüzden onda hata ihtimali asla söz konu değildi. Böylece denilebilir ki, ashab döneminde (….) lafzı Allah ve Hz. Peygamber’in beyanları için söz konusu iken sonraları muhtevası biraz daha genişletilerek sahabe açıklamalarını da içine almaya başlamıştır. Nitekim İmam Matüridi (ö.333/944) ‘’ Te’vilatü Ehli’sünne’’ adlı Kur’an tefsir ile te’vilin farkına işsret ederek tefsirin ashab, te’vilin de fakihler için söz konusu edilmesi gerektiğini beyan etmekltedir.

B.Tefsirle Anlam Yakınlığı Olan Kavramlar

1.Te’vil

a.Tanımı

Te’vil kelimesi, sözlük manası itibariyle aslında dönmek anlamına gelen (…) kökünden (…) vezninde masdar olup, döndürmek ve herhangi bir şeyi varacacağı yere vardırmak demektir. Bu kelime, Kur’an bütünlüğü içerisinde farklı anlamlarda kullanılmıştır.

Terim olarak da,’’meşrü bir sebep veya delilden ötürü,herhangi bir ayeti ya da kelimeyi zahiri manasından alıp,bağlamından koparmadan kitab ve sünnete uygun bir şekilde yorumlamaktır.’’ şeklinde tanımlanabilir.

b.Şartları

İslam bilginlerinin çoğunluğuna göre naslardan hüküm çıkarmada esas olan, te’vile gitmemektedir. Yani nasların zahiri manalarılya amel etmek vaciptir ve kuvvetli delil olmadıkça zahiri manalarını bırakıp te’vile gitmek caiz değildir. Müteşabih nasların açıklığa kavuşturulması gibi durumlarda da te’vil kaçınılmazdır.İşte bu hallerde bir takım şartların göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

1.Te’vile esas olan mananın, mecaz yoluyla da olsa lafzın kendisine delalet ettiği manalardan olması gerekmektedir.

2.Te’vil manası acik olan bir nassa ters düşmemelidir.

3.Te’vil, bir lafzın ilk anda akla gelen zahiri anlamından başka manada yorumlanmasına imkan tanıyan şer’i bir delile dayanmalıdır.

c. Çesitleri

Nasları yorumlama faaliyeti anlamındaki te’vilin Müslümanların ondört asrı aşkın ilmi geleneğinde üç çeşidi mevcuttur.Bunlar, beyani,irfani ve burhani te’vilden ibarettir.

Ca.Beyani Te’vil

Daha ziyade kelamcıların,fakihlerin,müfessir ve dilcilerin yaptığı bir yorum yönetimidir.

Cb.İrfani Tev’il

Tavvuf erbanın kalbine sezgi,keşf ve ilham yoluyla doğan bir bilgi türüdür.

Cc.Burhani Te’vil

Burhani Tev’lin İslam düşüncesindeki en meşhur kuramcısı İbn Rüşd (ö595/1198) ‘dür.İbn Rüşd’ün tanımladığı burhani te’vil yöntemi, nasları aklın ve dilin örfi kullanımı dahilinde yorumlamayı esas almaktadır.

Sonuç olarak şunu belirtelim ki, Üç kısım olarak ele almaya çalıştığımız te’vil tarzlarından Kur’an yorumu için en uygun olanı beyani te’vil yöntemidir.

d.Te’vil ile Tefsir Arasındaki Farklar

1.Te’vil, bie delilden dolayı lafzın muhtemel manalarından birisini tercih anlamı taşıdığı için kesinlik ifade etmez. Ancak tefsire konu olan naslarda tek anlam bulunduğu için onda kesinlik vardır.

2.Te’vil genellikle nasların içsel manalarında, tefsir ise lafızlarda söz konusudur.

3.Te’vil ekseriya akla tefsir ise rivayete dayanmaktadır.

2.Tercüme

a.Tanımı

Kök itibariyle, dört harfli (rubai) “terceme” veya üç harfli (sülasi) “receme” fiilinden türediği “tercüme” kelimesi , sözlükte, “ bir kelamı bir dilden başka bir dile çevirmek, bir sözü diğer bir dilde tefsir ve beyan etmek, bir lafzı kendisinin yerini tutacak bir lafızla değiştirmek” gibi manalara gelmektedir.

Tercüme terim olarak da “bir kelamın manasını diğer bir lisanda dengi bir tabirle ifade etmek” şeklinde tanımlanabilir.

b.Çeşitleri

Tercime iki çeşittir. Bunlardan biri harfi yahut lafzi,diğeride tefsiri ya da manevi tercümedir

ba.Harfi Tercüme

Lafzi tercüme diye de isimlendirilen bu tercüme. ‘’nazmında ve tertibinde aslına benzemesi gözetilen’’ tercümedir. Kur’an’ı, belagat,fesahat,icaz ve üslubuyla başka bir dile harfi tercüme yoluyla tam ve doğru bir şekilde tercüme etmek mümkün değildir.

bb.Tefsiri Tercüme

Asıl dildeki kelimelerin tertibine ve nazmına bağlı kalmaksızın herhangi bir sözün anlamını bazı şerh ve izahlarla başka bir dile nakletmektedir. Manevi tercüme olarak da adlandırılan bu tercüme tarzında önemli olan, tercüme edilecek metindeki gaye ve maksatların güzel bir şekilde ifade edilebilmesidir.

Tefsiri, tercüme, harfi tercüme gibi zor bir tercüme değildir. Kur’an’ın tercümesinden söz edilecek olursa, bu durumda zorunlu olarak tefsiri tercüme akla gelir.

3.Meal

Sözlükte ‘’bir şeyin özü, hülasası ve akıbeti’’ anlamına geldiği gibi, ‘’eksik bırakmak’’ manasını da içermektedir.Kavram olarak da:’’ Bir sözün manasını her yönüyle değilde biraz noksanıyla ifade etmek’’ demektir.

Kur’an’ın ifade ettiği bütün manaları tercüme yoluyla aksettirmenin imkansızlığı düşünülürse, tercüme yerine ‘’meal’’ kavramını kullanmanın ne derece isabetli olduğu kolayca grülebilir.

II.Tefsirin Niteliği

A.Tefsirin Konusu ve Amacı

Bu konuda da Kur’an’ın içerdiği yüce manalardır. Çünkü tefsir ilimi, Kur’an’da yer alan nasların içerdiği anlamları, yüce hakikatleri ve derin nüktleri araştırıp ortaya çıkaran bir ilimdir.

Amaç da hiç kuşkusuz insanlığa hidayet yolunu açık ve net bir şekilde gösterip, onların dünya ve ahrette mutlu olmalarını sağlamktadır. Bu,esasen Kur’an’ın da yegane gayesidir.

B.Tesfirin Gerekliliği

Kur’an, gerek bireysel be gereksede toplumsal planda insanın bütün davranışlarına yön vermeyi esas almış, itikadi ahlaki ve hukuki alanlarda getirmiş olduğu esaslarla her dönemde insanlığa yol göstermiştir. İşte bu özelikleri sebebiyle söz konusu kitabın tefsir edilmesi elbette ki gereklidir.

C.Tefsirin Diğer İslami İlimlerle İlişkisi

İslami ilimler, Müslümanların Kur’an’ı anlamak üzere geliştirilimiş oldukları dini ilimlerdir. Bunlar tefsir, hadis, fıkıh, kelam, siyer, tarih ve ahlak ilminden ibarettir.

Kur’an’ın anlaşılmasını temin etmeye çalışılırken başta hadis olmak üzere siyer , tarih, Arapça, ahlak vb. İslami ilimlerden yararlanan tefsir, elde ettiği sonuçları Müslümanların itikadi ve ameli hayatlarında çok önemli bir yere sahip olan kelam ve fıkıh gibi iki temel bilim dalına takdim etmiştir.

A.Kıraat İhtilafları

Bilindiği gibi Kur’an’ın okunmasında çeşitli kıraatler söz konusudur. Bu kıraatlerin bir kısmı da şaz olarak nitelendirilmektedir. Ancak ekseriyetin anlayışına göre şaz kıraatlerle amel caiz değildir.

B.Çok Anlamlılık

C.Itlak – Takyid Anlayışı

D.Umüm- Husüs İhtilafı

E.Mensüh- Muhkem İhtimali

F.Seleften Farklı Rivayetlerin Gelmesi

G.Mezhep Taraftarlığı

H.Tefsirde Dirayet ve Rivayet Olgusu

İlk dönemlerden itibaren Kur’an tefsirinde başlıca iki eğilim söz konusudur. Bunlardan biri dirayet diğeri de rivayettir.

Sonuç olarak Kur’an’daki kelimelerin farklı okunuşları, lafızların lügat itabariyle birden fazla anlam için vazedilmiş olmaları gibi temel sebepler yanında, müfssirlerin bilgi birikimleri, naslara yaklaşım tarzları, tefsirde geliştirdikleri yöntemler ve herhangi bir ekole mensubiyetleri gibi tali nedenler de Kur’an tefsirinde bir farklılık ve çeşitliliği beraberinde getirmiştir. Ancak bitin bunlar bir ihtilaf ve kargaşa değil, Müslümanlar için bir bilgi ve kültür zenginliğidir.

TEFSİRİN DOĞUŞU ve TEDVİNİ

1.Tefsirin Doğuşu ve Gelişmesi (Sözlü Nakil Dönemi)

Bilindiği gibi semavi kitapalrın sonuncusu olan Kur’an,yaklaşık yirmi üç senelik bir zaman içinde Hz.Peygamber (sav)’e vahyedilmiş kutsal bir metndir. Bu yüzden tebliğ ve teşride olduğu gibi Kur’an’ın tefsirinde de ilk muhatap Allah Resülüdür. Buna göre diyebilir ki, tefsirin ortaya çıkış sürecide, Hz.Peygamber (sav) ile başlamaktadır. Ondan sonrada ashab ve tabiün dönemlerinde Müslüman alimler Kur’an rehberliğinde bir hayat kurma düşüncesiyle kendi zihin dünyalarında tefsire müstesna bir yer verilmişlerdir.

A.Hz Peygamber Tefsiri

Hz. Peygamber, bir taraftan kendisine vahyedilen Kur’an bölümlerini muhataplara okuyor, diğer tarftan da manası anlaşılmayan hususları açıklayarak tebliğ ediyordu. Gerçi her ne kadar ilk muhataplar, ana dilleri Arapça olduğu için Kur’an’ı genel çerçeve itibariyle anlama imkanına sahip iseler de yinede onun bir kısım müteşabih lafızlarını ve bazı ayrıntılarını anlamada sıkıntı çekiyorlardı.Dolayısıyla Kur’an’ın indiği dönemde yaşayan bu insanların hem anlamadıkları ayetlerin manalarını kendilerine açıklayacak, hem de bazı ameli hükümlerin uygulanış biçimlerini gösterecek bir rehbere ihtiyaçları vardı.İşte bütün bu hususlarda ashabın tek müracaat kaynağı Hz. Peygamberdi.

1.Peygamber’in Kur’an’ı Tefsir Vesileleri

Hz. Peygamber (sav) ashabına açıklamış olduğu Ku’an’ı hakikatler, tamamen onları irşad maksadına yönelikti. Allah Resulü bu irşad görevini bazı vesilelerle gerçekleştiriyordu. Bu vesileleri şöyle sıralamak mümkündür:

a.Ayet Okuyarak Tefsir Etmesi

Kaynaklardan öğrendiğimize göre Hz.Peygamber bazen bir ayeti nüzülünü müteakip tebliğ maksadıyla okuyarak açıklar yahut kırat esnasında veya hutbe irad ederken tefsir ederdi.

b.Ashaba Soru Sorarak Tefsir Etmesi

Bu da, Hz. Peygamber ‘in zaman zaman herhangi bir ayet hakkında soru sormak suretiyle muhatapların dikkatlerini çekerek açıklaması şeklinde gerçekleşir.

c. Sözünü Delillendirmek Maksadıyla Tefsir Etmesi

Hz.Peygamber bazen de,bir hükmü belirttikten sonra yahut bir nasihatın ardından veya ashab için lüzumlu olan bir hususu beyan ederken mana bakımından ilgili gördüğü başka bir ayeti okur ve onu açıklardı ki buna,’’ Resülullah’ın ayeti temessül etmesi’’ yani delil getirmesi denilmektedir.

d.Sahabilerin Soruları Üzerine Tefsir Etmesi

Kaynakların belirttiğine göre sahabiler daha ziyade hükümlerin pratiği ile konularında Resülullah (sav)’tan soru soruyorlardı. Ancak bazen de iki veya daha çok ihtimalin bulunduğu hallerde onlardan birinin tercihi yahut meraklılarının tahrik etmesi sonucunda gaybi veya uhrevi bir meseleyi öğrenme amacıyla Resülullah (sav)’a sorular yönelttikleri oluyordu.

2.Hz. Peygamber ‘in Kur’an’ı Tefsir Yöntemi

Resülullah (sav) ‘a gelen vahiyler çoğu zaman ashab tarafından anlaşıldığı için hiçbir açıklamayı gerektirmezdi. Böylesi durumlarda o, inen ayetleri tebliğ etmekle yetinirdi. Ancak bazen de tersi olur, açıklama zarureti doğardı.Ozamanda genellikle Hz. Peygamber ihtiyaç kadar tefsir ederdi.

Sünnet, Kur’an’ı açıklamaya yönelik bu misyonu gelişi güzel değil belli bir yöntemle gerçekleştirmiştir ki, bunları şöyle sıralamak mümkündür.

a.Mücmelin Tebyini

Mücmel,’’ kendisinden ne kastedildiği kapalı olup anlaşılması için ilave bir beyana ihtiyaç duyan lafız’’ demektir. Bu tür nasların bir kısmı Yüce Allah, bir kısmı da Hz. Peygamber tarafından açıklamıştır. Allah Resulü (sav)’nün açıkladığı nasların başında ahkam, gayb, yaratılış, kader, kıyamet vb. konuları içeren ayetler gelmektedir.

b.Müphemin Tavzihi

Mübhem kavramı,’’ insan, melek ve cin gibi varlıkların yahutta bir topluluk veya kabilenin veya bir kelime nitelemenin Kur’an’da açık değil de ism-i işaretler, ism-i mevsuller, zamirler, cins isimleri, belirsiz zaman zarfları ve belirsiz mekan isimleriyle zikredilmesi’’ anlamına gelmektedir. Görüldüğü gibi müphem lafızlar anlam bakımından bir belirsizliği ve anlaşılmazlığı ifade etmektedir. Böyle olunca mübhem olan hususların açıklığa kavuşturulmasında doğal olarak bir zaruret söz konusudur. Bu zaruretin ortadan kaldırılmasında da belirleyici akli muhakeme ve yaklaşımlar değil bizatihi nakildir. Bu sebeplerdir ki İslam alimleri mübhem lafızların açıklığa kavuşturulması noktasında sahabe kavillerini bağlayıcı görmüşlerdir. Çünki onlara bu tür bilgilerin Hz. Peygamber’e dayanması kuvvetle muhtemeldir.

c.Mutlakın Takyidi

Sözlükte “karışık olan” anlamına gelen müşkil kavram olarakta “Kur’an’ın bazı ayetler arasında ihtilaf ve tezat gibi görünen huşular” diye tanımlanabilir.Ancak şunu hemen belirtmek lazım ki,(….) ‘’ Eğer o (Kur’an) Allah’tan başkası tarafından olsaydı,elbette içinde birbirini tutmayan bir çok şey bulurlardı’’ ayeti Kur’an’da birbirlriyle çelişen ayetlerin bulunmasını imkansız kılmaktadır.

3.Hz. Peygamber’in Tefsir Ettiği Nasların Mikatarı

Hz. Peygamber’in Kur’an’a dair beyanlarının miktarı konusunda alimler farklı görüşler ortaya atmışlardır. Bazıları söz konusu tefsirin çerçeve itabiriyle Kur’an’ın bir kısmını, bazıları da tamamını içerdiğini iddaia etmektedirler.

a.Kur’an Bir Kısmını Tefsir Ettiği İddasiası

Bu görüşü ilk defa Gazzali (ö.911/1505) ortaya atmış, daha sonra da süyüti (ö.911/1505) onu savunmuştur. Hz. Peygamber’in Kur’an’dan az bir kısmı tefsir ettiğini ileri süren bu alimlerin delilleri şunlardır:

Hz.Aişe(ra) naklettiği bir hadiste şöyle demiştir: ‘’ Hz. Peygamber, Cebrailin kendisine öğrettiği belirli ayetlerden başka Kur’an’dan bir şey tefsir etmezdi.’’ Dolayısıyla bu hadis, söz konusu peygamberi tefsirin belli ayetlerle ilgili olduğunu ifade etmektedir.

b.Kur’an’ın Tamamını Tefsir Ettiği İddaiası

Bu iddiayı da ilk olarak İbn Teymiyye (ö.728/1328)’nin ortaya attığı,daha sonrada bazı alimlerin aynı kanaati paylaştıkları ifade edilmektedir.

(……)’’ İnsanlara, kendilerine indirileni beyan etmeden için sana da Kur’an’ı indirdik…’’ayeti, Hz. Peygamber’e Kur’an’ tefsir etme sorumluluğu yüklemektedir. Ayrıca ayetteki “beyan” lafzı, Kur’an’ın bütününü içine alan bir lafızdır. Buna göre Hz. Peygamber Kur’an’ın tamamnı tefsir etmek durumdadır.E ğer o böyle yapmamış olsaydı, ozaman Allah’ın kendisini sorumlu tutuğu beyan görevinde kusur işlemiş olurdu.

Hz. Peygamber’in Kur’an’ın tamamını tefsir ettiğni söyleyebiliriz. Bilindiği gibi Allah Resulü (sav), Kur’an’ı sadece metinsel anlamda tebliğ edip pratikleriyle ilgilenmeyen bir peygamber değildi. Aksine Kur’an’ın mesajını ilk önce hayata geçiren ve ashabına da bunu bizzat gösteren model bir insandı. Yani Hz.Peygamber yaşayan bir Kur’an’dı. Böyle olunca o,Kur’an’ı baştan sona fiilen tefsir etmişti.Buna göre diyebiliriz ki, Hz. Peygamber’in bize bırakmış olduğu Kur’an tefsiri kısmen sözlü; kısmende fiili bir tefsirdir. Ancak onun kavli tefsiri de esasen pratiğe döküldüğü için, baştan sona bütün Kur’an Allah Resulü tarafından yaşanarak tefsir edilmiştir.

4.Sünnetin Kur’an Karşısındaki Fonksiyonu ve Değeri

a.Sünnetin Fonksiyonu

Büyük müfessir Kurtubi(ö.671/1273) tefsirinin mukaddimesinde, İslam bilginlerinin ekseriyetinin fikirlerine tercüman olarak, sünnetin Kur’an karşısnda iki fonksiyon icra ettiğini belirtmektedir.Bunlardan biri sünnetin, açıklanması gereken Kur’an’ı nasları tefsir etmesidir ki buna teybin, diğeride bazewn helal ve haram noktasında bazen de değişik konularda Kur’an’da yer almayan bir hükmü koymasıdır ki, buna da teşri (hüküm koyma) fonksiyonu denilmektedir.Tebyin fonksiyonu onun,Kur’an’daki mutlak nasları takyid, müphemleri tavzih, mücmelleri beyan, müşkilleri te’lif ve genel manalı ayetleri tahsis etmesinden ibarettir.

B.Sahabe Tefsiri

Sahabe, arkadaş anlamına gelen ‘’sahibi’’ kelimesinin çoğulu olup,Hz.Peygamber’i sağlığında görmüş ve onunla karşılaşmış olan müminlere verilen bir sıfattır. Sahabi olamada Hz.Peygamber’den hadis rivayet etme şartı olamadığı gibi yaş sınırı da söz konusuda söz konusu değildir.Buna göre sağ iken bir an bile olsa onunla görüşüp sohbet etmek ve Müslüman olarak ölmek sahabi olamada yeterli bir şart kabul edilmektedir.

Kur’an tefsirinin doğuşunda sahabe tefsirinin çok önemli bir yeri vardır. Çünkü sahabiler Arap oldukları için Arap dilinin üslup ve inceliklerini ,Arap örf ve adetlerini iyi biliyorlardı.Aynı zamanda üstün bir idrak gücü ve sarsılmaz bir imana sahiptiler.Ayrıca onlar eski medeniyetlerin ve felsefi akımların tesirinden oldukça uzak yaşadıkları için zihinleri berrak ve dilleri fasihti.Bütün bunların yanında Kur’an’ın işine şahit idiler.Bu yüzden ayet ve surelerin hangi sebepten ötürü inzal edildiğini biliyorlardı. Anlamda sıkıntı çektikleri ya da açıklama ihtiyacı duydukları zaman da Resülullah (sav)’a sorarak öğreniyorlardı.Böylece yaklaşık yirmi üç sene boyunca Kur’an’ın inişini müşhade edip hem de iman noktasında belli bir olgunluğa erişmişlerdi. Bu da, Kur’an naslarını tefsir konusunda ashabı Resülullah’tan sonra en güvenilir konuma getirmişti.

1.Yaklaşım ve Yöntem

Hz. Peygamber’in vefatının ardından Kur’an’ı tefsir etme vazifesiyle karşı karşıya kalan sahabiler, Allah Resulü (sav)’nün alternatif yorumlar için bırakmış olduğu alanda bir taraftan rivayetleri esas alarak diğer taraftanda kendi görüşlerine yer vererek Kur’an’ı yorumlamışlardır.Bu da tabii olarak iki eğilimin doğmasına yol açmıştır.Söz konu eğilimlerden biri rivayet diğeride re’ydir.

a.Rivayet Taraftarları

Kur’anı nakle bağlı kalarak tefsir etme yuolunu tercih eden sahabiler,İslam’ın ilk günlerinden itibaren özellile müphem, mutlak, mücmel ve müteşabih nasları açıklama konusunda oldukça çekingen davranarak re’y ile tefsire karşı çıkmışlardır. Mesla Hz. Ebu Bekr(ö.13/634):’’ Allah’ın kitabına dair herhangi bir şeyi kendi fikrime göre tefsir eder veya anlamını bilmediğim bir şey hakkında konuşursam, hangi arz beni üzerinde taşır ve hangi sema beni altında gölgelendirir?’’ demiştir.

Bu rivayetler bize gösteriyor ki , o dönemde bir kısım sahabi Kur’an ayetlerini yorumlama ve fetva verme noktasında çok duyarlı hareket ederek, nasları kendi tercihleri doğrultusunda anlamlandırmayı ilahi iradeye müdehale olarak telakki ediyor; bunun içinde böyle bir müdehaleden uzak durmayı daha isabetli bir yol olarak görüyorlardı. Rivayet tefsirinde altı ayrı yol ve yöntem kullanıldığını görüyoruz:

1.Kur’an’ı tefsir ederken re’yi isabetli bir yol olarak görmeyen sahabilerin müracaat ettikleri kaynakların başında Kur’an’ın Kur’an’la tefsiri gelmektedir.

2.Sahabilerin rivayet tefsir kaynaklarından biri de Resülullah(sav)’ın sünnetidir.

3.Ku’an’ rivayet tefsir kaynaklarıyla açıklamaya çalışan sahabilerin başvuru kaynaklarından biri de eshab-ı nüzul rivayetlerdir.

4.Rivayet taraftarları olan sahabiler Kur’an’ı bazen de nesh yöntemiyle tefsir etme cihetine gitmişlerdir.

5.Sahabiler tefsirinde eski Arap şiirini de referans olarak kullanmışlardır.

6.Bu hususta üzerinde durulan bir başka kaynak da Ehl-i kitaptan yapılan nakillerdir.

b.Rey Taraftarları

Sahabenin Kur’an’a yaklaşımının ikinci önemli ayağı da daha önce belirttiğimiz gibi tefsirde re’yin kullanılamsıdır.Bu görüşü benimseyen sahabiler, herhangi bir ayeti tefsir ederken öncelikle rivayet tefsir kaynaklarına müraacat ediyorlar; şayet aradıklarını onlarda bulamazlarsa, o takdirde kendi re’yleriyle tefsir ediyorlardı.

Sahabe dönemi tefsiri hem rivayette hem de dirayette dayalı bir tefsir özelliği taşımaktadır.Bu iki yaklaşım tarzı, sonra da diğer nesiller yoluyla tarihten günümüze intikal olarak gelmiştir.Bu sebeple denilebilir ki, her dönemde Kur’an’ı hem rivayete hem de dirayete dayanarak tefsir eden alimler söz konusudur.Ancak bütün bunlara rağmen hicri III. asırdan itibaren tefsirde dirayet olgusu rivayete nazaran daha büyük bir ivme kazanmış ve bazı dirayet müfessirleri Kur’an’la ilgili görüş ve düşüncelerini serbestçe ortaya koyabilecekleri geniş hacimli tefsirler kaleme almışlardır.

2.Bağlayıcılığı

Nüzul sebepleri, Kur’an’ın müphemleri ve ahret ahvali gibi içtihad edilmesi mümkün olamayan konularda sahabe tefsiri bağlayıcıdır. Ancak içtihad edilmesi ve fikir yürütülmesi mümkün olan ve aynı zamanda Resülullah(sav)’a herhangi bir yolla isnad edilmeyen yerlerde ise, Ebu Hanife’nin de içinde bulunduğu coğunluğun kanaatine göre sahabe tefsiri tercih sebebi olmakla birlikte bağlayıcı değildir.

3.Genel Özellikleri

1.Sahabiler Kur’an’ı ayet ayet baştan sona tefsir etmiş değillerdir.Yaptıkalrı açıklamalar, garip, müphem, müşkil ve nüzül sebepleri ile açıklamaktan ibaretti.

2.Zaman zaman sahabiler arasında bir kısım ihtilaflar ortaya çıkmıştır.Ancak bu ihtilaflar tezat ihtilafı olmaktan ziyade tenevvü (çeşitlilik)ihtilafı idi.

4.Hüküm ayetleriyle ilgili içtihadlara rastlanmıyordu.

5.Tefsir bu dönemde henüz tedvin edilmiş değildi.

4.Meşhur Sahabi Müfessirler

Süyuti,’’ el-itkan’’ adlı kitabında tefsir ilminde şöherte ulaşan sahabi müfessirleri şöyle sıralamaktadır. Hz. Ebu Bekr (ö.13/634), Hz.Ömer (ö.23/634), Hz.Osman (ö.35/635), Hz.Ali (ö.40/661), Abdullah b. Abbas (ö.68/687), Abdullah b. Mes’üd (ö.34/654), Ubey b. Ka’b (ö.30/650), Zeyd b. Sabit (ö.45/665), Abdullah b. Zübeyr (ö.73/692), Ebu Musa el-Eş’ari (ö.44/664). Ancak tefsirle yapmış oldukları rivayet ve katkı noktasında bu sahabiler arasında bir farkın bulunduğu da bir gerçektir. Bu anlamda bir sıralama yapılacak olursa ,o takdirde Abdullah b. Abbas, zikretmek gerekir.Tefsirde en az nakilde bulunanlar ise, Hz.Ebu Bekr, Hz.Ömer ve Hz. Osman’dır.Bunun sebebi de söz konusu üç sahabinin halifelik görevini üstlenip fetihlerle uğraşmaları, yaşadıkları dönemde Kitabullah’ın sırlarına vakıf olan, onun mana ve hükümlerini bilen alim sahabilerinin bulunması ve onaların erken sayılacak dönemde vefat etmiş olmalarıdır.Ancak halifeler içersinde Hz.Ali (ra) tefsirle ilgili nakillerinin çokluğuyla bilinmektedir.Bu da onun en son halife olması dalayısıyla uzun müddet kendisini ilme verme imkanını elde etmesi ve o dönemde İslam topraklarının genişlemesi sonucunda yeni Müslüman olan insanların ihtiyaçları nedeniyle özellikle Kur’an’ın tefsiriyle uğraşma zorunluluğunun ortaya çıkması gibi sebeplerle dayandırılabilir.

Tefsire olan katkılarından dolayı Ebü Hüreyre (ö.58/678), Hz.Aişe(58/678), Abdullah b. Amr b. el-As (ö.65/684), Abdullah b. Ömer (ö.73/692), Cabir b.Abdillah (ö.78/697) ve Enes b. Malik(ö.93/712)’in isimlerinide burada zikretmek gerekmektedir.

C.Tabiün Tefsiri

‘’Tabi’’ kelimesinin çoğulu olan ‘’tabi ün’’ uyanalar peşinden gidenler, izlerini takip edenler anlamına gelemektedir.Ashabın ardında gelip din ve şeriat konusunda onların izinden gittikleri için bu kuşağa tabiün denilmiştir.İşte sözü edilen bu kuşağın Kur’an’a yönelik beyanlarıda ‘’tabiün tefsiri’’ diye anılmaktır.

1.Tefsir Metodları

Tabiiler de tıpkı ashab gibi tefsirde öncelikle Kur’an ve sünnete başvuruyorlardı.Ancak söz konusu bu iki kaynakta nasları tefsir edecek yardımcı bir malzeme bulamadıklarında, özellikle eshab-ı nüzül,

1.Kur’an’ı Kur’an’la ve rivayetlere dayanarak tefsir etme

2.Akli çıkarımlarda bulunarak yorum yapma tarzında iki yol takip ediyorlardı.

Tabiiler Kur’an’ı, bir tarfatan sahabilerden devraldıkaları tefsir mirasına dayanarak rivayet yöntemiyle,diğertaraftan da dirayet metodu kullanarak akli çıkarımlarla yorumluyorlardı.

2.Tefsir Medreseleri

Bilindiği gibi Hz.Peygamber (sav)’in hicretiyle Medine’de İslam Devleti’nin temelleri atılmış ve daha Hz.Peygamber hayatta iken bu devletin sımırları Arap Yarımadası’nın dışına taşmaya başlamıştı. Peygamber’in vefatından sonra da fetihler aynı hızda devam ettirilerek söz konusu devletin toprakları daha da genişletilmişti.Tabiatıyla yeni fethedilen ülke insanlarının İslam’ı bilen yöneticilere, valilere, kadılara ve öğretmenlere ihtiyaçları vardı.İşte bu ihtiyacın bir sonucu olarak fethedilen her yeni beldenin halkına İslam’i öğretmek için muallimler ve asayişi temin etmek için de valiler,kadılar gönderildi.Böylce çeşitli beldelere vazifeli olarak giden sahabiler,burada tedris halkları oluşturarak Müslümanlara Kur’an’ı ve sünneti öğretmeye başladılar.Çeşitli medreseler oluşturuldu ki,daha öncde ifade ettiğiğmiz bu medreselerin hocaları sahabiler, öğrencileri de tabiiler idi.

Bahis konusu beldelerin birçoğunda fitnelerin ortaya çıkmasıyla insanlar arasında ihtilafların baş göstermesi,hergurubun kendi görüşün haklılığını ispat etmek için öncelikle Kur’an’a sarılması ve bunun doğal bir sonucu olarak bir takım yanlış ve bozuk te’villerin ortaya çıkması gibi nedenlerden dolayı, Kur’an’ın doğru bir şekilde tefsirinin yapılamsına şiddetle ihtiyaç duyulmuştu.İşte bunuda tefsir medreseleri üstlendi.Şimdi sözünü ettiğiğmiz medreslerle ilgili bazı bigiler vermeye çalışalım.

a.Mekke Medresesi

Bu medrese,Mekke’de tesis edilmiştir.Kurucusu da , içlerinde Raşit Halifelerin,Hz.Aişe’nin ve Peygamber’in diğer eşlerinin de bulunduğu sahabe arasında, Müslümanların kendisini isnatta en büyük otorite kabul ettiği, ‘’ilim denizi’’ ve ‘’ tercümanü-l Kur’an ‘’ ünvanının sahibi olan Abdullah İbn Abbas(ö.68/687)’tır.

Nakledildiğine göre bu büyük sahabi, Kur’an’ı tefsir ederken daha ziyade müşkil lafızlar üzerinde durarak onarlı Arap şiiriyle tefsir etme yolunu tercih etmiştir.Bu medresenin yetiştirdiği en seçkin öğrencileri,

1.Mücahid b.cebr(ö.103 /701)

2.İkrime (ö.107/722)

3.Sa’id Cübeyr (ö.95/714)

4.Tavus b. Keysan(ö.106/24)

5.Ata b.Ebi Rabah(ö.114/732)

b.Medine Medresesi

Böylece denilebilir ki,Medine’deki sahabiler bu şehirde kaldıkları müddetçe kendilerinden sonra gelenlere Allah’ın kitabını ve Hz. Peygamber’in sünnetini öğretmeye çalışıyorlardı.İşte bunlardan birisi de Medine’nin en büyük alimlerinden olan Ubey b. Ka’b(ö.30/650)’tır.

En meşhur öğrencileri de şunlardır:

1.Ebu’l Aliye (ö.90/709)

2.Muhammed b. Ka’b el-Kurazi(ö.118/736)

c.Küfe Medresesi

Bu medresenin kurucus da Abdullah b. Mes’üd (ö.32/652)’dur.Kaynakların belirttiğine göre bu medrese daha çok rasyonel bir temel üzerine bina edilmişti.Bu sebepten dolayıdır ki İsla alimleri İbn Mes’üd’un teşekkül ettirdiği bu medreseyi, icdihadi hareketlerin çekirdeği kabul edip onu ‘’re’y medresesi’’ olarak nitelendirdiler.Bu mederesenin yetiştirdiği pek çok alim vardır.En ünlüleri şöyle sıralanabilir:

1.Alkame b. Kays(ö.61/681)

2.Mesruk b.el-Ecda(ö.63/682)

3.Müreretu’l –Hemedani(ö.76/695)

4.el- Hasan el- Basri(ö.110/728)

Bu zatlar arasında el-Hasan el-Basri ile Katde’nin ismine tefsirde sıkça rastalanmaktadır. Ancak Katade daha çok nakilciliği diyeride tefsirdeki dirayeti ile tanınmaktadır.

3.Mevali Müfessirler

Mevali sözcüğü ile kölelikten azad edilmiş ve kendilerini ilme verecek, özellikle tefsir de temayüz etmiş müfessirleri kast ediyoruz. Burada şunu hemen belirtelim ki kaynakların verdiği bilgilere göre yukarıda sözünü ettiğimiz üç tefsir medresesinde yetişen tabiün müfessirleri ekseriyet itaibariyle mevalindendir.Mesala İkrime İbn Abbas’ın , Zeyd b. Eslem Hz.Ömer’in, Mücahid b. Cebr beni Mahzüm’ün mevalası idi.Ayrıca Ata b. Ebi Rabah ve Irak re’y medresesine mansup çoğunun da mevalinden olduğu bildirilmiştir. Hatta tabiün dönemi alimlerinden Mesruk (ö.63/683), Şurayh (ö.85/704), Said b. el-Müseyyeb (ö.94/712) ve benzeri bazı alimler dışında diğerlerinin mevalinden olduğu bile iddia edilmektedir.

Tabiün döneminde yetişen müfessirlrin mevalinden oluşunu İbn Haldün (ö.808/1405), bedeviliğin ve ümmügilin Araplarda hakim bir unsur olamasına bağlamaktadır.

Mevalinin tefsirle uğraşamasını esasen tefsir açısından bir kazanç sayılabilir.Çünkü farklı sosyal çevre, din, dil ve kültür muhitinden gelmiş olan bu insanlar, Kur’an tefsirine yeni bir soluk,anlayış ve yorum katmışlardı. Sahabe döneminde icmali (külli) mana ile yetinme söz konusu iken,tabiün döneminde daha ayrıntılara yer verilmesi bu hususu doğrular mahiyettedir.Gerçi Kur’an ,sahabiler döneminde daha da genişlemiş, hatta itikadi ve ameli mezhep hareketlerinin temelleri bu dönemde atılmıştır.

4.Kaynak Değeri

Tefsir medresleri hakındaki bu kısa açıklamadan sonra şunu ifade edelim ki , kurulan bu medreselerde sahabe tarafından yetiştirilenilim ve fazilet sahibi tabilerin Kur’an tefsirinde sahabeden sonra söz sahibi oldukları muhakaktı.İslam alimleri bu hususta üç ayrı görüş ortaya atmışlardır.

a.Kaynak Değeri Taşımadığı İddiası

Bir kısım İslam bilginine göre tabiiler,Kur’an tefsirine yönelik bilgileri Resülullah (sav)’tan alamadıkalrı için onların tefsiri,bizzat Hz.Peygamber’in beyanlarına muttali olan sahabe tefsiri niteliğinde değildir.

Nitekim Ebu Hanife: ‘’Resülullah (sav)’tan gelen baş-göz üstüne,sahabeden gelen hakkında serbestiz (uygun bulduğumuzu tercih edebiliriz),tabiundan ankledilene gelince onlarda rical (insan) biz de ricaliz’’ diyerek tabiün tefsirinin bir ayrıcalığa sahip olamadığını ifade etmektedir.

b.Kaynak Değeri Taşıdığı İddiası

Görebildiğimiz kadarıyla müfessirlerin bir kısmını da,tabiün tefsirinin kaynak değeri taşıdığı görüşündedir.bu görüşte olanlara göre tabiiler her ne kadar Resülullah’ı görmemiş ve ayetlerin nuzül sebeplerini müşahede etmemişlersede, tefsirlerini genellikle sahabeden almışlardır.

c.İttifak Edilen Hususların Kaynak Olabileceği İddiası

Bu gruptaki ailimler de: ‘’ Tabiün sözlerinden ancak üzerinde ittifak edilen hususlar bizim için başvuru kaynağıdır.İttifak edilmeyenlerine gelince,onların isabetli olduğunu görürsek alırız değilse ,kabul etmek zorunda değiliz.’’ Derler.

Sonuç olarak şunu ifade edelim ki, nuzül sebepleri,muggayyebat,müphematu-l Kur’an vb.ictihadın mümkün olamadığı meselelerde tabiün müfessirlerinden nakledilenler alınmalıdır.Çünkü onlar bu konulardaki rivayetleri ashaptan ankletmişlerdir.İçtihadın mümkün olduğu konularda ise,tabilerin de diğer müfessirler gibi hata ve isabet etme ihtimalleri vardır. Ancak herhangi bir konuda tabilerin ittifakı söz konusu ise,orada hata ihtiamli yoktur.İşte bu tür rivayetler tereddütsüz kullanılabilirler.Sahabe gibi tabiün tefsirinde kendine has özellikleri vardır.

5.Belirgin Nitelikleri

Maddeler halinde şöyle sıralamak mümkündür:

1.Sahabe tefsiri, kendilerine manası kapalı gelen ayetlerle sınırlı kalmışken, tabiiler döneminde Kur’an’ın bütünü tefsir edilmeye başlamıştı.

2.Tabiün döneminde Kur’an bir taraftan baştan sona ayet ayet tefsir edilirken, diğer taraftan da ortaya koyulan görüş ve iddaların delillendirilmesi için bazı kelime ve tabilerin izahına geniş yer verilmiştir.

3.Tabiün tefsirinde kelime açıklamalarını yanında, geniş fıkhi izhalar,ayetlerden geniş istinbat ve istidlal yoluyla çıkarılan hükümler ve tarihi bilgilerde yer almıştır.

4.Şiirle işhad metoduyla bazı garip kelimeleri şerh ve izah etmekte bu dönemin bir başka özelliğidir.

5.İsrailiyat denilen gayr-i İslami bilgiler,bir önceki döneme kıyasla daha çok bu devirde Kur’an tefsirine girmiştir.

6.Bu dönemde de tefsir, henüz tedvin edilmiş değildi.Tefsire dair haberler yine şifahi nakil yoluyla aktarılmıştır.Ancak bu haberler,Mekke,Medine ve Küfe gibi belli başlı ilim muhitlerinde yerleşmiş olan ashabın ileri gelenleri tarafından rivayet edilmiş;böylece tabiün dönemindeki rivayetlerde bir ekolleşme meydana gelmiştir.

II.TESFİRİN TEDVİNİ (Yazılı Nakil Dönemi)

Tefsir ,yazıya geçirilinceye kadar sözlü nakil yoluyla aktarılmıştır.Bu sürecin ilk halkasında Hz.Peygamber, ilk halkasında da vahyin nuzül ortamını müşhade eden ve meydana gelen hadiseleri bizzat yaşayan ashab vardır.Ashab bir taraftan Hz.Peygamber’den işittiklerini ve çeşitli şekillerde ki müşahedelerini diğer, diğer taraftan da kendi ichad ve kavillerini yine aynı yolla tabilere nakletmişlerdir.Ama ne yazık ki ,tefsir bu dönemde de sözlü nakledien kurtulmamıştır.Burada şunuda ifade etmek gerekir ki , tabilere şifahi olarak nakledilen bu bilgiler,onlardan sonra gelen tebe-i tabiin nesline intikal ederek aynı neslin özelliğini korumuştu.Ancak diğer dönemlere kıyasla bu dönemde tefsir bir hayli genişlemiştir.Bu genişleme ayetlerle ilgili rivayetlerin farklı isnad zincirlerinin nakledilmesi ve dil ilimlerinin genişlemesi etkili olmuştur.Bu döneme kadar geçen süreçte tefsirle ilgili bilgiler, beyanlar, açıklamlar,tartışmalarsözlü nakil yoluyla korunarak nihayet tedvin asrına yani tebe-i tabiin dönemine gelinmiş ve bu dönemde tefsire dair malzemeler yavaş yavaş yazıya geçirilmiştir.Böylece İslami ilimlerin diğer şubelerinde olduğu gibi tefsirde de ilk dönemin özelliğini taşıyan şubelerinde olduğu gibi tefsirde deilk dönemin özelliğini taşıyan bazı eserler ortaya çıkmaya başlamıştır.Söz konusu dönemde tefsir belki tedvin edilmişti ama yaklaşık 150 senelik bir sürede geride bırakılmıştı.Şayet bunu İslami ilimlerin, Özelliklede tefsirin tedvini açısından bir gecikme olarak kabul edersek, tabii ki bu hususla ilgili bir takım sebepler üzerinde durmamız gerekecektir.Bunları şöyle sıralayabiliriz:

1.Kaynakların bildirdiğine göre Kur’an indirilmeye başladığı andan itibaren Hz.Peygamber,vahyi yazdırmak üzere görevlendirdiği bazı katiplere Kur’an parçalarını kaydettiriyordu.Ancak başlangıçta Kur’an’la karışma endişesiyle hadislerin yazılmasına müshade etmemişti.Verielen izinden sonra da öyle anlaşılıyor ki ashab öncelikle zayi olur endişesiyle hadisleri yazmaya başlamıştı.

2.Bu konuda ileri sürülebilecek bir diğer sebep de, Kur’an’ın ilk muhataplarının ummi bir toplulukm olmasıdır.

3.Tefsirin tedvinindeki gecikmenin önemli bir sebebi de ilk muhatap kitlenin yazıdan ziyade hafızlarına güvenmeleriydi.’’Araplar Kur’an’ın naklinde yazıdan çok hafızlarına güvenirlerdi.

4.Yazı malzemelerindeki zorluk ve sıkıntılar da sözü edilen tedvinin gecikme sebeplerinden biri sayılabilir.Zirakaynakların belirttiğine göre vahyin indiği dönemde henüz kağıt mevcut degildi.Durum böyle iken sahabilerin, tefsir ilmini tedvinde gereken hassasiyet ve ihtimamı göstermedikleri söylenebilir mi?

B.Tefsirin Hadisle Birlikte Tedvini

Kaynakların verdiği bilgiye göre tefsir,ilk defa hadis ilminin bir şubesi olarak tedvin edilmiştir.

C.Tefsirin Müstakil Olarak Tedvini

İlk defa hadis ilminin bir kolu halinde tedvin edilen tefsir ,çok kısa bir süre sonra çok kısa bir süre sonra müstakil bir duruma getirildi.Elimizdeki dökümanlar nakilleri bir araya toplayarak Kur’an’ısure ve ayet tertibine göre tefsir eden ilk şahsın,Mukatil b.Süleyman(ö.150/767)olduğunu göstermektedir.Gerçi bazı kaynaklarda ilk müfessir olarak Ali b.Ebi Talha (ö.143/760)’nın isminede yer verilmektedir.İlk müstakil tefsirlerden olduğu ileri sürülen bir diğer tefsirde Ebü Zekeriyya Yahya b. Ziyad el-Ferra (207/822)’nın ‘’Maani’l-Kur’an’ı’’dır.Elimizeki verilere bakarak tedvin edilen ilk tefsirin Mukatil’in kalame aldığı tefsir oldğu söylenebilir zira Mukatül Faridan yarım asır önce vefat etmiştir.

D. Tedvin Döneminin İlk Müfessirleri ve Tefsiri

1.Mukatil bn.Süleyman,et-Tefsiru-l-kebir

Belh şehrinde dünyaya gelen Mukatil,Merv ve Bağdat’ta ilim tahsil etmiştir.Emevilerin Horosan’daki nüfuzları zayıflayınca da Basra’ya giderek Ata b.Ebi Rebah,İbn Şihab ez-Zühri ve Atiyye el-Avfi gibi zatlardan ilim tahsil etmiş ve ölünceye kadar (150/767) orada yaşamıştır.

Kendilerinden ilim aldığı şahıslara bakarak Mukatil, tebe-itabiden olduğunu söylemek mümkün gözükmektedir.Çünkü onun hocaları arasında sahabi bulunmamaktadır.

Fıkri cereyanların kaynaştığı ve düşüncelerin yavaş yavaş rayına oturmaya başladığı ikinci hicri asrın ilk yarısında tefsir yazan Mukatil,b.Süleyman Kur’an’ı başından sonunsa kadar mevcut sure tertibine göre ele alarak yazdığı söz konusu eserinde, bir yandan ayetlerin nuzül sebepleri ve nuzul zamanları konusunda bilgiler vermiş;diğer yandan da kelimelerle ilgili etimolojik açıklamalar ve nahvi tahliller yapmıştır.Ayrıca müfessir bu eserinde anlamı kapalı olan bazı sözcüklere izahalr getirmiş,Ehl-i kitabı tavsif eden ayrtlerde ise bol bol şahıs isimlerine yer vermiştir.Nadir olarak bir kısım ayetlerle ilgili açıklamaların naklinde isnadlarıda zikreden Mukatil söz konusu tefsirini otuz kadar şeyten yaptığı rivayetlerden oluşturmuştur.

2.Süfyanu’s-Sevri,Tefsirü’s-Sevri

es-Sevri,tebe-i tabinin önemli şahsiyetlerinden biridir.Hicri 95 veya 97 senesinde dünyaya geldiği kaydedilmektedir.Babası,Küfe’nin güvenilir muhaddislerinden biri olan Sa’id b.Mesruktur.Anneside zühd ve takvası ile tanınmaktadır.Müthiş bir hafıza kabiliyetine sahipolduğu söylenen es-Sevrin’nin bütün muhadisler tarafından güvenilir (sika)bir ravi olduğu öne sürülmektedir.Kur’an’ dair geniş bilgi sebebiyle yaşadığı dönemin en büyük müfessirlerinden biri kabul edilmiştir.Müellifin kaleme aldğığ tefsrin mukkadimesinden bu eserdeki bigilerin, Süfyanu’s Sevrin’in talebaesi olan Ebü Huzeyfe Musa b.Mes’üd el-Basri (ö.220/835) tarafından nakledlidği analsşılmaktadır.es-Sevri bu eserinde Kur’an ayetlerinin tamamını değil bir kısmını tefsir etmiştir Sureler Hz.Osman’ın Mushaf’ındaki sıralamaya göredir.Müellifin Kur’anı tefsir ederken re’y ile tefsirden uzak durarak sahabe ve taibün kavilleriyle nasları açıklamaya çaçlıstığı zikredilmektedir. Rivayetelrin çoğu ,Mekkelimüfessirlerden nakledilmektedir. Bu haberler arasında zaman zaman merfü hadislere rastlamkta mümkündür.

Süfyanu’s-Sevri tefsirinde Arap dilinin fizyoljik inceliklerine dayanan lügat,kıraat gibi hususlar yanında nuzul sebepleri,nasih-mensüh ve fkıhla ilgili açıklamalrda da yer vermiştir.Eski arap şiiriyle istişhadda bulunmayan bu tefsirin en önemli özelliği onun israiliyata kapı aralamamiş olamsıdr.

3.Yahya b. Sellam,Tefsirü Yahya

Tebe-i tabiinin önemli simalarından biri de Yahya b.Sellam’dır.Midessir Yahyai,ilk asırlarda İslam’ın önemli ilim merkezlerinden biri sayılan Küfe’de 124/741 senesinde dünyaya gelmiştir.Musannafat sahibi olduğu bilinen Yahya’nın ayrıca bir de tefsiri vardır.Bu tefsir tenkid ve tercihe yer vermesi bakımından Taberi’nin tefsirine nispetlebir önceliğe sahiptir. Ancak onda,Taberi’nin tefsirinde olduğu gibi mantık,felsefe,tıp,tabiat ve astronomi vb. yabancı kültürlere dayanan ilimler yer almaktadır.Kısacası,İslami ilimleri ve İslami kültürü bir araya toplayan bir ansiklopedi mahiyetindedir.Ancak ilim ehli tarafından tarafından tanınmamıştır.

4.Ferra,Meani’l-Kur’an

Asıl adı Yahya b.Ziyad olan Ferra 144/761 senesinde Küfe’de dünyaya gelmiş, çocukluğunu ve ilk tahsil yıllarını burada geçirmiştir.Bilgi ve görgüsünü geliştirmek maksadıyla daha sora Basra’ya gideb Ferra,Kaynakların belirttiğine göre başlangıçtan beri lügat ve tefsir ilmine daha fazla ilgi göstermiştir.

Meani’l-Kur’an, Ferra’nın tefsir sahasında kaleme almış olduğu en meşhur eseridir. Bu eser, daha sonraki lügat ve gramer çalışmalarına esas teşkil eden başlıca kaynaklardandır.Çünki söylendiğine göre müellifin,söz konusu eserinde ayetlerle ilgili olarak ortaya koyduğu dil özelliklerinden hareketle,Arapçanın sarf ve nahvi tespit edilmiştir.

5.Ebü Ubeyde,Mecazu’l Kur’an

Basra nahivcilerinin en meşhurlarından biri olan Ebu Ubeyde Ma’mer b.el-Müsenna, Basra’da dünyaya gelmiş ve orada yetişmiştir.Tenkitçi bir üsluba sahip olması sebebiyle aleyhinde çok şey söylenmiş,bazıları onu haricilikle bazıları da Kaderiyecilikle itham etmiştir.Ebu Ubeyde ‘’Mecazu’l-Kur’an’isimli eserini, sure ve ayet tertibine göre kaleme almakla birlikte bütün ayetleri tefsir etmemektedir.Daha ziyade kelimerin anlamları, iştikakları ve irapalarını konu edinmektedir.

6.Abdurrezzak b. Hemmam,Tefsir

Hicri 126 (743-744) yılında San’a’da doğan Adurrezzak ilk tahsilini aile çevresinde yapıp yirmi yaşlarında ilmi seyahatlere çıkmıştır.Hicaz,Şam ve Irak gibi ilim merkezlerinde Ma’mer b.Raşit,Sufyanu’s- Sevri,Süfyan b. Uyeyne, Malik b. Enes ve diğer alimlerden hadis ve fıkıh tahsis etmiştir.Bunlar arasında kendisinden en çok yararlandığı hadis alimi Ma’mer b.Raşid’dir.

Abdürrezzak’ın tefsiri sahabe tabiün ve daha sonrakilerden yapılan nakillerden oluşmaktadır.Bu nakiller özellikle lügat,sebeb-i nüzul,nesih,kıraat,fıkıh ve israili haberleri içermektedir.Tercih ve tenkidin hiç yer almadığı söz konusu eser,tam bir rivayet tefsiridir.Kur’an’ın her ayetini içeren bir tefsir değildir.

E.Tedvin Dönemi Tefsirlerinin Genel Özellikleri

1.Kur’an’ın açıklamasına yönelik olarak bu dönemde yazılan eserlerin ortak özelliği dil bilimsel tafsirler olmasıdır.

2.Söz konusu tefsirler öncelikle garib,müşkil,Mübhem ve mücmel kelimelerin Arap dilndeki anlamlarına, etimolojik alan içerisindeki değişik formlarına ve irab durumlarına yer vermişlerdir

3.Ayetlerin anlaşılmasında anahtar konumunda olan sözcüklerin izahi için zaman zaman eski Arap şiiriyle istşhadda bulunulmuştur.

4.Ayetlerin nüzul sebepleri,kıratı ve neshi gibi konuların da ele alındığı bu tefsirlerde ayet ve sure tertibine riayet edildiği görülmekle birlikte Kur’an’ın her ayetine yer verilmemiş,ayrıca ayetler daha sonraki klsik dönem tefsirlerinde olduğu gibi her yönüyle izah konusu edilmemiştir.

5.Sözü edilen tefsirler genellikle garibü’l-Kur’an,me’ani’l-Kur’an,mecazü’l-Kur’an,müşkil’ü-Kur’an ve i’rabü’l-Kur’an adıyla kaleme alınmışlardır.Varlığını Hicri IV. Asra kadar devam ettiren söz konusu tefsir geleneği bundan sonra yerini geniş hacimli rivayet ve dirayet tefsirlerine bırakmıştır.

TEFSİR ÇEŞİTLERİ

Ömer Nasuhi Bilmen, ashaptan başlayarak kendi zamanına kadar tefsir yazanmüfessirleri sıraladığı,’’Büyük Tefsir Tarihi’’ isimli eserinde sure tefsirleri dahil 1700 civarında tefsirin kaleme alındığı tespit etmiştir. Ancak bunlardan bize ulaşanların sayısı 465’tir.Ondan sonra da hem Türkiye’de hemde diğer İslam ülkelerinde tefsirler kaleme alınmıştır. Dolayısıyla bu bsayının büyük bir ihtimalle bugün için 500’ü aştığı söylenebilir.

Tarihten günümüze ulaşan bu tefsir müsebatını genel nitelikleri itibariyle ele alıp bir tasnife tabi tutarsak öncelikle onları;

1.Mevdi’i (konumlu)

2.Mevdu’i (konulu) şeklinde iki kısıma ayırabiliriz.

I.Mevdi’i(konumlu)Tefsir (…..)

(….) kelimesi lügatte bir şeyin bırakıldığı yer,mahal, kitabın bölümü,durum , vaziyet ve konum gibi manalara gelmektedir. Bu sebeplerdir ki (….) terkibi ‘’ konumlu tefsir’’ şeklinde tercüme edilebilir.Mevd’i (konumlu) tefsir terimi olarak da,’’herhangi bir müfessirin Kur’an’daki sure ve ayet sıaralasını esas alarak her ayeti mevcut teryibe göre tefsir etmesi’’ demektir.Burarda sözü edilen metodlar da rivayetl ve dirayetten ibarettir.

1.Rivayet Tefsiri

a.Tanımı ve Kaybakları

Rivayet tefsiri en kısa tanımıyla Kur’an’a,sünette ve selef alimlerinden nakledilen sahih rivayetlere dayanan tefsir demektir.Başta İbn teymiyye olmak üzere selefin önde gelen alimlerine göre en güzel ve isabetli tefsir isabetli tefsir rivayet tefsiridir.

Rivayet tefsirinin kaynaklarını şöyle sıralamk mümkündür:

1.Kur’an

2.Sünnt

3.Sahabe sözleri

4.Tbiün kavilleri

5.Arap Dili ve Belagatı

6.Arap Şiiri

7.Ehl-i kitap kültürü

Ashab döneminde başlayan şiirle istişhad olayı daha sonraki dönemlerde de devam etmiştir.Çünki bazı sahabiler Kur’an’da yer alan garip lafızların manalarını tespitte eski Arap şiirine başvurmakla kalmamış; diğrlerlnlde buna teşvik etmişlerdir. Ashabıın şiirine verdiği bu değe öyle anlaşılıyor ki, sonraki müfessirleri de etkilemiş; bunun doğal sonucu olarak da her müfessir aynı yoğunlukla olamasa da şiirle istişhadda bulunmuştur.Mesela, Taberi ve Kurtubi gibi bazı müfessirler söz konusu şiiri çok fazla kullanırken, müfessierlerin bir kısmı nadiren ona müracatta bulunmuştur.Bu da şiirle istişhadın Kur’an tefsiri için ne kadar önemli olduğunun bir göstergesidir.

Rivayet tefsir geleneğine göre tefsir kaleme alan müfessirler az da olsa bazen kendi bireysel tercihlerini kullanmayı da ihmal etmemişlerdir.Bu yüzden rivayet tefsirini iki kısma ayırmak mümkündür:

1.Salt rivayet tefsirleri,

2.Dirayetle karışık rivayet tefsirleri

Salt rivayet tefsirleri,sahabe ve tabiündan gelen rivayetlere dayanan tefsirlerdir.Bu tüt tefsirler için Nesai(ö.303/915)’nin kaleme almış olduğu ‘’Tefsiru Nesai’’ile Süyuti (ö.911/1505)’nin te’lif etmiş olduğu ‘’ed-Dürru’l-mensür’’ isimli tefsirler örnek olarak verilebilir.Sözünü ettiğimiz bu iki tefsirin ortak özeliği, her ikisinin de sadece rivayete dayalı olarak kaleme alınmış olmaları ve rivayetlerin isnadlarıyla birlikte zikredilmesidir.Az da olsa dirayetle karışık rivayet tefsir geleneği doğrultusunda kaleme alınan tefsirlerin örnekleri de bilindiği gibi oldukça fazladır.

b.Rivayet Tefsirinin Zaafları

Rivayet tefsir metodu açısından Kur’an’ın, Kur’an’la veya sahih hadislerle yahut da merfü hükmündeki sahabi kavilleriyle yapılan izahların makbuliyetin de herhangi bir şüphe yoktur.Ancak uydurma rivayetler tefsire sokularak yahut isnad zinciri tamamen ihmal edilerek veya irsaliyat denilen haberlere dayanarak yapılan açıklamaların güvenilir olduğunu ileri sürmek pek mümkün değildir. Çünkü bunlardan biri, rivayet tefsirinin zayıflığı için başlı başına birer sebeptir.

ba.Uydurma Rivayetlerin Tefsire Sokulması

1.Kaynakların katdettiğine göre bazı mezhep mensupları kendi görüşleri peygamberi bir nalsa delillendirmek amacıyla zaman zaman hadis uydurmuşlardır.Sözgelimi, bazı Şiiler hadis diye bir takım sözler uydurarak Hz.Ali(ra) ‘ye nisbet etmişler, sonra da bunları Kur’an tefsirine sokmuşlardır.

2.Alim geçinen insanlar , idarecilere yaklaşmak, bu sayede makam ve mevki elde etmek için haber uydurmuşlar ve bunları tefsire bir sokmuşlardır.

3.Yine Kur’an okumayı teşvik maksadıyla surelerin fazileti hakkında uydurulan hadislerin bazı müfessirler tarafından nakledilmiş olması da, uydurma rivayetlerin tefsire sokulmasının bir başka sebebidir.

4.Ehl-i kitap veya başka dinlere mensup bazı inkarcılar da İslam’ı harp ve kuvvetle yıkamayınca, bir takım uydurma ve asılsız haberler üreterek onları özellikle tefsire sokmak suretiyle bu mukaddes dini yakmaya çalışmışlardı.

bb. Rivayetlerin Tahkiksiz ve Senedsiz Nakledilmesi

Rivayet tefsirinin önemli zaaf nedenlerinden biri de, nakillerin tahkik edilmeden yani sahihlerin sahih olamayanlardan ayıklanmaksızın zikredilmesidir.

bb.İsrailiyata Yer Verilmesi

Tefsir için zayıflık sebebi sayılacak önemli problemlerden biride israliyattır.bu nitelikteki bilgiler de daha ziyade Kur’an kıssalarıyla ilgili açıklamalar esnasında tefsire sokulmuştur.Bilindiği gibi Kuu’an’da geçmiş milletler ve peygamberlerle ilgili pek çok kıssa bulunmaktadır.Aynı kıssalar Tevrat ve İncilde’de mevcuttur.Ancak Kur’an’la Tevrat ve İncil’deki kıssalar arasına icmal(kısalık) ve tafsil (uzunluk)yönünden farklılıklar vardır.Kur’an, yer verdiği kısaları zaman , mekan ve kahramanları itibariyle ele almadan ihtiyaç kadar anlatır.Yani tafsilata girmez.

Öyle anlaşılıyor ki bütün bu hususların Kur’an’da detaylandırılmamış olaması, buna mükabil oalayların ayrıntılarını öğrenme merakı alimleri,Kur’an kıssalarında müphem bırakılmış yahut çok kısa olarak zikredilmiş olan bu ve benzeri hususların detaylarını araştırmaya sevk etmiştir..Böylece shabiler döneminde başlayan irsaliyatı nakletme hareketi,tabiün döneminden sonra daha da gelişerek müfessirleri.sahih olup olamadığı konusunda ciddi bir araştırma yapmadan Ehl-i kitab’tan nakilde buluınmaya götüştür.

bca. İsrailiyatın Tanımı ve Kısımları

İsrailiyat, ‘’israiliye’’ kelimesinin çoğuludur.Manası, her ne kadar Yahudilikten nakledilen asılsız haberler demek ise de,Kavram olarak ‘’Yahudilik, Hıristiyanlık ve diğer dinlerden İslam kültürüne özellikle Kur’an tefsirine girmiş olan gayr-ı İslam bilgileri’’ ifade etmektedir.

İsrailiyat İslam’a uygun olup olmama açısından ikiye ayrılmaktadır. Bunlardan biri, Hz. Peygamber (sav)’in: ‘’ … (Dini konularda) Ehl-i kitaba hiçbirsey sormayın. Ziraa kendileri sapıtmış olan bu insanlar sizi asla doğru yola iletmezler...’’ sözüyle nakli caiz olamayan, diğeride, ‘’… Ben-i israilden nakilde bulunun. Bunda bir sakınca yoktur.’’ Hadisinin delaletiyle nakli caiz olan kısındır. Tabii ki,

Hz.Peygamber’in nakline ruhsat vermediği isaraili haberler İslam’a ters düşenler naklini caiz gördüğü de İslam’a aykırı olamayanlardır.

Bcb.İlk Nakilcileri ve Naklediliş Amacı

Kaynakların belirttiğine göre israili haberler Kur’an tefsirine ilk defa Abdullah b. Selam, Ka’bu’l-Ahbar ,Vehbb.Münebbih ve İbn Cüreyc gibi bazı zarlar vasıtasıyla girmiştir. Bu şahıslar, Yahudi ve Hıristiyan iken Müslümanlığı kabul etmiş Tevrat ve İncil’i çok iyi bilen alim kişilerdir.İlk zamanlarda sahabiler Kur’an’da ayrıntıları verilmeyen bazı kıssaların tafsilatı konusunda söz konusu zatlara sorular sormuş ve onlardan almış oldukları bilgileri tabiuna nakletmişlerdir. Tabiiler de sahabilerden aldıkları bu bilgilere,Ehl_i kitaptan sorup öğrendiklerini ilave ederek israiliyata konu olan biginlerin çerçevesini dahada genişletmişlerdir.

Dolayısıyla onarlın, söz konusu haberlerin anklinde art niyetli olduklarısöylemek mümkün değildir. Ancak Ehl-i kitaptan bazıları da Müslümanlığı yok etmek ya da zayıflamak iman kisvesi altında İslam’i içten yıkabilevek pek çok uydurma haberi onunbünyesine sokmaya çalışmıştır. İşte asıl tehlikeli olanlar bunlardır.

Meşhur Rivayet Müfessirleri ve Tefsirleri

Rivayet tefsir geleneğine göre kur’an’ı tefsir eden bir hayli müfessir bulunmaktadır. Bunlar arasında en çok şöhrete ulaşanlar ,Taberi,Begavi, İbn Atiyye el-Endülüsi, İbnü’ Cevzi, İbn Kesir ve Süyuti’dir.bunlardan başka İbn Munzir ‘’ et-Tefsir’’, İbn Ebi Htim ‘’ Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim’’,el-Keşf ve’l-beyan an tefsirir’l Kur’an’ ve ibn Trmiyye ‘ et-tefsiru’l-kebir’’ gibi müfessirler,nisimleride sayılabilir İlim dünyasında çok haklı bir şöhrete ilk altı müfessirin biyografisini kısaca takdim edip tefsirlerini ana hatlarıyla tanıtmaya çalışacagız.

1.Taberi (ö.310/923), Camiu’lbeyan

Kaynakların verdiği bilgiye göre Taberi, 225/839 senesinde Taberistan’ın Amül şehrinde dünyaya gelmiştir.Yediyaşında Kur’an’ı ezberlemiş. Dokuz yaşında da hadis yazmaya başlamıştır. Tahsil hayatını tamamlamak için Rey, Basra,Küfe, Medine,Suriye ve Mısır’ı dolaşmış sonra hilafet merkezi olan Bağdata giderek hayatının sonuna kadar orda kalmıştır. Tefsir yanında kırat, hadis,kelam ve tarih ilimlerinde de otorote olan taberi fıkıhta da müçtehid olarak görülmektedir.Çok sayıda talebe okutan ve bu arada otuza yakın kitap te’lif eden müfessir Taber’i, 310/923 senesi Şevval ayında vefat ettiği evin içersinde defnedilmiştir.

Taberi’nin kalame almış olduğu ‘’cami’u’l-beyan an tevi’li-Kur’an’’dır.Bu özelliğinden dolayı olmalı ki Taberi tefsiri, rivayet tefsiri bağlamında yazıldığı zamandan günümüze kadar ulaşan tarih çizgisinde hep zirve noktayı işgal ederek, tefsir edebiyetının temel taşı olarak nitelendirilmiştir.Tefsir usuiüyle ilgili çok önemli bilşgilerin yer aldığı bir mukaddime ile başalayan bu kitap, oldukça hacimli bir tefsirdir.

Bu tefsirde Taberiaçıklamak üzere ele aldığı ayete önce ‘’el-kavlu fite’vili kavlihi Te’ala’’ ifadesiyle kısa bir izaha başlar,sonra o ayetle ilgili olaraksahabe ve tabiundan gelen haberleri nakleder, arkasından da ekseriya bu rivayetlerden elde etmiş olduğu bu bilgilerin bir özetini verir.

Buna göre rivayetleri içersinde birbirine muvafık veya muhalif oluşları itibariyle tasnife tabi tutar. Şayet özet olarak sunduğu bilgilere ayıkırı rivayet varsa bunu da rivayetlerin sonuna kaydetmeden geçmez .

Bu,onun her bir ayeti ,Kur’an’ıKur’an,sünnet,sahabe,tabiün ve etbau’ttabin kavli ilke tefsir yönteminin bir neticesidir.Eğer sözü edien kaynaklarda aradığını bulmazsa, ozamnda Arap dili bilgilerine dayanarak ayetleri yorumlamaya çalışır.Bu bakımdan Taberi’nın tefsiri, genellikle rivayet tefsirleri arasında sayılırsa da söz konusu özelliğinden ve rivayetlere yönelik olarak yapmış olduğu tenkid ve tercihlerden dolayı dira geçemeyiz.

Her ne kadar Taberi zaman zaman bazı hususlarda tenkid ve tercih yöntemini kullanarak kendi düşüncesine yer vermişse de,esasen o hiçbir zaman mücerred reyle ayetlere yorum getirmekten yana bir tavır sergileyememiştir.hatta böyle hareket edenlere karşı her zaman mücadele vermiştir Bu yüzdendir ki herhangi,bir kisenin bir ayeti te’vil ederken Hz.Peygamber’denrivayet edilen bir nakle dayanmadan sırf kendi aklıyla hareket ederek görüş beyan etmesini tecviz etmemiştir.Çünki ona göre böyle birisi,yapmış olduğu yorumda isabet etmişolsa bile hata içersindedir.

Bilindiği gibi müfessir Taberi,tefsirinde rivayetleri senedli olarak vermektedir.Kendilerinden nakilde bulunduğu ravileri tescilde çok dikkatli davranan müellif başkalarıyla birlikte aynı üstadtan işitmiş olduğu haberler için ‘’haddesena’’,yalnız olarak işittikleri içinde ‘’haddeseni’’ tabirini kullanmaktadır.Onun yapmış olduğu bu nakiller arasında merfü ve nevküf haberler olduğu gibi maktü olanlarda vardı.O selef mezhebine aykırı düşen tüm akidevi yönelişlere karşı durarak hareketle Ehl’i sünneti savunur.

Taberi tefsiri Hz.Pegamber,,sahabetabiün ve daha sonraki zamanlarda yapılan nakilleri toplayıp kendisinden sonrakilere aktaran sistematik bir tefsir, lügat, kıraat, tarih, fıkıhkelam,nahiv, ve cahiliye şiiri açısından eşsiz bir kaynaktır.Bu yüzdendir ki söz konusu tefsir naklitefsirlerin en mükemmel bnir örneği olarak kabul,edilmiş,tefsir ve tefsir tarihi ile ilgili araştırma yapacak kimselerin kendisinden asla müstağni kalmayacakaları bir eser olarak telakki edilmiştir.Nevevi ,bu tesfrin bir benzerinin yazılmadığıkonusnda ümmetin ittifak ettikleri öne sürerken. Süyüti onun, tefsirlerin en değerlisi olduğunu beyan etmektedir.

Kısaca Hem taberi tefsiri hakkında söylenenler hemde araştırıldığı zaman ortaya çıkan manzara göstermektedir ki Camiu’l –beyan, ihtiva ettiği nitelikler açısından hiçbir zaman yeri doldurulmayacak eşsiz bir tefsirdir.

2.Begavi(ö. 516/1122), ME’alimu’t –tenzil

Asıl adı Ebu Muhammed el-Hüseyin b.Mes’üd Muhammed b.Ferra olan Begaci , Merv ile Herat arasındaki Bağşür (bağ) kabasında dünyaya gelmiştir.İlk dini bilgilerini bulunduğu muhitte almış, daha sonra da bilginsi arttırmak için Merverrüz ve Horasan illerini dolaşmıştır.

Hadis,tefsir ve fıkıh alnında kitaplar yazan Begavi, seksen yıllık bir ömür ilm ve irfan uğurunda geçirmiş, ancak hicri 516/1122 senesinde Merverrüz’de vefat ederek hocası Hüseyin el-Merverrüzi’nin yanına defnedilmiştir.

Bilindiği gibi rivayet tefsirirnin önemli kaynak eserlerinden biri de Begavi’nin ‘’Me’alimü’t-tenzil’’adlı tefsiridir. Orta derecede bir hacme sahip olan söz konusu tefsir, ayetleri hadisler,sahabe ve tabiün kavilleri ve daha sonraki alimlerin görüşleri doğrultusunda açıklaya bir eserdir.Bu eserd ayetin ayetle tefsirine önem verildiği gibi, bir rivayet tefsiri olması hasebiyle hadislerle tefsire de önemli derecede yer verildiği görülmektedir.

Kelami konularda Ehl-i sünnet çizgisinin dışına çıkmamıştır. Hemen her rivayet tefsirinde olduğu gibi bu tefsirinde olumsuz olarak nitelendirilebilecek yegane özelliği, israiliyata bolca önem vermesididr.

3. İbn Atiyye el-Endülüsi (ö.546/1151) ,el-Muharreru’l-veciz

Pek çok alim ve idaeci yetiştiren bir aileden gelen Ebü Muhammed Abdulhak b.Glib b.Atiyye 481/1088 senesinde Gırnata’da dünyaya gelmiştir.İlk dini bilgilerini babasından öğrenen İbn Ayiyye,henüz on iki –on üç yaşlarında iken bir çok hocadan çeşitli ilimlerde icazetler alarak tefsir,kıraat,fıkıh, hadis, kelam ve tarih gibi İslami ilimlerin hemen her alanında kendisini yetiştirmiştir. Özellikle Arap dilinde imam olarak tanınan İbn Atiye ‘nin edip vew şair olduğuda zikredilmektedir.Biyografisine yer veren kaynaklar onun son derece zeki ve idraki yüksek bir insan, bid’atlerden uzak duran adil bir kadı,cesur ve atılgan bir kişiliği olduğundan söz etmektedirler. Müfessir İbn Atiyye, 546/1151 ‘de kadılık yaptığıLarka’da vefat etmiştir

İbn Atiyye’nın kaleme aldığı ‘’el-Muharerru’l-veciz fi tefsiri’l-kitabi’l aziz’’ adlı tefsir rivayet tefsirlerinin önemli biri sayılamaktadır. Müfessir söz konusu eserinde rivayete ağırlık vermekle birlikte, dirayet yönünü de ihmaletmeyerek kendi görüş ve tercihlerine yer vermiştir. Başka bir ifade ile İ,bn Atiyye tefsirinde rivayet ve dirayet yöntemini birlikte uygulamış, gerek hadis kaynaklarından gerekse tefsirlerden suretiyle almış olduğu rivayetleri yer yer sened ve yer kritiği yapmak suretiyle tenkid süzgecinden geçirmiştir.Bu yüzdendir ki, İbn Teymiyye ‘’el-Muharremu’l-veciz’’i Zemahşeri (ö.538/1143)’nin tefsirinden daha üstün görmekte ;Müfessir Ebü hayan (ö.754/1353) da ‘’el-Bahru’l-muhit’’adlı tefsirirnin mukaddimesinde İbn Atiyye’yi Zamahşeri ile birlikte tefsir tarihinin en değerli iki müfessiri olarak takdim etmektedir.Müellif, mevcut rivayetleri olduğu gibi nakletmeyip (……..) diyerek mutlaka kedi düşüncelerine de yer vermiştir.

4.İbnül’l-Cezvi (ö.597/1201), Zadu’l-mesir

Kaybakalrın belirttiğine göre Hz.Ebu Bekr’in soyundan gelen Ebu’l Ferec Abdurrahman İbnu’l-Cevzi, 510/1116 senesinde Bağdat’ta dünyaya gelmiştir. Küçük yaşta babasını kaybettiği için amacanın himayesinde büyümüş, babasından kalan servetle de kimseye muhtaç olmadan öğrenimini sürdürmüştür. Tahsil hayatını tamamladıktan sonra bir taraftan eser te’lif etmiş; diğer taraftan da hem talebe okutmuş haemde haklı irşad etmek için vaazlar vermiştir. Pek çok sayıda eser yazan İbn’l-Cevzi’nin te’lileri daha çok tarih, niyografi, hadis, tefsir, ve akaid alanlarına aittir.Çok yönlü bir alim olamsına rağmen ilmi şahsiyetinde ağır basan tarafı,onun bir kelam ve akaid alimi olmasısıdr. Yazdığı eserlerle tarihe mal olan İbnu’l-Cevzi, 597/1201 senesinde Bağdat’ta vefat ederk Babü Harb Kabristanı’nda medfün bulunan Ahmed b. Hanbel’in yanına defnedilmiştir.

Hanbeli bilgini İbnu’L-Cevzi’yi müfessir olarak ilim alimine tanıtan eseri ‘’Zadu’l-mesir fi ilmi’t-tefsir’’dir. Bu eser, rivayet tefsirleri arasında oldukça öenemli bir yere sahiptir. Müellif söz konusu tefsirinde her sünnetin başında o surenin Mekki veya Medeni oluşuyla ilgili rivayetlere yer vererek, ulaşabildiği bütün nakilleri hiçbir tenkidi tabi tutmadan sırlamakta; bazen de ‘’fal’’ adı altında surenin ismi yahut nüzul sebebiyle alalkalı farklı rivayetleri nakletmektedir. Hz. Peygamber, sahabe, ve sonraki alimlerden nakillerde bulunan İbnu’l-Cevzi, rivayetlerde isnadi hazfederek gebelikle ilk raviyi zikretmektedir.

5.İbn kesir (ö. 774/1377), Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim

İslami ilimlerin çeşitli alanlarında eserler kaleme alıp şöhrete ulaştıranlardan biri de şüphesiz Ebu’l-Fida İsmail b. Ömer b.Ömer b.Ksir’dir. 701/1301 senesinde Şam civarında bulunan Busra’nın bir köyünde dünyaya gelen İbn Kesir, küçük yaşta babasını kaybederek yetim kalmış, ilk dini bilgilerini, himayesi altıonda büyüdüğü ağabeyi Kemalüddin Abdulvehab’tan öğrenmiştir.On yaşın da Kur’an’ı Kerim’i ezberlemiş, ardından da İslami ilimler sahasında kendisini yetiştirmek için devrinin çeşitli bilginlerinden hadis, fıkıh, tefsir ve tarih dersleri almıştır. İbn Kesir öğrenimini tamamladıktan sonra da hatip, müderris, müfti ve mahkeme haeyeti üyesi olarak değişik görevlerde bulunmştur. Akide yönünden Eş’ari, fıkıh yönünden de Şafii olmasına rağmen o, hiçbir zaman mezhebi bir taassup içersinde olmamıştır. Hatta denildiğine göre hocası İbn Teymiyye’ye aşırş bağlılığından dolayı Hanbelilerin görüşlerinide benimsemiş, hilafetin Kuryşiliğiğni savunması dışında diğer dini-siyasi konularda hocasının görüşlerine bağlı kalmıştır.Bütün hayatını kitap yazmaya ve öğrenci yetiştirmeye adayan İbn Kesir, ömrünün sonuna doğru gözlerini kaybetmiş, 26 Şaban senesinde de dünyasını değiştirerek Allah’ın rahmetine kavuşmuştur.

Taberi’nin ‘’Camiu’lbeyian’’ ından sonra rivayet tefsirinin temel kaynaklarından biriside hiç kuşkusuz ‘’Tefsiru’l-Kur’anil-Azim’’ dir. İbn Kesir’in kaleme aladığı bu eşsiz eser , yazıldığı günden beri insanların hem okumak hem de bilimsel araştırmalarda referans olarak kullanmak suretiyle bir eser olmuştur.

Mukaddimesinde şunları şöyler: Eğer Kur’an’ tefsir etmenin en gğüzel yolu nedir?diye sorulacak olursa buna cevap olarak deriz ki, bu konuda en güvenilir yol, Kur’an’ı Kur’an’la tefsir tefsir etmektir.Çünkü Kur’an’ın bir yerinde mücmel olan bir husus başka bir yerde tefsir edilip vuzuha kavuşturulmuştur.Şayet Ku’an’ı Kur’an’la tefsir etme noktasındabir engel söz konusu olursa, ozamn da Hz.Peygamber’in sünnetine müraacat etmek gerekir.

Müelif sözünü ettiğimiz tefsirinde ayeti ayet, sünnet, sahabe sözü , tabiün ve tebe-i tabiin kavilleriyle açıklamaya çalışmıştır. Müfessir, bu bağlamda yapmış olduğu nakillerin senedlerini de zikrederek hem rivayetleri tahkik etmiş hem de okuyuculara onların sahihini zayıfından ayırma imkanı vermiştir.

İbn Kesir VIII.Hicri asırda yaşamış bir müellif olarak tefsirdeki bu za’fiyeti ortadan kaldırmak maksadıyla kaleme aldığı tefsirinde, tıpkı Taber’inin yaptığı gibi rivayetleri senedli olarak nakletmeye başlamıştır.Onun bu tavrı da tefsirine olan güveni bir kat daha artırmıştır.

Pek çok müfessir gibi İbn Kesir de tefsirinde israili haberleri nakletmektir. Ancak onun,bu hususta diğerlerinden biraz daha titiz davrandığı söylenebilir.

Anlaşılıyor ki İbn Kesir’in kaleme aldığı’’Tefsiro’l-Kur’ani’il-Azim’’ öncellikle Kur’an’ Kur’an’la sonra da merfü, mevküf ve maktü hadislerle açıklamaya çalışan, israiliyata fazla dalmayıp zaman zaman o tür rivayetleri tenkid eden, irap konularına, belaği nüktelere, fıkhi ahkama ihtiyaç nispetinde yer veren , ayetlere yaklaşımı, ilmi üslubu ve irşadını takdimi itibariyle son derece başarılı olan kısacası, pek çok özelliği aynı anda bünyesinde barındıran bir tefsirdir.

6.Süyuti (ö.911/1505), ed-Dürrü’l-mensür

Müfessir, muhaddis, fakih, tarihçi ve edebiyatçı olan Celaluddin b. Kemauddin Süyuti Kahre’nin güneyindeki Suyüt kasabasında dünyaya gelmiştir.911/1505 yılında doğum yeri olan Kahire’de vefat etmiştir.

Müfessir Süyuti’nin kaleme almış olduğu ‘’ed-Dürrü’l-mensür fi’t-tefsir bi’l-me’sür’’ , örneği sadece ilk asırlardaki tefsirler arasında nbulunan bir tefsirdir. Başta gelen özelliği, ayetleri rivayetlerle tefsir edip başka bir açıklama ihva etmemesidir.Sayıları 100’ü aşan müeliffin eserlerinden nakiller bulunmaktadır.

2.Dirayet Tefsiri

Bir taraftan İslam coğrafyasının genişlemesi neticesi yeni hadislerin, felsefi fikirlerin ve mezheplerin ortaya çıkması, diğer taraftan da nübüvvet asrından uzaklaştıkça Müslümanların bilgi ve kültürlerinin zayıflaması hem daha önce üzerinde durulmayan hem de açıklanmış olamakla birlikte yeniden ele alınması gereken ayetlerin tefsirini zorunlu hale getirmişti.İşte böyle hahas bir döenemde söz konusu edilen tefsirin, rivayet kaynakları yanında ictihada da yer vermesi icap ediliyordu.Böylece bu doğal süreç, vakti gelince dirayet tefsirini ortaya çıkarmış oldu.

Dirayet tefsiri, ‘’ Müfessirin yalnızca rivayetlere bağlı kalmayıp dil, edebiyat ve çeşitli ilimler yanında kendi bilgi birikimi ve re’yine dayanarak yaptığı tefsir’’ anlamına gelmektedir.

a.Dirayet Tefsiriyle İlgili Yaklşımlar

Kur’an’ın dirayete dayalı tefsiri konusunda tarih boyunca iki farklı yaklaşım ileri sürülmüştür. Bunlardan birine göre dirayetle tefsir caiz değildir, diğerine göre de caizdir. Görebildiğimiz kadarıyla her iki grup kendi görüşünü destekleyen deliller serdetmiştir.

Ab. Caiz Görenlerin Delilleri

Bugün için böyle bir konuyu tartışmaya açmak oldukça anlamsız görünmektedir. Çünki dirayet tefsiri yöntemiyle Kur’an’ı anlamaya ve açıklamaya çalışmak, onun içsel anlamını tespit etmede önemli bir unsurdur. Şunu iyi biliyoruz ki, Kur’an belli belli bir tarihe ve belli bir topluma ,o toplumun dilini kullanmak suretiyle dini, hukuki, ahlaki vb. yönlerden müdahil olmuştur. Bütün bunları yaparken de Kur’an ,Mekke ve Medine toplumunu, onların inançlarını, örf ve adetlerini esas almıştır. Esasen bunda dillerine indirmeyi murad ettiği toplumu, dini, ahlaki, siyasi, sosyal tolumu örneğinde bütün insanlığı şekillendirmesi anlamına gelmektedir.

b. Dirayet Tefsirindeki Hata ve Nedenleri

1. Akli istidlallerle tefsir yapamk isteyenlerin başta lügat, sarf,, nahiv ve iştikak olamk üzere beyan, bedii, me’ani, kıraat, usul’d-din (kelam), usul-i fıkıh, esab-ı nüzul, nasih-mensüh vb. ilimler de mütehassıs olmaları gerekmektedir.

2.Müfessirin, herhangi bir ayetin tefsiri esnasında ön yargılı hareket etmeside de dirayet tefsirinde bir hata nedeni sayılabilir.

3.Dirayet tefsirinde görülen bir diğer hata nedeni de müfessirin Kur’an’ı tefsir ederken onun, ilk muhatapların dili üzerine indirildiğini hesaba katmadan mevcut Arapça bilgisiyle tefsir etmeye kalkışmasıdır. Kur’an tefsirinde sağlıklı bir zemeın oluşturmak için ilk muhatapların anlayışlarından hareket etmek bir zarurettir.

4. Konuyla ilgili ileri sürülecek bir başka husus da müfessirn, sağlam senedlerle gelen rivayetleri bir tarafa bıakıp yahut kendi görüşüne aykırı düştğü için görmezlikten gelip şahsi arzu ve isteği istikametinde açıklamalar yapmasıdır.

5.Kıyametin vakti, ruh,sür,dabbetü’l-arz vb mahiyeti hakkında naslarda yeteri kadar bilgi bulunmayan mutlak müteşabihlerle ilgili konularda Allah’ın muradını belirlemeye çalışmak da hata nedenleri arasında sayılabilir. Çünkü bu nevi konularda belirleyici olan dirayet değil rivayettir.

c.Meşhur Dirayet Müfessirleri ve Tefsiri

1.İmam Matüridi (ö.333/944), Te’vilatü’l-Kur’an

İmam Matüridi’nin tam adı Ebu Mandur Muhammed b.Muhammed b. Mahmud el-Hanefi, el-Matüridi, es-Semerkandi’dir. Genellikle ‘’Matüridi’’ nisbesiyle anaılmaktadır.Bu nisbenin ona verilmesi, doğduğu yere nisbetledir.

Kaynakların belirttiğine göre Tevilatü’l Kur’an’ı müellifin bizzat kendisi almamış, ders takririleri esnasında öğrencileri yazmışlardır. Bu yüzden ibareleri arasında tertiten ve üslup bakımında bir bütünlükten söz etmek oldukça zordur.Aynı şeyin’’Kitabu’t-tevhid’’ adlı eseri için de söz konusu edildiği hatta bu sebepten dolayı eleştiri ye maruz kaldığı ifade edilmektedir.

Te’vilatü’l-Kur’an İslam dünyasında 2004 yılından itibaren tanınmış olmasına rağmen Müslümanların kendisiyle iftihar edecekleri çok önemli bir eserdir.İmam Matüridi bu eserinde hem rivayet hem de dirayet yöntemini birlikte kullanmıştır.Rivayet bağlamında kendilerinden nakilde bunduğu sahabe ve tabiün sayısı yaklaşık 90 civarındadır.Ancak tabiundan yaptıpı nakilleri bazen kabul, eden bazen de reddetmiştir. Kabul etmediği durmlarda aklın hakemliğine başvurarak yorumlar yapmış yaptığı nakillerde de sened zincirine yet vermemştir.Bu yüzden nasları tefsşrş esnasında önce rivayetleri sendsiz olarak (…….) gibi tabirlerle nakletmiş, sonra da kendi tercihine yer vermiştir.

Bazen de bir ayetin diğerini nashettiğini söyleyerek , Kur’an bütünlüğü içinde neshi kabul ettiğini ortaya koymuştur.İsarili rivayetlerin bu tefsirde oldukça azyer işgal ettiği söylenebilir.

İmam Matüridi’nin bu eserinde ayrıca ilk üç asırdaki kelami meseleler yoğun bir şekilde ele alınıp tartışılmış; bunun doğal bir sonucu olarak da Mu’tezile Şi’a ve Havaric gibi mezhep mensuplarının görüş ve iddialarına münasip cevaplar vermiştir.

Matüridi Te’vilat’ta müteşabih ayetler konusunda da gereken titizliliği göstereek söz konusu türdeki nasları Kur’an’n ruhuna uygun düşecek tarzda yorumlanmıştır. ‘’……………….. Hükümranlığı gökeleri ve yeri kapsamıştır’’ ayetinde yer alan kürsisözcüğünü ilim ve kudret olarak te’vil etmesi bu husus için bir örnek teşkil etmektedir.

İmam Matürüdi,kaleme almış olduğu söz konusu tefsirle yalzm-nızca Ehl-i sünnet inanç sistemini oluşturmakla kalmamış,tefsir ilmine yeni ve orijinal boyutlar da kazandırmıştır.Tüm bunların yaynında o, ayrıca Sünni akideyi pekiştirip Hanefi fıkhını savunmak suretiyle kensdisine izafe edilen ‘’Matüriddiye’’ isimli kelami mezhebin çok geniş bir coğrafyaya yayılmasınıda temin etmiştir.

2.Razi(ö.606/1210), Mefatihu’l-gayb

Asıl adı Fahuriddin Muhammed b. Ömer b.Hüseyin Rzi, 543/1149 senesinde Büyük Selçuklu Devleti’nin başşehri Rey’de dünyaya gelmiştir.Arap asıllı bir ailenin çocuğudur.İlk dini bilgilerini babası Ömer b.Hüseyin’den aldığı rivayet edilmektedir. İbnu’l Hatip diye tanınmakla birlikte daha çok Fahuriddin Razi adıyla meşhur olmuştur.

Müfessirin eseri ‘’Tefsir-i Kebir’’ diye bilinen ‘’Mefatihu’ l-gayb’’ dır.bazı surelerin sonuna koyulan kayıtlara göre Razi’nin ömrünün son yıllarında yazmış olduğu bu tefsir, müellifin dirayet metodu başarıyla kullandığı bir eserdir ve yazıldığı günden bugüne kadar kaleme alınan pek çok tefsire kaynaklık etmiştir.

Tefsirinde dirayet metodunu kullanmış olsada ,rivayet tefsir esaslarını terk etmiş değildir.Mefatihu’l-gayb incelendiğinde müellifin tefsire, nüzul sebepleri bağlamında önem veren bir müfessir olduğuda görülür. İsarili haberleri ahad olarak nitelendirerek onlara itibar etmemeyi esas alan bir müfessirdir.

Tefsirinde zikre konu olanlar, şaz değil mütevatir kıraatlerdir.Çünlü Razi’ye göre tevatür ile sabit olamyan bir nasKur’an ayeti olamaz.razi, Kur’an nasları arasındaki anlam ilişkisinden söz eden ilk müfessir olarak bilinmektedir.

Fahruddin Razi, kevni (kozmolojik) eyetleri tefsir ederken de söz konusu nasların arka planındaki maksatları dile getirmek suretiyle onların, Allah’ın varlığına, Birliğine ve kudretine delil olduğunu söylemektedir.İslami ilimlerin her alanlında söz sahibi bir bilginin olmasına rağmen daha çok kelam ilminde temeyüz etmiştir.Bunu, onun tefsirinde de açık bir şekilde görmek mümkündür.

Bir Eş’ariyye kelamcısı olan Razi, İbn Sina kanalıyla Aristo ve Eflatun’un felsefi görüşlerinden etkilenmişsede,dahasonra Gazali’nin yolunu takip ederek İslam filozofları karşısında Eş’ariyye doktorinini savunmuş ve bu doktorine aykırı gördüğü felsefi görüşleri eleştirmiştir.Son dönemlerinde ise özellikle itikadi meselelerin kelamı delillerle değil, Kur’an ‘ı Kerim’in delil ve yöntemleriyle çözümlenmesini gerektiğini savunmuştur.

Razi, tefsirinde fıkhi meseleleri oldukça geniş bir pepektifle ele almıştşr.Mefatihu’l-gayb, müelifin dirayeti başarılı bir şekide kullanması sebebiyle içersinde isabetli Ku’ani yorum ve tahlillerin bolca yer aldığı bir esedir.Bu sebeplerdir ki o, kendisinden sonra gelen bütün tefsirlere kaynak olmuştur.

3.Beyzavi (ö. 685/1286),Envaru’t-tenzil

Şiraz kadılkutadlığı (başkadılık)yaptığı için ‘2el-kadi’’ diye anılan Ömer b. Muhammed Bezavi, 585/1189 tarihinde Şiraz yakınlarında ki Beyza kasabasında dünyaya gelmiştir. İlk dini bilgilerini babası Abdulla b. Ömer’den almış, dah sonrada Şiraz ulemasından akli ve nakli ilimler tahsil etmiştir.Babasının vefatından sonra Şiraz kadılkutadlığına atanan Beyzavi, bir müddet bu vazifede kaldıktan sonra aşırı tizliğinden ve bir anlamda fazla müshamasız davrandığından dolayı söz konusu görevinden azedilmiştir..Ancak daha sonra yaptığı başvuru üzerine tekrar aynı göreve getirilmiş, bir müddet b u görevde bulunduktan sonra kadılıktan ayrılarak Tebriz’e yerleşmiştir. Kaynakların belirttiğine göre Beyazavi, ömrünün geri kalan kısmını ilim, ibadet ve riyazetle geçirerek , 685/1286 tarihinde vefat etmiştir.Daha çok tefsir,kelam, fıkıh, usül-i fıkıh, nahiv, belagat ve mantık alanındas eserler veren Beyazavi’nin İslami ilimlerde bir ototrite olduğu kabul edilmektedir.Hayatından bahseden müellifler onun yüksek derecede ilmi kabiliyete ve geniş bir kültüre sahip olduğu noktasında ittifak etmişlerdir.

Kadı Beyazavi’nin tefsire dair kalame almış oldıuğu eser bilindiği gibi ‘’ Envarü’-tenzil ve esrarü’te’vil’2dir. Üzerine çok sayıda haşiye yazılacak kadar takdir gören ve ün kazanan bu esrin pek çok baskısı yapılmıştır.Mukaddimesnebelirttiğine göre gençliğinde belirttiğine göre Beyazavi tefsir konusunda sahabelerin büyüklerine, tabiin alimlerine, onların dışında kalan selef’i salihine ait görüşlerin özünü ihva edn ,şaz kıraatler de dahil olmak üzere bütün kırat vecilrine,ayrıca nahiv ve belagat inceliklerine yer veren bir tefsir yazmayı arzu etmiş; ancak böylesine zor bir işin o dönemde kendi bilgi seviyesini aştığını düşünerek bundan vazgeçmişti Nihayet bilgi birikiminin yeterli seviyeye ulaştığı olgunluk dönemine girince, bir istihare sonucunda tasarladığı buı eseri yazmaya karar vermişti. Katip elebi onun bu kararında şeyhi Muhammed b. Muhammed l-Kutahai’nin etkili olduğunu nakletmektedir.

Müellifin en çok yararlandığı kaynak ise Zemahşeri’nin ‘’el-Keşşaf’ ıdır.Bütün bu olumlu tarafları yanında Envaru’t-tenzil’e isnad edilen olumsuz bir nitelik vardır ki oda müfessirin, surelerin faziletlerine dair nsklettiği uydurma rivayetlerdir.

4.Nesefi (ö.710/1310), Medariku’l-tenzil

Asıl adı,Ebu’l-Bereket Abdullah b.Mahmud olan Nesfi, Moğol istilasının hemen sonrasın da, siyasi çaşlkantıların çok yoğun olduğu bir dönemde, Maverağnnehir bölgesinin yetiştirdiği önemli İslam alimlerinden biridir.Kaynakların belirttiğine göre Özbekistan’da bulunanSoğd ülkesindeki Nesef şehrinde dünyaya gelmiştir.

Nesfi, ‘’ Muderaku’t-tenzil ve hakaiku’t-te’vil’’ adlı tefsirini, Mu’tezile mezhebinin yorumlarını içeren ‘’el-Keiiaf’’ a karşılık Ehlül’l sünetine akaidini savunmak gayesiyle yazmıştır.Akidevi konularda Zamşehri’ti tenkid etmiş, diğer konularda ondan istifadeyi esas olarak bazen kısa ilavelerde bazen de istiharda bulunmuştur.Dirayet müfessiri olmakla birlikte diğer akli tefsirlerde olduğu gibi Nesefi de tefsirinde rivayete yer vermiştir. bunun için öncelikle takip ettiği yöntem Kur’an’ı Kur’an’ tefsiridir.

Müfessir aradığını Kur’ani naslarda bulamazsa o takdirde Hz.Peygamber’in merfü habaerlerine başvurarak rivayet tefsirinin vazgeçilmez malzemesi sayılan sahabe kavli, tabiin ve tebe-i tabiinin tercihleride müfessirin müracat ettiği nakiller arasında yer almıştır.

Medarik’te ahkam ayetlerinin tefsirine büyük bir özen göstermiştir.Görebildiğimiz kadaeıyla müfessir,fıkhi konuların geçtiği yerlerde sdece mensubu bulunduğu Hanefi mezhebinin görüşlerini serd etmekle yetinmeyerek diğer mezheplerin görüşlerinede yer vermektedir.

Tevcitlerinde Eş’ariler veya Matüridiler diye bir diye bir ayrım yapmadan kelami konuları Ehl-i sünnet’in görüşü diye takdim etmektedir.Çünki müelelifin daha çok üzerinde durduğu mesele, Ehl-i sünnet dışı mezheplerin görüşleridir.Tefsirinde dil,irab ve belagat konularına da oldukça geniş yer vermiştir.

Ne yazık ki, Nesefi de pek çok müfessir gibi tefsirinde, isaraili haberleri zikretmekten kendini alamamıştır.Diğertefsirlerle mukayase edildiği zaman israiliyatın Medarik’te oldukça az olduğu görülmektedir.

Medarik;Kur’an’ı baştan sona açıklayan özgen bir eser olmakla birlikte, özellikle akaid konusunda Maturidi, fıkıhta da Hanefi mezhebinin görüş ve tercihlerine dayanak olan Kur’ani nasları, dil, kıraat, belegat ve diğer hususlar itibariyle veciz bir tarzda ele alan bir dirayet tefsiridir.

5.Şirbini (ö.977/1570),es-Siracu’l-münir

Hicri X.asırda yetisen seçkin bilginlerden biride Hatip Şiribini ‘dir. Asıl ismi Şemsuddin b. Ahmed olan, Şirbini, Kahire yakınlarında bulunan Şirbin kasabasında dünyaya gelmiştir.Şirbini’yi şöherete ulaştıran ‘’es-Sıracu’l-munir’’ adlı,daha çok akli izahları içerdiği için dirayet tefsiri olarak mütalaa edilmiştir.Ayetleri açıklarken önce Hz. Peygamber, sahabe, tabiun ve etabu-tabiinden nakledilen rivayetleri toplamış, naklin bulunmadığı durumlarda ise ,lafızların nuzül dönemindeki manalarına itibar ederek lügat ve sarf yönlerini dikkaete alamk suretiyle tefsir etmiştir.

Şibrini, tefsirinde kelami konular üzerinde de genişçe dururak, çoğu kere hiçbir mezhebe maletmeden ayetleri açıklamış. Ehl-i sünnet, Hariciler, Mu’tezile ve Murcie ‘den bazılarının görüşlerine yer vererek Ehl-i sünnet’in görüşünü tercih ettiği görülmektedir. Kur’an’ın 114 suresi hakkında nakletmiş olduğu bu tür rivayetlerin büyük bir ekseriyetinin uydurma olduğunu söylerek okuyucuları uyarmayı da ihmal etmemiştir.

Şirbi’nin ayetlerdeki nukte ve müşkilleri izah ederken gösterdiği gayret, onun dirayetli bir müfessir olduğunun açık bir delilidir. O, bunu genelliklei ‘’tenbih’’ ve ‘’faide’’ başlıkları altında ve bazen de soru cevap yöntemiyle yapamaya çalışır.Çünkü müfessirler akli izahlar yaparken genellikle özel yöntemlerle hareket ederler.

6.Ebussud (Ö. 982/1574), İrşadu’l-ali’s-selim

Yaygın kanaate göre Ebussuüd Efendi, 17 Safer 896 ‘da (30 Aralık 1490) İstanbul yakınlarındaki Meteris (Metris-Müederris) köyünde dünyaya gelmiştir. Ailesi İskilip eşrafındandır. Hocası Mevlana Seydi-i Karamani’nın kızı Zeyneb Hanım’la evlenen Ebussuud Efendi ilk olarak Yavuz Sultan Selim döneminde (922/1516) İnegöl İshak Paşa Medresesi’ne müderris olarak tayin edilmiş , 22 sene değisik medreselerde hocalık yaptıktan sonra , 944( Ağustos 15137) senesine Rumeli kazaskerliğine atanmıştır.

Sekiz yıl süren bu görevin ardından Şaban 952’de (Ekim 1545) Fenarizade Muhyiddin Efendi’nin yerine şeyhülislam olmuştur. Yirmi sekiz yıl on bier ay şeyhülislamlık mypan ve bu arada bazı sisyasi olayalarda ağırlığını hissettirip Kıbrıs seferinin başlamasını da fetvasıyla destekleyen Ebussuud Efendi, 5 Cemaziyelevvel 982 ( 23 Ağustos 1574) tarihinde vefat etmiştir.

Ebussuud Efendi hukukla ilgili pek çok eser vermiş olmasına rağmen daha çok tefsiriyle tanınmaktadır. Onu ölümsüzleştiren bu muhteşem eser,’’ İrşadu’l-akli-‘s-selim ila mezaye’l-kerim’’dir. Dönemindeki tefsir geleneğine uyarak başka tefsirlerden de gerektiği kadar faydalanmıştır.Ebussuud Efendi’nin tefsiri incelendiğinde görülecektir ki. O da tıpkı diğer dirayet müfessirleri gibi hem naki hem de akli tefsir yöntemini birlikte kullanmıştır.

Fıkıhta Hanefi mezhebi bir taassup içerisine girmemiştir. Bu da müellifin tefsirinde geniş bir fıkhi zenginliğin oluşmasısna yol açmıştır.Öyle anlaşılıyor ki bu özellik Ebussuud Efendi’nin fıkıhtaki derinliğinden kaynaklanmaktadır. Zaten fıkıh ve fıkıh usulü ilminde ki kudretinden dolayı ona, ‘’ikinci Ebu Hanife’’ denilmiştir.

Ebussuud Efendi’nin dirayet bağlamında geniş izahlarda bulunduğu alanlardan biride kelami konulardır. Onun bu hususta takip ettiği metod, kelami meseleleri bazen herhangi bir mezhebi referans göstermeden ele alam, bazen sadece Matüridi’ye yahut Cübbai’ye atıfta bulunma, bazen de Rafızilerin ve Mu’tezile imamlarının görüşlerine yer vererek onları tenkid etme biçiminde kendini göstermektedir.

Ebussuud. Tefsirinde ayet ve sureler arasındaki münasebete geniş yer veren müfessirlerden biridir.Onun bu hususta uyguladığı yöntem, bir surenin diğer bir sura ile yahut bir ayaetin müteakip ayet ya da ayet gruplarıyla veya bir ayetin kendisinden önceki ayetlerle olan münasebetini ortaya koymaktan ibarettir.

Ebussuud Efendi tefsirinde kıraate de büyük çapta önem vermiştir.Müellifin kırraler konusunda yaptığı şey, yalnız nakilden iabaret olamayıp aynı zamanda farklı okuyuşlara dayanarak ayetin irabını açıklamak, fıkhi hükümler çıkarmak ve meydana gelen bir takım analam değişikliklerini göstermektedir.

Ebussuud ‘un başarısız bulunarak tenkid edildiği anlar da vardır. Bunların başonda surelerin faziletleriyle ilgili olarak yapmış olduğu nakiller gelmektedir.Çünkü müellif tıpkı Zamşehri ve Beyazavi gibi tefsir ettiği her surenin sonunda, o sureyi okuyana verilecek sevabı gösteren bazen bir bazen birden çok uydurma hadisi tefsirinde ziktermiştir.Ebussuud Efendi’nin tefsirindeki başarısını gölgeleyecek ikinci husus sa irsaliyat konusudur. Yapmış olduğu nakiller mucize, yaradılış, Hacer-i esved, israiloğulları ve bazı peygamberle ilgili konularda daha yoğun bir şekilde karşımıza çıkmaktadır.

Ebussuud, tefsirini başta ‘’el-Keşşaf’’ ve ‘’Envaru’l-tenzil’’ olamak üzere pek çok eserden istifade ederek yazmış, fakat sadece nakille yetinmeyip yerine göre bazı hususlarda yararlandığı müfessirlere karşı itirazlarda bulunmuş bazen de onların ele almadıkları konulara yer vererek pek faydalı bir tefsir meydana getirmiştir.

7.Elmalı Hamdi Yazır (ö.1942) Hak Dini Kur’an Dili

Hamdi Yazır, 1878 yılında Antalya’nın Elmalı ilçesinde dünyaya gelmiştir.İlk tahsilini babasından alan Elmalılı, dayısyla birklikte İstanbul’a giderek Küçük Ayasofya Mederesesi’ne yerleşöiş ve Beyazıt Camii’nde derlerine devam ettiği Kayserili Hamdi Efendi’den icazet almıştır.İstanbul’da geçen uzun bir tahsil süresinin sonunda da Elmalılı verdiği çok başarılı bir sınav neticesinde (1906) da Beyazıt Dersiamı olmuş ve burada fıkıh usulü ve mantık dersleri vermiştir.

1926 senesinde Büyük Millet Meclisinin almış olduğu bir kararla Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından bir Kur’an tefsiri yazım işiyle görevlendirilmiş; bunun üzerine obunun üzüerine on iki sene çalışma sonunda ‘’ Hak Dini Kur’an Dili’’adıyla bir tefsir kaleme almıştır.

Bu eserini rivayet ve dirayet ve rivayet tefsir yöntemiyle yazmıştır. Ona göre hakiki bir tefsirin dört esesı vardır. Bunlar Sünnet, sahabe ve tabiün sözleriyle bu üç esasın araştırılmasından sonra lisani, şer’i ve akali ilimler çerçevesinde yapılabiecek te’vildir.

Elmalılı, dirayet tefsirindeki bu başarısını ahkam ayetlerinin tefsirinde de göstermiştir. Çünkü müellif, fıkhi konularda sadece kaynaklardaki bilgileri aktarmakla yetinmemiş, çeşitli çeşitli medreslerde tenkid ve tercihlerde bulunarak kendi görüşünü de ortaya koymuştur.

Elmalılı, Hak Dini Kur’an Dili’nde kevni (kozmolojik) ayetleri tefsir ederken de diraytini yoğun bir şekilde ortaya koymaktadır.Müsbet ilimlerdeki gelişmelere yer vererek Kur’an’i hakikatleri ilim diliyle açıklama yoluna gitmektedir.O, bu husustaki ilkesini tespit ederken ilimi keşiflerin, Kur’an’ın muhtevasına aykırı sonuçlar ortaya koymadığı fikrinden hareket etmektedir.Kelami ayetleri izah ederken aynı derinliği ve yoğunluğu göstermemiştir. Söz konusu nasların izahında klasik mezhep tartışmalarına girmeyerek, Sunni anlayışı tefsirinde hakim kılmaya gayret etmiştir.

Muhammed Hamdi Yazıre diğer müfessirlerle kıyas edildiği vakit , israili haberleri nakilde oldukça titizlik gösteren bir müellif olarak karşımıza çıkmaktadır.Ancak Müellifin ayanı titizliği hadislerin naklinde gösterdiğini söylemek mümkün degildir.

Başta temel tefsir kaynakları olmak üzere Fıkıh, hadis,kelam, felsefe, tarih, dil ve edebiyat gibi anlara ilişkin İslami literatürden geniş çlçüde faydalanarak Hak Dini Kur’an Dili’ni meyadana getirmiştir. tefsirler arasında seçkin bir yere sahiptir.Buda onun Türkiye’de bilhassa aydınlar arasında geniş bir ilgiye mazhar olmasına yol açmıştır.

II.MEVDU (KONULU) TEFSİR (……..)

A.Tanımı ve Amacı

Mevdu’i(konulu) tefsir,’’ Kur’an’ın bütününü veya ondaki herhangi meseleyi araştırma konusu yaparak ayetleri nüzul tarihine göre sıralayıp incelemek Kur’an’ın bakış açısını tespit etmek ‘’ analamına gelemektedir. Bu tanıma göreMevdü’i tefrsir yöntemi için iki alan söz konusudur. Birincisi, bu yöntemi Kur’an’ın bütünü için uygulanmaktadır ki, bu anlamda Kur’an’ın tamamı konuları itibariyle ele alınarak her konuyla ilgili naslar tespit edildikten sonra, o konularda Kur’an’ın bakış açısı ortaya çıkarılabilir.

İkincicsi herhangi bir konudaki Kur’ani perspektifi tespit amacıyla ayetler nüzul sırasına göre sıralanarak incelemk suretiyle araştırılır; Bu durumda da üzerinde çalışılan konu müstakil olarak tespit edilmiş olur. Kur’an’ın tüm konularını mevdü’i tefsir bağlamında baştan sona inceleyen herhengi bir tefsir henüz literatürümüze girmiş değildir.Fakat müstakil konular itibariyle dün olduğu gibi bugünde çeşitli tezler ve araştırmalar yapılmakta; hatta yapılan bu çalışmalar artarak devam etmektedir.

B.Tarihi Seyri

Allah Resulü ihtiyaç anında Kur’an’ın herhangi bir ayaetini açıklarken zaman zaman bu yönteöi kullanıyordu.Ancaktedvin dönemini müteakip yıllarda konulu tefsir yönteminin kendini daha çok fıkhi alanda ortaya koyduğu analşılmaktadır.Zira bu dönemde bazı Sünni mezhepler, Kur’an’ın teşriini konu edinen naslardan yola çıkarakgörüşlerini sistemleştirirken, bu yöntemi yoğun bir şekilde kullanmaya gayret etmiştir.

Hz.Peygamber’in uygulamasıyla ilk oalarak temeli atılan konulu tefsir anlayışı, daha sonraki zamanlarda da devam ederek günümüze kadar gelmiş; hem konu tefsirinde hem de tahlili tefsirde en faydalı ve hüvenli bier yöntem olduğu için özellikle müstakil bir konu bağlamında en çok başvurulan bir tefsir şekli olmuştur.

C.Yöntemi

1.Takip edilen bir yöntem ilk başta üzerinde çalışma yapacakları konunun öncelikle sınırlarını ve hedefini belirlemekle işe başlama durumundadır.

2.Mevdu’i tefsirinde İslam bilginlerinin takip ettikleri usullerden biride konu bütünlüğünü sağlamak amacıyla bir araya getirilen Kur’ani nasların tarihi bağlamlarını oluşturmaktadır.

3.Ayetlerin siyak ve sibak ilişkileri de bazı araştırmacı müfessirlerin ister mevdi’ı isterse mevdu’i tefsirde olsun görmezlikten gelmedikleri önemli bir meseledir.

4.Konulu tefsir yapan araştırmacı aynı zamanda Hz.Peygamber ‘in sünnetinden de istifade etmek durumundadır.

5.Aynı şekilde sahabe, tabiün, tebe-itabiin ve sonraki dil bilgilerinin söz ve tercihleri de yararlanılması gereken tefsir malzemesi olarak telakki edidiği için buda müfessierlerin, çoğunlukla başvrdukları bir yol olmuştur.

D.Önemi ve Faydaları

1.Toplumların yenilenen ihtiyaçları, insanla ilgili alanlarda yeni düşüncelerin ortaya çıkması ve modern bilimsel teori alanlarının gittikçe genişlemesi karşısında sağlıklı bakışlar ve üretebeilmek,ancak Kur’an’ı konulu tefsir yöntemiyle yorumlamakla mümkündür.

2.İnsanın, herhangi bir mesele de Kur’an’ı kendisine rehber edinebilmesi içinde o konuyla ilgili kapsamlı, net ve nii bilgilere sahip olması gerekmektedir.

3.Konulu tefsir çalışmalarından yararlanıldığı takdirde hem problemlerin çözümü kolay yoldan halledilecek he de Kur’an’ın hidayetine kısa yoldan ulaşılmış olacaktır.

4.Bilindiği gibiiçinde yaşadığımız çağ ihtisaslaşmanın çok yaygın olduğu bir zaman dilimini oluşturmaktadır.Bubakımdan tefsir çalışmalarının da buna paralel olarak mevzulara ayrıııııııııı olarak ele alınıp incelenmesi artık bir zorunluluk halini almıştır.

Kısacası Kur’an’ın içerdiği her konun söz konusu yöntemle ele alınıp muhataplara sunulmasında sayısız yarar vardır. Çünkü ihtiva ettiği konular itibariyle beşeri te’lif tarzına uymayan Kur’an’ın çok daha sağlıklı bir şekilde anlaşılması diğer tefsir yöntemlerine nisbetle daha çok konulu tefsirlerle sağlanabilir.

TARİHTEN GÜNÜMÜZE TEFSİR AKIMLARI

A.Ehl-i Sünnet Tefsiri

1.Mezhebi Tefsirler

Mezhebi tefsir herhangi bir fırkaya ait Kur’an’i anlayışa denir.’’Mezhebi Tefsir’’ sözüyle fıkhi görüşleri değil, inanç sistemlerini üzerine bina edildiği.Kur’ani anlayışları kastediyoruz.İslam’ın biirnci asrının sonlarından itibaren gerek dini, gerekse siyasi bir anlayışla ortaya çıkmaya başlayan bir takım itikadi mezhepler,tefsire hız veren amillerin başında yer almıştır. Herşeyden önce Müslüman oldukalrını unutmayan bu mezhep mensupları ortaya koydukları görüşlerin doğruluğunu göstermek için Kur’an’a başvuruyorlardı.Çünkü her mezhep Kur’an sünnete dayandığı oranda güçleniyor ve taraftar topluyordu

A.Ehl-i Sünnet Tefsiri

Ehl-i sünnet Hz. Peygamber ve sahabenin inanç sistemlerini izleyen Müslümanların ortak adıdır.Söz konusu mezhebin tefsir anlayışını ,’’Meşhur Dirayet Müfessirleri ve Tefsirleri’’ başlığı altında ele alıp örnekleriyle anlatmaya çalıştık.

B.Mu’tezile Tefsiri

Mu’tezile,Haşim b. Abdulmelik zamanında yaşamış olan Vasıl b. Ata (ö.80/ 131) ‘nın kurmuş olduğu mezhebe verieln bir isimdir. Bu mezhep, Emeviler derinde ortaya çıkmış olamkla brlikte, onun kendi yöntem ve fikirleriyle İslam düşüncesine ivme kazandırması Abbasiler dönemine rastalamktadır. Bu dönemde akılcı bir analyışla hareket eden Mu’tezile alimleri, önce kendi tercihlerini ortaya koymuşlar, ardından da bunları delillendirme cihetine giderek Kur’ani nasları te’vile koymuşlardır.

1.Mu’tezile’nin Tefsirdeki Metodu

Mu’tezile imamları, Kur’an’ı tefsir ederken genellikle aklı ön plana çıkarmıştır. Bunun sebebi de mümin inancını tevhid ve adalete aykırı olan her şeyden temizlemektir. Bu husustaki yaklaşımları kısaca şöyledir: Allah hikmeti gereği bir şeyi diğer bir şeyin sebebi olarak yaratmıştır. Kainatta hiçbir şey sebepsiz meydana gelmez. İnsan aklı, bu sebepleri bulamaya ve bir şeyin iyi ‘hüsn), veya kötü (kubh), güzel veya çirkin, faydalı veya zararlı, marüf veya münker, helal veya haram olduğunu tayin etmeye müktedirdir. Aklın bu kudreti sayesindedir ki, sahih nakil ile sağlam akıl birbiriyle çelişmez. Şayet akil ile nakil arasında herhangi bir çelişki meydana gelirse, bu durumda tabii ki akıl tercih edilir. Çünkü nakil , akla mutakabat sağlarsa ancak delil olarak alınabilir. Eğer akla nakil arasında bir mutakabat bulunmazsa, o zaman naklin mutlaka te’vil edilmesi gerekir.

Akli tercihlere önem vermelerinden dolayı Mu’tezile alimleri, Kur’an’daki bazı ayetlerin sembolik anlam içerdiğini ileri sürmektedir.Mu’tezile alimlari bazı kelami meselelerin tefsirin de ‘’usül-i hamse’’ diye bilinen beş temel prensibi esas almıştır.Bu presibler, 1) Tevhid, 2) Adalet, 3)Va’d-va’id, 4)el-Menzile neyne’l-menziletyn, 5)Emir bi’l-ma’rüf nehiy ani’l-münkerden ibarettir. Mu’tezili alimler, bu hususta daha çok ilk iki prensip ekseninde hareket etmişlerdir.Çünkü onlara göre tefsir bir uzmanlık işidir. Bu alanda uzman olabilmek içinde Arapça ile fıkıh, fıkıh usulü ve hadis gibi dini ilimlerin bilinmesi zaruridir. Ancak bu ilimleri bilmek, bir bakım sözü edilen uzmanlığa giriş mesabesindedeir. Zira tefsir alınındaki asıl uzamnlık, Usl-i hamseyi özellikle onun tevhid ve adalet gibi ilk iki prensibini bilmeyi gerekmektedir.

Akla gereğinden fazla yer vermeleri sebebiyle olsa gerektir ki, Mu’tezile sihir ve büyü olayını reddetmektedir.İşte bütün bu yaklaşımlardan dolayı Mu’tezile imamları, Ehl-i- sünnet ulemasının şiddetli tenkitlerine maruz kalmış; bu bağlamda İbn Kuteybe (ö.276/889) onlarınj Kur’an’ıkendi keyiflerine göre te’vil ettiklerini ve bununda Allah’a karşı bir cüretkarlık oldupunu ileri sürerken İ,bn Kayyim el-Cevziyye (ö.751/1350) de Mu’tezile tefsirirnin, kalpleri şüphelerle ve yeryüzünü fesatla dolduran sözlerden ibaret eserler olduğunu söylemiştir.

2.Meşhur Mu’tezile Tefsirleri

1.Ebu Müslim Muhammed b. Bahr el-İsfahani (ö.322/934), camiı’t-te’vil li muhkemi’t-tenzil

2.Kadı Abdulcebbar (ö.415/1024), Tenzihu’l-Kur’anani’l-metan

3.Ali b. et-Tahir, eş-Şerif el-Muratada (ö.436/1044), Ğureru’l-fevaid ve düreru’l-kalaid

4.Zamşehri (ö.538/1144), el-Keşşaf

Bir taraftan kelimelerin anlamları, iştikakları ve gramatik tahlilleri üzerind özenle durularak, sözcüklerin asıl kullanım maksatlarının ortaya çıkarılmaya çalışıldığı, diğer taraftan da istiare, mecaz ve belegat nüktelerinin son derece itinalı ve güzel bir üslupla işlendiği bir tefsiridir.Onun bu yönü farlı mezhep mensupları y-tarafından da takdirlr karşılanarak, özellikle Kur’an’ın belagi ve muzicezi yönünü ortaya koyması sebebiyle müellifi, tefsirde bir otorite olarak kabul edilmiştir.

C.Şia Tefsiri

Burada ele alacağımız grup,Şia’nın büyük çoğunluğu için söz konusu olan ‘’ İmamiyye Şiası’’ diğer adıyla ‘’Caferiye Mezhebi’’olacaktır.

1.Şia’nın Tefsir Anlayışı

Onlara göre Kur’an’ın hem zahiri hem de batıni manası vardır.Esas kastedilen mana Batıni manadır.Zira zahiri manalar, Batıni manaları muhafaza eden kılıf mesabesindedir.Kur’an’ın zahir ve batınına verilerin manalar arasında bir irtibat söz konusudur.Bundan dolayı insan için Kur’an’ın zahirine inanmak nasıl vacipise, batınada inamka da aynı şekilde vaciptir. Yüce Allah Ku’an’ın zahirini, tevhid nübüvet ve risalete çağırmaya batınını da imamet, velayet ve bunlara bağlı olan şeyleri has kılmıştır.

Yine Şia’ya göre Kur’an’ın her döneme mahsus manaları vardır. Zamanın değişmesiyle Kur’an’ın manaları da değişebilir. Ancak Kur’an’ın bütün manalarını yalnız Ehl-i beytten olanlar bilir.Çünkü Kur’an onarlın evine inmiştir. Bu sebeple İmamiye Şiası Kur’an’a yaklaşımda Ehl-i sünnetten ayrılmıştır.

2.Meşhur Şia Tefsirleri

İmamiyye Şiası,Kur’an tefrsirine dair eserler yönünden pek zengin sayılır.bu mezhebin görüşleri doğrultusunda kalame alınan tefsirşerden önemlilerini şöyle sıralamk mümkündür:

1.Kummi, Ali b. İbrahim (Hicri III. Veya IV. asır) Tefsiru’l-Kummi. Bir ciltten ibarettir.Son baskısı 1386/1966 yılında Necef’de yapılmıştır.

2.Tusi, Ebu Ca’fer Muhammed b. el-Hasen (ö.460/1068), et-Tibyan. 10 cild halinde Necef’de basılmıştır.

3.Tabatabai, Muhammed Hüseyin, el-Mizan fi tefsir’l-Kur’an. 20 cilt olarak 1973 senesinde Beyrut’ta basılmıştır.

D.Harici Tefsiri

Hariciler Kur’an’ın lafzına tavizsiz sarılan bir gruptur. Bu mezhebin çoğunluğunu, medeni yaşatantıdan uzak olan insanlar oluşturduğu için, fikri seviyeleri M’tezile ve Şia gibi kapasiteli tefsirler yazmaya yeterli olmamıştır.Esasen fazla sayıda tefsirleri de mevcut değildir. Haricilere isnad edilen en önemli tefsir, Muhammed b. Yusuf Itfiyyiş (ö.1332/1914)’in kalame almış olduğu ‘’Himayanu’z.zad ila dari’l-mead’’ adlı tefsirdir. Bu tefsir 13cildden ibarettir, 1300-1314 yılları arasında Zengibard ‘da basılmıştır.

II.İŞARİ TEFSİRLER

A.Tanımı ve Şer’i Yönü

İşari tefsir,’’ yalnız tasavvuf erbabına açılan bir takım gizli anlamlar ve işaretler yoluyla Kur’an’ı açıklamak’’ demektir. Buna göre söz konusu tefsir, sufinin kendi bireysel fkirlerine değil, bulunduğu makam itibariyle kalbine doğan ilham ve işaretlere dayanmaktadır.

B.Makbul Olmasının Şartları

1. Naslara yüklenen içsel anlamlar lafızların zahiri anlamlarına ters düşmemelidir.

2.Yapılan işari yorumların isabetli olduğunu gösterecek bir başka nas veya açık bir delilin bulunması gerekmektedir.

3.Söz konusu edilen bu yorumlara muhalif şer’i veya akli bir karine bulunmamalıdır.

C.Doğuşu, Gelişmesi ve Sistemleşmesi

İşari tefsir anlayışı hicri ikinci asırda kendini ortya koymuş oldu.İşari tefsirin bu ilk temsilcileri arasında el-Hasan el-Basri(ö.110/728), Ca’fer-i Sadık(ö.148/765) ve Abdullah b. Mubarek(ö.181/797)’in isimleri sayılmaktadır.Kaynakların belirttiğine göre tasavvufun henüz oluşum döneminde yaşayan bu zatlar, yalnızca Kur’an’ın bazı ayetlerini sufi bir anlayışla tefsir ertmye çalışmalarıdır.

Ebu Abdirrahman es-Sülemi (ö.412/1021) ‘nin kaleme aldığı ‘’Hakaiku’t-tefsir’’ adlı eserle mümkün olmuştur. Denildiğine göre Sülemi bu tefsirinde kendisisnden önceki mutasavvıfların tefsir ve tev’illerini bir araya toplayarak işari tefsire büyük hizmette bulunmuştur.Sülemi de Hakaiku’t-tefsir’de kendisinden önceki mutasavvıfların yorumlarını cem etmek suretiyle işari tefsire bu anlamda kaynaklık etmiştir.

İşari tefsirin sistemleşmesinde önemli rolü olan diğer bir müfessir de Gazali (ö.505/1111)’dir. Gazali, ’’ İhyau ulumid-din’’ ve ‘’ Cevahiru’l-Kur’an’2 adıyla yazmış olduğu eserlerinde Kur’an ayetlerinin batını yorumlarına yer vermiştir. İşari tefsir hareketi Muhyiddin İbn Arabi (ö.638/1240) ile de ‘’vahdet-i vücud’’ un etkisi altına girerek en zirve noktaya ulaşmıştır.

D.İşari Tefsir Örnekleri ve İşari Tefsire Yöneltilen Tenkitler

1.İşari Tefsir Örnekleri

İşari tefsire örenk teşkil edecek hususlar pek çoktur. Ancak biz bunlar içersinde Muhyiddin b. Arabi’nin Te’villerinden:

Örnek: Denildiğine göre Muhyiddin İbn Arabi. ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, ‘’Sonra Arş’a istiva itti ’’ ayetini tasavvufi anlamda, ‘’Allah bütün sıfatlarıyla Muhammed;’in kalbine tecelli etti ‘’ şeklinde yorumlamıştır.

2.İşari Tefsire Yöneltilen Tenkitler

Vahidi (ö.465/1072): ‘’ Sülemi (ö.412/1093) ‘’ Hakaiku’t-tefsir’’ adıyla bir tefsir yazmıştır.Eğer o, bu eserindeki söylemlerine inanıyorsa küfre gitmiştir’’ diyerek işari tefsir çerçevesindeki aşırı yorumları küfür sebebi sayılmaktadır.İşari tefsire yönelik ciddi eleştiriler mevcuttur.Eleştirilerin temelinde zahiri anlamın tamamen yorum dışında atılması ve ortaya konan tefsiri delillendirecek sahih nakillerin bulunmaması gerçeği yatmaktadır.

III.FIKHİ TEFSİRLER

Fıkhi tefsir burada sözünü ettiğimiz Kur’an’ın ahkamla ilgili ayetlerini ele alıp incelemekte ve Müslümanların kendi dinlerini yaşamalarına imkan sağlayacak sonuçlar üretmektedir.Fıkhi tefsirin ortaya çıktığı dönemden itibaren ahkam ayetleri ile ilgili çeşitli zamanlardaki yakaşım ve gayretlrde bu anlamda bir ekol olarak algılanmaktadır.

A.Konusu ve Gayesi

Fıkhi tefsir tefsir , ‘’ İbadat, mualemet ve ukubatla iligili ayetlerin izahlarıyla meşgul olup, bu alana ait ayetlerden hükümler çıkarmaya çalışan bir tefsir hareketi olarak ‘’ tanımlanabilir.

Buna göre söz konusu tefsirin konusu ahkam ayetleridir. Yani müçdehitlerin hüküm çıkarmada içtihadlarırna konu edindikleri Kur’an naslarıdır.Amaç da, İslam’ın temelm kaynağı olan Kur’an’ın içermiş olduğu hükümleri, kaide ve prensibleri ortaya çıkarıp insanlara dünya ve ahret mutluluğunun yollarını göndermektedir.

İslam alimleri, Kur’an’daki ahkam ayetlerinin sayısı hususunda ittifak sağlayamamıştır. Gazzali ve Razi gibi bilginler bu nevi ayetlerin sayısını 500 olarak tespit ederken, bir kısım alim bu sayıyı 800 ‘ün üzerine çıkarmış, bir kısmı da aksine 200 ‘e kadar indirilmiştir. Öyle anlaşılıyor ki ,bu konuda farklı rakamların tespit edilmiş olması,bazı ayetlerde ahl-kamın, bulunduğuna açıkça işaret edilmesinden, bazılarına da kısa ve emsal gibi dolaylı olarak hüküm çıkarmanın mümkün olmasından kaynaklanmaktadır.

B.Kaynakları

1.Kitap

2.Sünnet

3.İcma

4.kıyas

5.Şer’u Men Kablena

6.Sahabe Kavli

7.Örf

8.İstihsan

9.İstishab

10.Maslahat

Esasen Kur’an ve sünnet tarafından getirilen bütün hükümlerin nihai amacı, insanın yaraına olan şeyleri emredip zararlarına olanları da yasaklamaktır. Buna göre denilebilir ki, İslami hükümler maslahatı (faydayı) esas almaktadırlar.

11.Sedd-,zerai

C.Önemli Bazı Fıkhi Tefsirler

Hz. Peygamber’in vefatından sonra meydana gelen yeni olaylar sebebiyle hüküm ifade eden ayetlerle ilgili olarak ashab zaman zaman

Kendi içtihadlarını ortaya koymak suretiyle fetva vermeye başaladı.Tabiün döneminde daha fazla bir ivme kazanan ahkam ayetlerini tefsir ve onlara dayalıyeni hükümleri ortay çıkarma hareketi, nihayet hicri II. Asırda iyice su yüzüne çıkmış oldu.Böylece ilk olarak fıkhi mezhepler doğdu ve arkasından da ‘’Ahkamu’l-Kur’an’’ yahut da ‘’ Tefsiriru ayati’l-ahkam ‘’adıyla eserler yazıldı. Bunkların en önemlilerini tarih itibariyle şöylece sıralamak mümkündür:

1.İmam Şafi (ö.204/819),Ahkamu’l-Kur’an

Bu eser İmam Şafi’den yaklaşık iki asır sonra Beyhaki (ö.458/1066) tarafından derlenmiş ve Muhammed Zahidu’l- Kevseri’nin mukaddimesiyle ilk olarak 1371/1952 tarihinde kahire’de iki cilt halinde basılmıştır.

2.el-Tahavi (ö.321/933) Ahkamu’l-Kur’an

Tamamının döet cil olduğu tahmin edilen bu eserin, Vezir Köprü Fazıl Ahmet Paşa ktp., No:814 ‘de kayıtlı bulunan yazma bir nüshası, Sadettin üÜnal tarafından tahkik edilerek İstanbul 1995 tarihinde cild olarak neşredilmiştir.

Tahavi, söz konusu kitabında ahkam ayetlerini surelerdeki yerine göre değil, ‘’kitabu’s-salat’’ ve ‘’kitabu’z-zekat’’ gibi isimlerle fıkıh kitapları sisitemine göre sıralamış ve her ayeti genlikle bu kitapların bir babı olarak ele almıştır.

3.el-Cessas (ö.370/980), Ahkamu’l-Kur’an

4.el-Kiya el-Herrasi (ö.504/1110), Ahkamu’l-Kur’an

5.Ebu Bekr İbnu’l-Arabi (ö.543/1148), Ahklam’ul-Kur’an

Sözünü ettiğiğmiz bu eser Kur’an’ı Kerim’in sure ve ayet tertibine uygun olarak,içersinde ahkam ayeti bulunan 108 sureyi ihva etmektedir. İncelemeye konu olan ayet sayısı is 852 dir.İbnu’l Arabi söz konusu eserinde ahkama ayetrlerinden hüküm çıkarırken kelimelerin lügat anlamına Hz.Peygamaber’in sahih sünnetine ve sahabenin tatbikatına başvurmaktadır.

6.el-Kurtubi (671/1272), el-Cami’li ahkami’l-Kur’an

Kurtubi tefsiri bütün bu yönleriye hrm rivayet hem de diraytet tefsirinde bulunmsaı gereken özellikleri taşmış olsada aslında o daha çok bir fıkhi tefsir olarak değerlendirilmektedir. Bu yüzden bizde söz konusu olan tefsiri, fıkhi tefsirler arasında ele alamya çalıştık.

IV. İlmi Tefsirler

A.Tanımı

Nasların, bir takım fenni keşif ve nazariyetler esas alınarak yapılan tefsirine ilmi tefsir, adı verilmiştir. Bir başka ifade bilimsel verilerle ayetlerin delaletleri arasındaki uyumu araştıran ve açıklamaya çalışan tefsie, diye de tanımlamak mümkündür.

B.Ortaya Çıkış ve Gelişmesi

Kaynakların belirttiğine göre ilmi tefsir hareketi, dirayet tefsirirnin ortaya çıkmasıyla başlamıştır. Ancak kesin bir tarih tespit etmek gerekirse bunu Abbasiler devrindeki ilim ve tercüme hareketlerinin başlangıcına kadar götürmek mümkün olabilir.Bu hareketi merkezi bir düşünce etrafında ilk olarak ele alan İmam Gazzali (ö.505/1111)’dir.

Gazzali’den sonra ilmi tefsir anlayışını tefsire ilk tabik eden büyük müffesir Fahruddin Razi (ö.606/1209) olmuştur. Söz konusu müfassir Kur’an’da yer alan kevni ayetleri, yaşadığı dönemin ilmi görüş ve nazariyetlerini dikkate alarak tefsir etmiştir.Onun ardından da Ebu’l-FADL- EL-Mursi (ö.655/1257) ve Suyuti (ö.911/1505) ilmi tefsir anlayışını savunan alimler araında yer almıştır. Özellikle Süyuti Kur’an’ı, ilimkerin kaynağı olarak görmüş ve Allah Taala’nın her şeyin ilmini onun içine koyduğunun beyan etmiştir. Anbcak ilmi tefsir hareketi Suyuti’den sonra bir duraklama devrine girmiş, zaman zaman Katip Çelebi (ö.1068/1657) ve Erzurumlu İbrahim Hkkı (ö.1186/1772) gibi bazı bilginler tarafından yeniden canlandırılmak istenmişse de pek başarılı olunamamıştır.

Söz konusu hareketin bu asırdaki savunucusu da ‘’Keşfu’l-esrari’n-nuranniyeti’l-Kur’aniyye’’ adlı kitabıyla Muhammed b. Ahmed el-İskenderani (ö. 1306/1888) olmuş; onu da ‘’Tebaiu’l-istibdad ve mesairu’l-isti’bad’2 adlı eseriyle Seyyid Abdurrahman el-Kevakibi (ö.1320/1902) takip etmiştir.Ancak ilmi tefsir hareketi bu faaliyetlerden yarım asır sonra Tantavi Cevheri (ö.1359/1940) ile zirve noktasına ulaşmıştır.Ayetlerin hakikatını keşfetmeye teşfik etmek için şöyle demiştir: Kur’an’da fıkha ait 150, buna mukabil ilim ve fenle ilgili 750 kadar ayet vardır. Hal böyle iken Müslüman alimler fıkıh ilmine ait pek çok eser telif etmişler: ancak kevni/kozmolojik ayetler üzerinde sanki de hiç durmamışlardır.

İlmi tefsiri savunan çağdaş müeliflerden biri de ‘’ el-Kur’an ve’l kevm’’ kitabının yazarı Muhammed Abdullah Şerkavidir.Ülkemizde bilisel tefsir konusunda oldukça mütedil bir yaklaşım sergileyen ilim adamları bulunmaktadır. Bunlar arasında Muhammed Hamdi Yazır, Said Nursi, Süleyman Ateş ve Celal Kırca’nın isimlerini sayabiliriz.

C.İlmi Tefsire Karşı Çıkanlar

Bu eğilime karşı çıkanların başında fakih ve usulcü Şatıbi (ö.790/1388) gelmektedir. O, bu konuyla ilgili görüşlerini ‘’el-Muvafakat’’ isimli eserinde şöyle dile getirmiştir. Muhammed Hüseyin ez-Zehebi (ö.1399/ 1978) de eş-Şatıbigibi Kur’an’ın Araplara gönderildiği ve onlar tarafından anlaşıldığı noktasından hareket etmek suretiyle, bu muhataplar tarafından bilinmeyen manaların Kur’an lafızlarına verilmeyeceğini,aksi halde Kur’an’ın belagatından söz etmenin mümkün olmadığını iddia etmektedir.

İlmi tefsire karşı çıkanlar böyle bir tefsirin hem Kur’an’ın icaz yönüyle hem de Müslümanların itikadları açısından tasvip edilmeyeceğini ileri sürmektedirler. Şunu hemen belirtmek gerekir ki Kur’an elbette ki fen ve diğer bilimlerin esaslarını ortaya koyan bir kitap değildir.O, bir dinin kitabıdır ve asıl hedefi de Allah’ın iradesini ortaya koymaktır. Böyle olunca tabii ki, Kur’an’ınazariyelerin kayanğı olarak görmek yanlıştır. Ama yanlış olan bir başka daha şey vardır ki o da Kur’an’ın lafızlarını indirildiği dönemin anlayışına hapsetmektir.Bilindiği üzree tefsirde nuzul ortamı önemlidir.Ama Kur’an manalarını sadece o dönemin anlayışından i,baret görmekte tabiî ki doğru değildir.Çünkü böyle bir anlayışı tasvip etme,tefsirde yeniliğe ve zenginliğe karşı çıkmak, daha doğrusu varlıkla yokluğa düşmek demektir.Böyle olunca ashabın vermediği manaları Kur’an lafızlarına yüklemek, ayrıca onarlın üzerinde durmadıkları ya da manasını anlamadıkları ayetleri özellikle kozmolojik nasları gelişen bilim ve teknolojinin verilerinden yaralanmak suretiyle tefsir etmek kaanatimize göre yanlış bir yol olmasa gerektir.

Bura da şu iki hususunda altını çizmek de yarar vardır. Bunlardan biri, Kur’an tefsirinde bilimseş veriler kullanılacağı zaman,onların faraziyeler halindeki tespitler değil, ispatlanmış nazariyeler olmasına dikkat etmek; diğeride ilmi tefsirin hiçbir zaman nihai anlayış olduğunu ileri sürmektedir.Yani müfessir yaptığı ilmi tefsirin kendi yaşadığı dönemin ilmi ver5ilerine dayandığını, bunların değişmesi durumunda Kur’anIn, o istikamette de tefsir edilebileceğini beyan etmelidir.

V.İçtimai Tefsirler

Kur’an’a yönelik tefsir tarzlarından biride içtimai tefsirdir. Bu tefsir, ‘’ Kur’an’ı yeni bir anlayışla ele alarak, çağın toplumsal sorunlarını nasların ışığı alatında çözümlemeyi hedefleyen bir tefsir çeşididir.’’

A.Kurucusu, yöntemi ve Amacı

İçtimai tefsir, XIX. Asrın son çeyreğinde Mısırlı bilgin Muhammed Abduh (ç.1323/1905) ‘un, Ezher Üniversitesi’ndeki hocalığı esnasında uyguladığı bir yöntemdir.Bu yöntem, Abduh’un derslerinde ayetleri mushaftan okuyup, kendi bilgi birikimine dayanarak açıklamaktan ibaretti. Herhangi bir müfessirin tesiri altında kalmamak için de önceden bir tefsire bakmamayı alışkanlık haline getirmişti; ancak lügat ve irab bakımından bir müşkil ile karşılaştığı zaman yalnızca Celaleyn Tefsirine müracaat ederdi. Çünkü abduh’a göre, Allh’u Taala kıyamet gününde insanaları, başkalarının söz ve anlayışlarından dolayı çekmeyecek, yalnızca hidayet ve irşada sevketmek için indirdiği kitabından ve onun muhtevasını bize açıklayan Peygamber (sav) ‘in sünnetine uyup uymamaktan ötürü sorgulayacaktır. Böyle olunca Kur’an’ı Kerim’le ilgili geçmişte söylenenler, mutlaka başvurulması gereken kayanak olarak değerlendirilmemelidir.

Ona göre asıl tefsir, Kur’an’ınsözlerinden ne kast edildiğini ortaya koyan, inanç ve ahlak gibi konularda cezp ederek insanları, anlatılanlar doğrultusunda amel yapmaya sevk eden tefsiridir.Muhammed Abduh’un böyle bir yöntemle Kur’an’ı tefsir etmedeki amacı ise İslam ümmetini içine düştüğü geri kalmışlık probleminden kurtarmaktı.İslam’ın bu geniş akılcı özelliğinden dolayı söz konusu ekol mensupları, tefsirde akla çok geniş bir alan tanıdılar ve bazen aklın alanına girmeyen konularıda akılla çözmeye çalıştılar.BU özelliğinden dolayıdır ki içtimai tefsir ekolü, bazıları tarafından ‘’ Modern Mu’tezile ekolü’’ olarak nitelendirildi.

B.Diğer Temsilcileri

İçtimai tefsir ekolünün Muhammed Abduh’tan sonra ikinci önemli temsilcisi Reşid Rıza (ö.1354/1935)’dır. Bilindiği gibi Reşid Rıza Abduh’un en gözde talabesidir.Abduh’un Tunus’tan , Mısır’a döndüğü zaman Ezher’de tefsir dersleri vermeye başlaığında, ‘’Tefsiru’l-menar’’ adıyla kitap haline getirilmiştir.Reşid Rıza bu tefsiri,Nisa Suresi’nin 145. Ayetine kadar yazmış, Abduh’un ölümünden sonrada ise , diğer kısımları da kendi anlayışına göre devam etmiştir. Ancak söz konusu tefsir, Reşid Rıza’nın ölümü sebebiyle tamamlanamamıştır.Kur’an’ın mevcut tetibe görre baştan on iki suresini ihva eden on iki ciltlik bir tefsirdir.

İçtimaii tefsir ekolünün bir diğer temsilcisi de Ahemd Mustafa el-Mereği (ö.1371/1952) 'dir.Bu zat da tıpkı Reşid Rıza gibi bir tefsir kaleme almıştır.Söz konusu tefsir , ''tefsiru'l-Meraği'' adıyla 30 cildden oluşan (mücelled) oldukça mufassal bir tefsirdr.

İçtimai tefsir ekolünden söz ederkenSeyyid Kutub (ö.1386/1966)'un ismini zikretmek tabii ki haksızlık olacaktır.Seyyid Kutub, bu ekeolün önemli temsilcilerinden sayılmaktadır.Onun ''Fi zilali'l-Kur'an '' adıyla yazdığı söz konusu eser, baştan sona müellifin dirayetin yansıtan bir tefsirdir.Kur'an'ın idari ve siyasi anlamdaki mesajını ortya çıkarmaya çalışan ve bunda da büyük ölçüde başarılı olan müfessir olarak nitelendirebiliriz.

1.Olumlu Eleştiriler

1.Söz konusu ekol mensuplarının israiliyata karşı adeta bir savaş açmış olmalarıdır.

2.Tefsirde mezheplerde hiç birirnin tefsirinde kalmayıp Kur'an'ı, mezhepler için bir vasıta kılmamaya çalışmalarıda bu ekelün olumlu yanlarından biridir. Çünkü söz konusu ekol mensuplarının temel hedefleri arasında, kitap ve sünneti kaynak olrak dünyevi işlere köklü bir ''tecdid'' hareketi başlatma projeside vardır.

3.Sağlan verilere dayanan bilimsel nazariyetlerin Kur'an'la mubakatı üzer,nde durarak, bir anlamda Kur'an'ı devamlı suretle ilmin gündeminde tutmaya çalışmaları

3.Olumsuz Eleştitiriler

1.Akla gereğinden fazla geniş bir alan tanıyıp aklı da,ma naklin(rivayetin) önüne geçirmek. Nitekim Abdullah Muhammed Abduh'a göre İslam'ın öncelikli referansı akıldır ve akıl ile nakil çalıştığında aklı nakle tercih etmek gerekmektedir.

2.Buhari ve Müslim'in sahihlerinde r,vayet etmiş oldukları hadislerin bir kısmını zayıf ve mevzu (uydurma) olarak nitelendirerek redetmek.

3.Sahihliği alimlerce tescil etmiş ahad habrleri hüküm istnbatında kabul etmemek.

4.Lafızların zahirine ters düşecek tarzda aşırı te'villere giderek, Kur'an bütünlüğüne zarar vermek.

VI.Modernist Tefsirler

Modernist tefsir,'' vahyedilmişbir inanç ve ameller pratiği olan Kur'an'ı, yaşanılan çağın htiyaçlarını dikkate alarak uygun yöntemlerle açıklamak'' demektir.

A.Modernist Tefsirin Amacı

İslam'ın ilk zamanlarındaki dinamizmini yeniden hayata geçirerek, Müslümanların yaşantılarına arız olan durgunluğu, geriliği ve zayıflığı ortadan kaldırmaktır. İşte buda Kur'an'ı yeni bir yöntemle ele alıp yorumlamaktan geçmektedir.

B.Modernst Tefsir Yöntemleri

Önceleri klasik anlamda ortaya çıkan bu yaklaşım tarzı,ortay koyduğu yeni çözüm metodolojisi ile daha farklı bir boyuta taşınmıştır.İlk etapta klasik modernist bir görüntü le ortaya çıkan tefsr, br müddet sonra Neo-İslam Modernizmi adı altında yeni bir seyir takip etmeye başlamıştır.

1.Klasik Modernist Tefsir

Bu tefsir yöntemini savunanların başında Seyyid Ahmed Han(ö.1316/1898), Seyyid Emir Ali(ö.1347/1928) ve MuhammedEbu Zeyd gelmektedir.Kaynakların belirttiğine göre Seyyd Ahmed Han ilk zamanlar Şah Veliyyullah ed-Dilevi (ö.1176/1762) 'nin etlisinde kalmış; ancak daha sonra bu çzgin ayrılarak modernist bir düşünce yapısı içersine girmiştir.Bu eğilimin doğal bir sonucu olsa gerek ki Ahmed Han İslam'ın akılla uzlaştığınıkabu ederek Kur'an'ı akilleştirmeye çalışmış, '' Tesiru'l-Kur'an'' adıyla yayımladığı Kur'an'ın baştan on yedinci cüze kadar olan kısımını içeren altıciltlik tefsierinde hep bu çizgiyi koruşmuştur. Ona göre kainatta sebep-sonuç ilkesi hakimdir. Allah tabiat kanunlarını yaratmış.ve onları yürülüğe koynuştur.Bu yüzden kainatta bu kanunlara aykırı hiç bir şey cereyan etmemektedir.Söz konusu anlayıştan hareket eden Ahmed Han, peygamberlerin muczelerini ve velllerin kerametlerini kabul etmeyip bunlarla ilgili nasları tabiat kanunlarına uygun bir biçimd yorumlamaktadır.

Geçmişte İslam alimlerinin tartıştıkları,siyasi, iktisadi, hukuki vb meselelerin sonrak nesillere İslam'ın kendisiymiş gibi sunulduğunu söyleyen Ahmed Han, bun da Müslüman topluluklarıfikri donukluğa yani düşünceden tamamen uzaklaştırıp dinde hiç yeri olmayan bir tevekkül anlayışına sürüklendiğini ifade etmektedir.

Seyyid Ahmed Han, İslam'ın ilk üç asrında insanlar tarafından çok fazla hadis uydurulduğunu bundan dolayı hadisinKur'an derecesinde güvenilir bir kaynak olmadığını iler, sürmektedir.Kur'an naslarını akılcı bir yöntemle yorumlaması, hadislerin anlam yönünden anack akıl ve dirayetle tespit edilebileceğini söylemesi, Seyyd Ahmed Han'n XIX. Yüzyıl determinist tabiat felsefesinden etkilendiğini göstermektedir. Öyle anlaşılıyor ki, onun Batı medeniyetine olan aşırı hayranlığı ve heşeyi sebep-sonuç ilişkisine bağlamasıda bu etkinin bir sonucudur.

Başta belirttiğimiz gibi söz konusu ekolün ikinci önemli şahsiyeti de Seyyid Emir Ali'dir.Akılcı bir çizgi takip etmesi ve modernist yaklaşımları sebebiyledir ki Seyyid Emir Ali, İslam modernizmini savunan Batı yanlısı aydınlar üzerinde önemli derecede etkili olmuştur.

Klasik modernist tefsir ekoü içersinde ele alacağımız bir diğer alim de Muhammed Ebu Zeyd'dir.1930-1931 senelerinde Mısır'da yazmış olduğu ''el-Hidaye ve'l-irfan tefsiri'l-Kur'an'i bi'l-Kur'an'' adlı eserinde anlaşıldığına göre o, determinist bir te'vcildir. oyüzden peygamberlerin mucizelerini hep bu anlayışla yorumlamıştır.

Söz konusu bilginler,potivizmin etkisinde kalarak peygamberlere yönekil harkulade olayları, melek ve cin gibi deneyna alanına girmeyen görünmez varlıkları te'vil veya inkar yoluna gitmişlerdir.Aynı şekilde Kur'an'daki siyaset,hukuk,ekonomi vb pratik hayatla ilgli emir ve yasakları ve bu yasakları işleyenler hakkında cezaları; ayrıca İslam'ın mevcut beşeri sistemlerle uyuşmayan bazı yasak ve emirlerini ya ilahi tavsiye olarak algılamışlar yada akilleştirerek açıklamaya kalkışmışlardır.Öyle görünüyor ki , onların sergiledikleri bu tavırların arka planında İslam'ın yönetim şeklini öngörmediği tezinden hareketle dini toplum haytından uzaklaştırıp bireysel hayata indirgeme istekelri yatmaktadır.Halbu ki İslam dini evrensel bir dindir ve bu yönüyle o insanların hem ferdi hem de toplumsal anlamda sorunlarını çözecek mükemmelliktrdir.

2.Çağdaş Modernist Tefsir

Klasik modernist yaklaşımın ardından ondan daha farklı bir zemine oturtulan başka bir tefsir yönteminin ortaya çıktığını görnekteyiz ki, bunu da çağdaş veya neo-modernist yani tarihslci yaklaşım olarak tasvif etmek mümkündür.

a.Savunucuları ve Fikri Alt Yapısı

1.Fazlur Rahman

Kur'an'ı neo-modernist yani tarihseci bir gözle okumanın gerekli olduğunu fikrini savunanların ilki, Pkistan'lı bildin Fazlur Rahman'dır.Bilindiği gibi Fazlur Rahman önce kılasik modernizmi eksik yanlarından, kusurlarından arındırmakla işe başalamış sonra da yeni bir modern proje üretme yönünde çaba harcamıştır.Maksadı, İslam'ın temelleri olan Kur'an ve onun pratik yorumu sünneti yeniden yorumlayarak aktüelleşmek yani hayatın içersine sokmaktır.O, bu husutaki yaklaşımını, Kur'an tarihsel bir metin olarak ele alınmalı, geliştirilen yeni bir tefsir metodolojisiyle deMüslümanların modern dünyadak sorunlarını çöözebileck ve bu alandaki ihtiyaçlarına cevap verbilecek bir tarzda yorumlanmalı tezüzerinde kurmaktadır.

Esasen o, iahide olsa ebediyen geçerli tek dışa vurum olarak kastedimiş olmazdı.Yani Kur'an metni ya açıkça Hz. Peygamber tarafından yazılmıştır; ya da kalbinde vuku bulunan ilham ve yansılmar onun tarafından yazıya geçirilmiştir.İlhamlar ona ait olmasa bile,lafız Peygamber'e aittir ve onun dil bilgisi ve ifade gücnün bir ürünüdür.

Ancak şuda bir gerçek ki, Fazul Rahman hem Kur'an2ın yorumunda hem de yaşayan sünnette temel olarak içthadı esas almakta; onu kapsamlı ve sistemetik bir tercihi olarak nitelendirmektedir.Fazlur Rahman'a göre bu yapılmadığı taktirde Kur'an'daki pek çok önemli hüküm yanlış yorumlanacaktır.

2.Roger Garaudy

Çağdaş modernizmin bir başka temsilciside Fıransız asıllı bilgin Roger Garaudy'dir.Garudy, Efgani ve Abduh gibi klasik modernistlerin yolundan giderek, çağımızın problemlerine özünden hiç birşey kaybetmeden cevap verebilmesi için İslam'ın uyanışı nasıl olamalıdır? şeklindeki kaygısını dile getiren temel soruyu sorup, arkasından da Kur'an'ın ihva ettiği ''öz'' ün neliğiğni tespit etmeye yönelmiştir. Garaudy de Fazular Rahman gibi çağın ihtiyaçlarını çözmede, Kur'an'ın tarihsel okunuşunu esas alamktadır.

Kur'an'ı doğru yorumlamanın öncelikle onu tarihsel olarak okumakla mümkün olduğunu, Bununda anacak içtihad ve akıl yürütme ile gerçekleşeceğini ileri süren Garaudy, ictihadın temelinde ilahi maksadın ortaya çıkarılma nedeninin yer almasını gerekli görmektedir.Ona göre böyle yapılırsa Kur'an'dan her zaman bir hayat modeli çıkartılabilr.Aksi halde onu aktüelleştirmenin imkaını yoktur.Bu bakımdan tamamen Hz. Peygamber döneminde ki Arapların tarihsel temayül ve şartlarına göre şekillenmiş bulunan Kur'an ahkamını, her devir ve şartta geçerli kılmak ve şeritaı uyguluyorum diye mesla hırsızın elini kesmek, ayetleri indirdikleri tarihsel ortamdan soyutlayıp bu ayetlerle'' İlahi Kanunu'' birbirine karıştırmak demektir. Bu ise, İslam'a kötülük yapmaktan başka birşey değildir.

2.Muhammed Arkoun

Çağdaş modernizmi veya tarihselciliği savunanlar içersinde yer alanönemli bir düşümürde bilindiği gibi Muhammed Arkoun'dur. Arkoun Kur'an'ı dinamik bir tarih içersinde ve gündeik hayatın alışkanlıkları arasında ortaya çıkmış bir kitap olarak tanımlamaktadır.

3.Hasan Hanefi

Tarihselciliği, Kur'an'ın anlaşılmasında tek yöntem olarak görenler içersinde belkide en radikal söylemlere sahip olan Düşünür Hasan Hanefi'dir.Kur'an'a antroplolijik olarak yaklaşmayı teklif eden Hasan Hanefi, tarhselliği sadece vahyedilmiş metinlerin değil, Allah hakkındaki tasavvurların da bir özelliği olarak görmektedir.

Kısaca ifade etmemiz gerekirse diyebliriz ki, özellikle çağdaş İslam modernistleri Kur'an'a tarihselci bir anlayışlayaklaşmaktadırlar.Hepsinin buluştuğu ortak nokta Kur'an, belli br tarihte belli bir coğrafyada yaşayan insanlara yol göstermek amacıyla indirilmiş yerel nitelkli naslardan oluşan bir kitaptır.

b.Kur'an'ı Tarihselci Okumanın İmkanı

ba.Tarihselciliğin Problemleri

Hıristiyan ilahiyatçılar dinn selameti açısından Kutsal Metindeki ''akıldışı'' şeyleri sorun olarak görüpbunu tarisellikle ilgili nasları sorun olarak görerek aynı yöntemile onları aklileştirme yoluna gtmiş ve sorunun çözümü için ahkamin değişmesini talep etmişlerdir.

Başlangıç itibariyle kulağa hoş gelen böyle bir amaç; iyi niyetli bir düşüncenin ürünü olabilir.Ancak şunu unutmamak lazım ki,Batı'da Kutsal Metnin ''akıl dışılığını '' ve bunun sp-onucu olarakta '' bilimle olan uyuşmazlığını'' ber taraf etmeye yönelik bir tarihselcilik anlayışını, Kur'an metni için düşünmenin hiç bir haklı gerekçesi yoktur.Çünkü Kur'an'da ne akıl dışılık ne de bilimle uyuşmazlık söz konusudur.Bu da, Kur'an'ı tarihselci yaklaşomla okumanın dha başlangıçta temal bir yanılgı olduğu ve bizi bazı problemlerle karşı karşıya bırakması anlamına glmektedir.Bunları şöyle sıralamak mümkündür.

1.Herşetden önce şunu belirtelim ki, ilahi dinler ancak kutsallık düşüncesiyle hayat bulur ve yaşarlar.Kutsal birer kaide olan dini ahkamın tarihsel bir formata sokularak değerlendirilmesi ise, dine ve onun kurallarına karşı bir gvensizliği beraberinde getirebilir.

2.Kur'an'ın mucizevi olan lafzını bütünüyle tarihsel görerek onun lafzından bağımsız genel ilkelere ulaşmayı hdeflemek, sonuç itaibariyle Kur'an'ı btünüyledevre dışı bu-ıt-rakmak anlamına gelebilr.

3.Ayrıca üzerinde durulması gereken bir diğer husus da, Kur'an'ın cezalarla ilgili koymuş olduğu hükümlerin içerikleridir.Bu tablı bize göstermektedir ki,bazı cezalrın insana bırakılmasına karşın, bazılarının belirlenmiş olması, onların değiştirilemeyeceğini ve alternetiflerinin bulunmadığını göstermektedir.

4.Burada şunu belirtmek gerekir ki, aslında Kur'an'ın öngördüğü suçlara verilecek cezlardan maksat insanları suç işlemekten caydırmaktır.

bb.Kur'an'da Mahali Naslar Meselesi

Öcelikle şunu belirtelim ki, bilndiği üzere Kur'an belli bir tarhte belli bir coğrafyanın insnalarına inzal edilmiştir.Kur'an'ın belli bir tarihte ve bellir bir ortamda inzal edilmiş olması da doğal olarak onun, bir tarihinin izlerini taşımasını formel olarak tarihsellik karakteri arz etmesini zorunlu kılmaktadır.Ancak burdan yola çıkarak Kur'an'ı tamamen tarihsel bir kitap olarak değerlendirmek doğru bir yaklaşım değildir. Çünkü böyle bir yaklaşım, Kur'an'ınçoğunluğunu teşkil eden evrensel naslarını, az sayıdaki mahalli-yerel naslarına feda etmek demektir. Bu sebeple belki sadece Kur'an'ın söz konusu yerel nitelikli naslarını, şayet güncel olarak uygulama imkanı yoksa tarihsel kabul etme gibi bir yola grilebilir.söz gelimi Hz.Peygamber'in şahsı ve aile hayatı, ibadet alanı, idari-siyasi, askeri ve hukuki sahalar, örf ve adetler ile ilgilş düzenlemeler yanında, sunulan herhangi bir genelprensipten sonra Kur'an'ın örnekleme pozisyonunda getirdiği bir kısım nasları burada misal olarak zikredilebilir.Faraza Hz. Peygamber'in evine müminlerin hangi kayıtlarla girip çıkacağını, ev sakinleriyle hangi şartlarda irtibat kurabileceklerini belirleyen '' Ey iman edenler! Siz zamanını gözetlemeksizin, bir yemeğe davet edilmedikçe, Peygamber'in evlerine girmeyin. Ancak davet edildiğiniz vakit girin. Yemeği yediğinizde hemen dağılın, sohbete dalmayın. Çünkü bu hareketiniz Peygamber üzmekte, fakat o(size bunu söylemekten) utanmaktadır. Ama Allah, hakkı söylemekten çekinmez.''

Kısacası modernist İslam tarihselciliği, objektivist bir tutum ve salt akıl yürütme yöntemi ile Ku'an hükümlerini, modern haytın zorlukları karşısında değiştirmeyi kabul etmektedir.Ancak bu yeni okuma biçimi henüz yeterince tanımlanmış, çerçevesi çizilmiş ve usül olarak Kur'an'a uygulandığında ne türden sonuçlar vereceği test edilmiş değildir. Esasen Kur'an'ın,tarih içersinde ''bir tarihe'' hitap ettiği doğrudur.Bununla beraber doğru olan bir başka şey daha vardır ki o da, Kur'an'ın hitabını bir tarihe çevirmesine ve beşeri zorunluluk gereği tarihsel ir dil kullanmasına rağmen içerdiği mesjın evrensel olamsıdır.Bu sebepten dolayıdır ki, aslında boş bir gayret olarak nitelendirilmesi gereken şey,modern hayatın ihtiyaçlarına çözüm bulmak maksadıyla evrensel bie kitabın naslarını yorumlama yolunda gösterilen gayretler değl, söz konusu metni, bir taraftan kültür dokumuzla uraşamayan bir yönten kullanarak diğer taraftan da nasları, keyfi bir yaklaşımla konjonktüre uyarlamaya çalışmaktır. Bunun içindir kiithal bir düşünceye sarılarak geliştirilen bir yöntem sonucunda pek çok probleme de kapı aralanmakta; böylece kaş yapalım derken göz çıkarılmaktadır.Çünkü bu okuma biçimi bir başka kültür dünyasının temel problemini çözmek için gelştirilmiş bir yöntemdir ki,o da, her iki birer tercüme olan tarihi İncillerin aklılla çelişen taraflarını makul ölçülere getirme amacına yöneliktir.

SONUÇ

Hz. Peygamber hayatta iken bir ileten olarak gelen vahy-i(iletileni), iletilenler(sahabeler)anlamayınca iletene yani Hz. Peygamber'e soruyorlardı, oda onlara(iletilenlere) iletileni izah ediyordu. Dolayısıyla onun Sünnet ve hadisleri bir mana da tefsir görevi görüyordu. Bu sebeple ilk başta tefsir hadis Kitapları içinde bir bab olarak ele alınmıştır. Daha sonraları müstakil bir ilim olarak ele alınmıştır.

Hicri ikinci asırdan itibaren kayda geçirilen hadis eserleri ve yine ilk fetihlerle Başlayan Arap olmayan yeni milletler ve kültürlerin islâma girmesi ile Oluşan ve HIZLA gelişen Fıkıh ve tefsir ilimleri bir birinin mütemmimi gibidirler.

Hadisler bir mana da Kuran'ın açıklayıcısıydı ama diğer manada da;Kur'ân'da gayet açık ifâdelerle Hz. Peygamber'in Yüce Allah tarafından mü'minler için örnek alınması gereken model bir insan olarak takdim edildiğini görmekteyiz. Konu ile ilgili âyetlerde şu veya bu konuda diye bir kayıt koyulmamış olması O'nun insanlar için her yönüyle örnek olarak gösterildiği anlaşılmaktadır. bu konudaki bazı âyetler şunlardır:

"Andolsun Allah'ın Resûlünde sizin için -Allah'ı ve âhireti arzu eden ve Allah'ı çok anan kimseler için- (uyulacak) en güzel bir örnek vardır" (Ahzâb, 33/ 21).

Bu âyette, Resûlullah'ın, Allah'a ve âhiret gününe inananlar için örnek bir şahsiyet olarak ileri sürülmesi, böylece onu Örnek edinmenin Allah'a ve âhiret gününe îman hususuna bağlanması O'nun sünnetine dinde ne kadar değer verilmiş olduğunu açık bir şekilde ortaya koymaktadır.

Kur'ân, Hz. Peygamberin mü'minler için örnek bir insan olduğunu belirtmekle kalmaz aynı zamanda onun büyük bir ahlâk üzere olduğunu da şöyle vurgular:

"Nün. Kaleme ve yazdıklarına andolsun, Sen Rabb'inin nimetiyle ünlenmiş (bir deli) değilsin. Senin için kesintisiz bir mükâfat vardır. Ve sen, büyük bir ahlâk üzeresin" (Kalem, 68/ 1-4).

Sünnetin dindeki değerini ortaya koyan unsurlardan birisi de genelde onun da bir vahiy mahsûlü oluşudur. Nitekim, Kur'ân'a baktığımız zaman vahyin sadece kendisi ile sınırlandırılmadığına, Hz. Peygamber'e Kur'ân'ın dışında da vahiy verildiğine dâir birçok işâretleri görürüz."Peygamber size ne verdiyse onu alın, size ne yasakladıysa ondan da sakının." Haşir suresi yedinci ayetinde aynı zamanda Hz.peygamberin bir şari'i de OLDUĞUNU Kur'an bize söylüyor.

Dolayısı ile de o Kuran'ın müphemini, örneğin beş vakit namazın nasıl kılınacağını, zekatın nasıl verileceğini, orucun nasıl tutulacağını bize anlatıyor ve öğretiyor.

Yine Hz. Peygamber Kuran'ın koymadığı Hükümleri koyuyor. Nesep açısından haram olan kişinin süt emzirme yoluyla da haram oluşu, yırtıcı hayvanların etlerinin haram oluşu gibi daha bir çok Hükmün hadislerle konup açıklandığını görüyoruz.

Dolayısı ile bir tefsirci yani müfessir aynı zamanda bir hadisçi olalı ki bunları bile bilsin, yada bir fıkıhçı yani fakih aynı zamanda bir hadisçi ve tefsirci olmalıdır ki İslam'ı tam anlayıp anlata bilsin.

İşte bu örneklerde kısaca izah ettiğimiz genelde İslami ilimler özelde de Fıkıh, hadis, tefsir ilimleri bir biri ile sıkı bir Bağlantı içerisindedir.

Bütün ilimlerde olduğu gibi bu ilimlerde yukarda detayları ile izah edilmeye çalışıldığı gibi gelişimlerinde bir tarihi süreç yaşamışlardır. Bu süreçlerin içerisinde hadis daha önce tedvine başlansa da ilim olarak tefsir, yaşam, hayat olarak Fıkıh aslında Hz. Peygamber'e vahyin gelişi ile Başlamış, islâmın kurumsal ve yaşamsal olarak hayatın her kademesinde var olmaya başladığı Medine döneminin ilk günlerinden itibaren oluşmuş ve gelişmeye başlamışlardır. Çünkü din

الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا

İşte bugün dininizi kemale erdirdim, üzerinizdeki nimetimi tamamladım ve size din olarak müslümanlığa razı oldum(maide/7) ayeti dinin Kemal'i ve bütünlüğünü ifade ediyor.

Dinin kural ve amel, muamelât Bütünlüğü ve detayları tarihi Varlığı ve gerçekliği ile 1400 yıllık İslam tarihi boyunca ilk inananlarla başlayıp sonra bu dine giren bütün Müslüman milletlerin katkı, mücahede ve Mücadelesi ile gelişerek Kıyamete kadar devam edecektir.

KAYNAKÇA

Hassan,a.(1999). İslam hukukunun doğuşu ve Gelişimi.istanbul

Erdoğan,Mehmet.(2009)Fıkıh ilmine giriş.istanbul

Yücel,Ahmet.(2014) Hadis tarihi. İstanbul

Keskinoğlu,osman. (1979)Fıkıh tarihi ve İslam hukuku.ankara

0 Yorum - Yorum Yaz

Tarihler Hulasası 24.11.2014

Rüstem CAN Öğrenci No: 14922719

2014-2015 Güz Dönemi Doktora Ödevi

Mukayeseli Tarihler/Usuller Kıraati Hülasası

Tefsir Tarihi: Hiç şüphesiz ki, şahıs olarak Kur'an-ı Kerîmi tefsir eden ilk müfessir, Hz. Peygamber (s.a.v.)’dir. Zira, Kur'ân’ı Kerîm’de, Peygamber efendimiz (s.a.v.), Kur’ân’ı tebliğ ve açıklamakla görevlendirilmiştir. ‘‘Ey Resul! Rabbinden sana indirileni tebliğ et’’[1] Diğer bir ayette ise ‘‘…İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman için ve düşünüp anlasınlar diye sana da bu Kur’ân’ı indirdik.’’[2]

Hz. Peygamberin (s.a.v) ardından Kur’ân’ın tefsirinde Sahâbi Efendilerimizi görmekteyiz. Sahabenin, Kur'ân ayetlerini tefsir etmesi, Kur’ân’ın Kur’an’la, Kur’ân’ın sünnetle tefsirinde kaynağa yakın olmaları hasebiyle önemli bir yer tutmaktadır. Sahabenin, Kur’ân’ın inişine ve vaki olan olaylarına tanık olmaları, onları tefsir alanında haklı olarak sonraki nesiller için örnek hale getirmiştir.

Sahabeden sonra gelen Tabiin de, tefsirde sahabenin metoduna yakın bir metot takip etmiş ve Kur’ân’ı tefsir etmişlerdir. Bu dönemde tefsir kitaplarının yazılmaya başladığı rivayet edilmektedir.

İlk Müslümanlar Kur’ân’ı Hz. Peygamber'den (s.a.v) sorarak öğrenmişler, daha sonra gelenler Sahabeden, daha sonra gelenler ise Tabiinden sorarak öğrenmişlerdir. Asırların geçmesiyle, Kur’ân’ı anlama metotları, yani tefsir metotları da değişmiştir. Başlangıçtan zamanımıza kadar, lügat, belâgat, edebiyat, nahiv, fıkıh, mezhep, felsefe, tasavvuf ve daha pek çok açıdan tefsirler meydana getirilmiş, bu çeşitli alanlardaki tefsirlerde farklı usuller ortaya çıkmıştır. Tüm bu Kur’ânî faaliyetlerin oluştuğu sürece, "Tefsir Târihi" denilmektedir.

Hadis Tarihi: Hadîs ilmi, Resûlullah’ın (s.a.v) bizâtihi kendisinden İslamı öğrenmek ve Kur’an ve İslam adına anlaşılmayanların anlaşılması adına ifade buyurduğu sözlerin tedvini ile ortaya çıkan ilimdir. Bize ulaşana kadar farklı evrelerden geçen hadis ilmi, çok parlak evrelerden geçtiği gibi duraklamanın vuku bulduğu zaman dilimlerine de şahit olmuştur. Özetle şu söylenebilir: Hadîs tarihi, gelişim aşamasında, İslâm tarihiyle belli bir paralellik arz eder. İslâm'ın parlama döneminde o da parlamış, güzîde, en orijinal ve en saygın eserlerini vermiştir. İslâm'ın duraklama döneminde de duraklamış, orijinallikten uzaklaşmış, tekrarlar içinde kısırdöngülerin oluşturduğu dönemler geçirmiştir.

İlim adamları, hadîs târihini başlıca dört safhaya ayırırlar:

1- Tesbit Safhası 2- Tedvin Safhası 3- Tasnif Safhası 4- Tehzib Safhası.

Fıkıh Tarihi: Fıkıh ilmi belli safhalardan geçmiştir.

1- Hz. Peygamber Dönemi (Fıkhın Doğuşu): Hz. Peygamber, gönderilmiş olduğu din ile ilgili tüm mevzuların tek açıklayıcısı olması hasebiyle kendisine sorulan sorulara, ya bizzat inen ayetler ışığında veya kendi içtihadıyla cevaplar vermiştir.

Kur’an-ı Kerim’de “Senden soruyorlar”, “Senden fetva istiyorlar” gibi ifadelerin geçtiği yerlerde Hz. Peygambere sorulup da Kur’an tarafından cevaplandırılan hususlar bulunmakta, yanı sıra hadisler incelendiğinde Hz. Peygamber’in kendi içtihadı ile de fetva verdiği görülmektedir. Efendimiz (s.a.v), ashabına da ictihad etme yetkisi vermiş ve sahabiler gerekli olduğu zaman bu yetkiyi kullanmışlardır.

2- Sahabe dönemi: Hz. Peygamberin vefatı ile başlayıp hicri 40 senesine kadar devam eden bu devreye Hulefâ-i Râşidin dönemi de denilmektedir. Bu dönemim en bariz ayırıcı özelliği, fetihlerle İslam ülkesinin topraklarının genişlemesi ve farklı kültürden insanların müslüman olması neticesinde daha önce karşılaşılmayan sorun ve soruların ortaya çıkmış olmasıdır. Bu dönemde, ortaya çıkan yeni hususların çözümü için önce Kur’ân-ı Kerîm’e sonra da hadislere başvuruluyordu. Bu iki kaynak ile sonuca varılamayınca bizzat Efendimizin izin vermiş olması sebebiyle şahsi içtihada başvuruluyordu.

3- Tabiun Dönemi: Emevi Devletinin kuruluşu ile başlayıp (h:40), hicri 132 yılına kadar devam eden dönemdir. Bu dönemde; İslam âlimleri çeşitli şehirlere dağılmış, Hadis uydurma hareketi başlamış bunun yanında hadisleri toplama faaliyeti başlamış, fıkıh sahasında tedvin hareketi başlamıştır. Fıkıh sahasında ihtilaflar artmış olması da bu dönemin özelliklerindendir.

4- Tebeü’t-Tâbiîn Dönemi: Fıkhın yükseliş devri de denilebilecek bu devir hicri 132 yılında başlar, hicri dördüncü asrın ortalarına kadar devam eder. “Tedvin devri” diye de isimlendirilir. Tâbîsi günümüze ulaşsın veya ulaşmamış olsun, mezhep imamlarının yaşamış olduğu dönemdir.

5- Taklid ve Duraklama dönemi: Bu devir hicri dördüncü asrın yarısında başlar, Mecellenin tedvin edilmeye başlandığı hicri 1286 yılına kadar devam eder.

6- Kanunlaştırma Dönemi: Mecellenin tedvini ile başlayıp günümüze kadar gelen dönem olarak isimlendirilebilir.

Sonuç:

Tefsir, Hadis, İslam Hukuku tarihlerine genel olarak baktığımızda görülecek ilk şey, hepsinin beslendiği kaynaktır. Zira bu üç ilmin ve diğer İslami ilimlerin temel kaynağı hiç şüphesiz ki Kur’an ve Sünnet (hadis)’tir. Dolayısıyla hadis tarihsel bağlamda ilk olarak kaleme alınan, tedvin edilen ilim sahasıdır.

Kur’an bizâtihi Allah Teâla tarafından korunması garanti altına alınmış bir kitaptır. Ancak Peygamber Efendimizin hadislerinin böyle bir garantisi olmaması hasebiyle bu önemli miras, bizatihi Ashab-ı Kiram tarafından Kur’ân’ın açıklayıcısı ve İslam’ın anlaşılması için temel veri kabul edilmesi sebebiyle yazılmak, anlatılmak ve aktarılmak suretiyle muhafaza edilmiştir. Takip eden nesiller ise bu önemli mirasın bozulma ve kaybolma tehlikesi karşısında onu hakkıyla koruyabilme adına çok titiz ve dikkatli araştırmalar neticesinde hadisleri tedvin etmiş ve böylece dünyada başka hiçbir ilim dalında olmayan bir usul ilmi ortaya çıkmıştır.

Tefsir ilmine baktığımız zaman ise hadis için var olan bu titizliğin var olmadığını müşâhade etmekteyiz. Zira Kur’ân’ın Allah tarafından zaten garanti altına alınmış olmasının vermiş olduğu rahatlıkla biraz daha esnek ve rivayetleri alıp aktarma şeklinde bir metodun var olduğu görülmektedir. Ancak tefsir ilminin oluşmasında da rivayetlerin yani hadislerin büyük bir önemi haiz olduğu açık bir gerçeklik olarak karşımıza çıkmaktadır. Müfessirler büyük titizlikle ve tarihte başka bir ilim dalına nasip olmayan insanüstü bir çabayla tedvin edilmiş devâsa hacimdeki hadis külliyatından önemli ölçüde beslenmiş ve eserlerini bu çizgide meydana getirmişlerdir.

Fıkha gelince; tedvin aşamasını hicrî ikinci asrın sonu ve üçüncü asrın başıyla tamamladığını günümüze ulaşmış eserlerden anlıyoruz. Ancak bu ilmin esasını da Kur’an ve hadislerin oluşturması sebebiyle var oluşunun bizâtihi vahyin nüzul süreciyle beraber olduğunu söylemek mümkündür.

Yukarıda kısaca tanıtmaya çalıştığımız her üç ilmin birçok konusu aynıdır. Tarihsel anlamda ortaya çıkış süreçleri, tedvin edilme süreçleri ve birbirinden ayrılıp müstakil birer ilim dalı haline gelmeleri her ne kadar birbiriyle farklılık arz etse de bu üç ilmi birbirinden ayırmak o kadar da kolay değildir. Çünkü üç disiplinin de dayandığı kaynaklar aynıdır. Hatta genel olarak bakıldığında hepsinin ortak hedefinin de Müslüman topluma İslami bir hayat çerçevesi çizmek olduğunu söylemek zor olmasa gerektir. Diğer taraftan her üç disiplin de Efendimiz (s.a.v.)’in hadislerini konu edinmektedir. Nitekim hadislerin sübutu, bize ulaşma şekilleri ve bizim için taşıdığı değer teşri açısından konumu gibi birçok konu her üç disiplin tarafından âdete didik didik edilmiştir.

Yararlanılan Eserler:

1. İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, Fecr Yayınları.

2. Osman Keskioğlu, Fıkıh Tarihi ve İslam Hukuku, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.

3. Talat Koçyiğit, Hadis Tarihi, Diyanet Vakfı Yayınları.

[1] Maide, 5/67.

[2] Nahl, 16/44.

0 Yorum - Yorum Yaz

Mukayeseli Tarihler 24.11.2014

Hafize ELDERŞEVİ

Yüksek Lisans özel öğrenci

Mukayeseli Tarihler

TEFSİR TARİHİ

HZ. PEYGAMBERİN TEFSİRİ

Hz. Peygamber’in görevleri tebliğ, tebyin ve irşad olduğundan ashabın ihtiyacı kadar kur’anı tefsir etmiştir. Mesela,namaz ayeti nazil olduktan sonra namazın nasıl kılınacağını uygulamalı bir şekilde göstermiştir. Bazen de hutbede vaazda ayetleri tefsir etmiştir. Ashabın soru sorması üzerine tefsir ettiği ayetler de az değildir.

HZ. PEYGAMBERİN TEFSİR YÖNTEMİ

1.Mücmeli Teybin 2.Mübhemi Tafsil 3.Mutlakı Takyid 4.Müşkili Tavzih

SAHABENİN TEFSİRİ

Doğrudan ve dolaylı olarak Kur’an konusunda Hz. Peygamber (s.a)’den ne duymuslarsa;

sebebi nüzulden neye sahit olmuslarsa; içtihada ve rey konusunda Allah kendilerine ne lütfetmisse onu söylemislerdir. Sahabe ihtiyaç esaslı tefsir yapmıştır. Metotları: Kur’anı kur’anla tefsir, kur’anı Sünnetle tefsir ve İçtihadla tefsir şeklinde özetleyebiliriz.Bu dönemde tefsir henüz tedvin edilmemiş şifahi nakillerle tefsir faaliyetleri sürdürülmüştür.

Tefsirde Meshur Sahabiler

İbn Abbas, İbn Mesud, Übeyy b. Kab. Ebu Musa el-Esari, Abdullah b. Zübeyr, Hz.Ali

Sahabe Dönemi Tefsirinin Özellikleri

1- Kur’an’ın tamamı tefsir edilmemis yalnızca kapalı kalan kısımlar tefsir edilmistir. Bu kapalı olma keyfiyeti saadet asrından uzaklasıldıkça artmıstır. Buna paralel olarak tefsir de artmıs sonunda Kur’an’ın tamamı tefsir edilmistir.

2- Sahabe arasında Kur’an’ın anlasılmasında uzun boylu ihtilaf çıkmamıstır

3- Çoğu zaman icmali mana ile yetiniyorlar, ayetleri tafsili bir sekilde anlamayı gerekli görmüyorlardı

4- Lügavi anlamı en kısa sekilde anlıyorlardı.

5- Ayetlerden fıkıh ahkâmına dair az istinbatla bulunulması; mezhep gayreti güdülmemesi ve akidede birlik bu asrın özelliğidir.

6- Tefsire dair hiçbir seyin tedvin edilmemis olması.

7- Bu merhalede tefsir hadisin bir cüzü durumundadır.

TABİİUN DÖNEMİ(65-132)

MEKKE EKOLÜ: Rivayet ağırlıklıdır.Tabiiunun büyüklerinden Mücahid akli metodu ilk uygulayan kişidir. Mücahid, ‘Mushafı baştan sona 3 defa İbn-i Abbas’a arzettim’demiştir.

İbn-i Abbas’ın talebeleri Said bin Cübeyr, İkrime, Ata bin Ebi Rebah, Tavus bin Keysan’dır.

MEDİNE EKOLÜ: Medine bu dönemde ilim merkezidir. Dört bir yandan insanlar buraya akın etmektedirler. Ubey bin Kab bu okulun başındaki sahabedir.Rivayet ve dirayet bir aradadır.

IRAK (KUFE)EKOLÜ: Re’y Ekolü’nün temsilcisidir. İ.Mes’ud bu ekolün başındaki sahabedir. Talebeleri Katade, Esved bin Yezid, Mesruk bin Ecda, Alkame bin Kays, Hasan Basri, Şa’bi gibi tabiinlerdir.

Tabiîn Tefsirinin Özellikleri

1- Tefsire çok sayıda İsrâilîyat girmistir. Sebebine gelince; İslam’a çok sayıda Ehl-i

Kitabın girmis olması ve bunların kafalarının seri ahkâmla alakası olamayan haberlerle dolu olması gösterilebilir. İnsan psikolojik olarak tafsilata meyyaldir. Bu yüzden tabiin bu konuda gevsek davranmıs ve tefsire çok sayıda İsrâilîyyatı arastırma ve tenkit yapmaksızın almıslardır.

2- Tefsir rivayet nakil özelliğini, karakterini korumustur. Ama Hz Peygamber (s.a)

döneminde olduğu gibi sümullü bir sekilde olamayıp bölgesel olmustur.

3- Mezhep ihtilaflarının nüvesi görülür.

4- Her ne kadar kendilerinden sonrakilere göre az olsa da kendilerinden öncekilere

göre yani sahabeye göre ihtilafın fazla olması bu dönem tefsirinin özelliğidir.

Tefsir Konusunda Selef Arasındaki ihtilafın Sebepleri

RİVAYET TEFSİRİ

Tanım: “Bir kısım ayet-i kerimelerdeki Allah Teâlâ’nın muradını açıklamak üzere önce Kur’an’ın kendisinde, sonra sırasıyla Hadislerde, Sahabe ve Tabiîn sözlerinde yer alan açıklamalara rivayet tefsiri adı verilir.” Peygamber (s.a), ashabına anlamakta müskilat çektikleri Kur’an-ı Kerim ayetlerini açıklamıstır. Tefsirin bu kısmını sahabeler bizzat Hz. Peygamber (s.a)’den rivayet ettikleri gibi, birbirlerinden de rivayet etmisler, ayrıca onlardan Tabiîn de nakilde bulunmustur. Sonra Sahabeden kimileri, Hz. Peygamber (s.a)’den duyduklarıyla veya bizzat kendi rey ve içtihatlarıyla Kur’an ayetlerini tefsir etmislerdir.

Rivayetleri Tercihte Dikkate Alınacak Kurallar

A. Eğer ihtilaf tek kisiden rivayet edilmisse bakılır:

1- İki rivayetten biri sahih diğeri zayıfsa, sahih olan alınır

2- Sıhhatçe her ikisi birbirine denk iseler, bu durumda iki rivayetten tarihi bakımdan

sonra olan alınır.

3- Sıhhatçe birbirine denk olan iki rivayetten tarihi bakımdan sonra olan bilinmiyorsa,

isitme yoluysa sabit olanı alırız. (İsi semiyyata havale ederiz.)

4- İsitme yoluyla sabit olan bir sey yoksa istidlal yoluyla kuvvet kazanan tercih edilir.

5- İstidlal yoluyla tercihte bulunma imkânsızlasır ve deliller taarruz ederse, ayette

Allah’ın murad ettiği manaya iman etmekle yetinilir, iki görüsten herhangi birini tayine

kalkısmayız. Bu durumda mesele, açıklanmazdan önceki mücmel ve mütesabihin durumu gibidir.

B. İhtilaf iki veya daha çok kisiden rivayet edilmisse bakılır:

1- Rivayetlerin biri sahih diğeri zayıfsa, sahih olan alınır.

2- Sıhhatçe birbirine denk iseler, isitme yoluyla sabit olan alınır.

3- İsitme yoluyla sabit olan bilinmezse, istidlal yoluyla kuvvet kazanan tercih edilir.

4- İstidlal yoluyla tercih imkansızlasır ve deliller tearuz ederse ayette Allah’ın murat

ettiği manaya iman etmekle yetinilir; görüslerden herhangi birini tayine kalkısmayız. Bu durumdamesele açıklanmazdan önceki mücmel ve mütesabihin durumu gibidir.

En Meshur Rivayet Tefsirleri

1. Câmiu’l-Beyân Fî Tefsîri Âyi’l-Kur’an / et-Taberî

2. Bahru’l-Ulûm / Es-Semerkandî

3. el-Kesf ve’l-Beyân An Tefsîri’l-Kur’an / es-Sa’lebî

4. Meâlimü’t-Tenzîl / Begavî

5. el-Muharraru’l-Vecîz Fî Tefsîri’l-Kitabi’l-Azîz / ibn Atiye

6. Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim / Đbn Kesir

7. el-Cevâhiru’l-Hisân Fî Tefsîri’l-Kur’an / es-Seâlebî

8. ed-Dürrü’l-Mensûr Fî Tefsiri’l-Me’sûr / es-Suyûtî

DİRAYET TEFSİRİ

Tanım: Müfessirin, Arap dilini ve bu dilin ifade biçimlerini, kelimeleri ve bunların çesitli anlamlarını öğrenmesi, Cahiliye siirini kullanır hale gelmesi, ayetlerin nüzûl sebeplerine, nasih ve mensuhlarına ve bir müfessirin bilmesi gereken diğer vasıtalara vakıf olması ve bütün bunlardansonra kendi içtihadıyla Kur’an’ı tefsir etmesi, demektir.

Rey iki kısımdır:

1- Arap dili ve bu dilin üslup özelliklerine, Kitap ve Sünnete, tefsir için gerekli diğer sartlara uygun olarak cereyan eden rey. Reyin bu çesidinin caiz olduğunda hiç süphe yoktur. Rey tefsirini caiz görenlerin söyledikleri de bu anlamdadır.

2- Arap dil kurallarına, serî delillere ve tefsir için gerekli sartlara uymayan rey. Yasaklanan ve kötülenen rey çesidi de budur. Rey ile yapılan tefsirin caiz olan, olmayan seklinde iki kısım olduğunu caiz olanın da mahdut ve mukayyet olduğunu öğrendik. Burada müfessirin muhtaç olduğu ilimleri zikretmemiz yerinde olacak.

Müfessirin Muhtaç Olduğu İlimler

1- 1. Lügat İlmi: 2- Nahiv İlmi 3- Sarf İlmi 4- İstikak 5-6-7- Belagat İlmi: Beyan, Bedi, Meâni. 8- Kıraat İlmi 9- Usulü’d-Din 10- Usulü Fıkıh 11. Esbab-ı Nüzul 12- Kasas İlmi 13- Nâsih ve Mensuh İlmi: 14- Mübhem ve mücmelin tefsiri için “mübeyyin” hadislerin bilinmesi ile müskiller açıklığa kavusur.15- Mevhibe İlmi:

En Meshur Dirayet Tefsirleri

1. Mefâtihu’l-Gayb / Fahreddin er-Râzî

2. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Tevil / Beydâvî

3. Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’-Tevil / Nesefî

4. Lübabüt-Te’vil Fî Meanit-Tenzil/ Hâzin

5. el-Bahru’l-Muhît / Ebû Hayyân

6. Garâibü’l-Kur’an Ve Reğâibü’l-Furkan / en-Nîsâbûrî

HADİS TARİHİ

· Hz. Peygamberin onayladığı davranışlara TAKRİRİ sünnet denir.

· Hz. Peygamberin sözlerine KAVLÎ sünnet denir.

· Hz. Peygamberin fiil ve davranışlarına FİİLÎ sünnet denir.

· Peygamberlerin görevleri ile ilgili hata yapmaktan, Allah (cc) tarafından korunmuş olmaları İSMET sıfatlarıdır.

· Hadis rivayet edenlere RAVÎ denir.

· Tarih ve Tabâkat kitapları RAVÎ’ler hakkında bilgi verir.

· Tarih ve Tabâkat kitapları ilk hicri II. Asrın ortalarında yazılmaya başlandı.

· İlk Tarih ve Tabâkat yazarları

1. Leys b. Sa’d 2.Abdullah b. Mubarek 3.Velîd b. Müslîm 4.Yahyâ b. Sa’id el Kattan

· Vâkıdî ve Heysem sahabe biyografisi yazmışlardır.

· Hicrî IV. Asrın başı, bazılarına göre sonuna kadar yazılan hadis kitapları MUTEKADDİMÛN Dönemi kitaplarıdır.

· Mutekaddimûn Dönemi kitapları

1. Er-Râmhurmuzî; El Muhaddis ul Fasıl

2. Hakîm en-Nişaburî; Marifetu ulumil-Hadis

3. Hatib el Bağdadî; el-Kifaye

· Hicri IV.asırdan sonra yazılan Hadis kitapları MUTEAHHİRÛN Dönemi kitaplarıdır.

· Muteahhirûn Dönemi Kitapları

1. Kadı Îyad; El-İlma

2. Meyânci; Ma lâ yese’ul Muhaddise Cehlül

3. İbnü’s Salah; Ulum’il Hadis

· Hadis öğrenen kişiye TÂLİB denir.

· Hadis öğreten kişiye HÂFIZ denir.

· İleri seviye hadis Âlimlerine Huccet-ul İslam, Şeyh-ul İslam, Emir-ul Mü’minîn fil Hadis denir.

· Hadisler arasındaki itilafları giderme yolları

1. Cem ve Te’lif; Çelişen hadislerin hepsini almak

2. Nesh; Şer’i bir hükmün daha sonra gelen bir Şer’i hükümle kaldırılmasıdır.

3. Tercih; Ravî sayısı, Sîka üstünlüğü, Haram ifade edenin tercih edilmesi, Kur’ana, sünnete, din kurallarına uygunluğuna göre tercih yapmak.

4. Tevakkuf; Delil buluncaya kadar Hadisi askıya almak.

· Kur’ana göre Hz. Peygamberin temel görevleri

1. Tebliğ; Bildirme.

2. Beyân; Açıklama.

3. Tezkiye; İnsanları yanlış ve günahlardan arındırma.

Hadis Faaliyetleri 2’ye ayrılır.

· RİVAYET

1. Hadis Öğrenme 2.Nakletme 3.Derleme 4.Hadis kitabı te’lif etme

· DİRAYET

1. Hadis senetleri 2.Hadis Metinleri

· Peygamberimizi Konu edinen ilimler

1. Meğazî;Savaşları 3. Siyer;Hayatı

2. Şemail;Fiziksel özellikleri 4. Delâil;Mucizeleri

· Hadis Râvileri hakkında Hadis rivayet edip etmeme ehliyetini araştıran ilim RİCÂL ilmidir.

1. CERH: Raviler hakkında olumsuz görüş bildirme

2. TA’DİL: Raviler hakkında olumlu kanaat bildirme

· İlk bakışta sağlam görünen Hadislerdeki kusurları inceleyen bilim dalına İLEL’ÜL HADİS denir.

· Günümüze ulaşan İLEL’ÜL HADİS Kitapları

1. Ali b. El-Medîni: İlelü’l Hadis

2. Ahmed b. Hanbel: el İlel ve Ma’rifetü’r rical

3. Muhammed b. İsa et Tirmîzi: el İlel’ül Kebîr ve el ilel’üs sağîr.

4. İbn Ebî Hâtim er-Râzi: İlel’ül Hadis

· Az kullanılan Yaygın olmayan, manası kapalı olan hadislere Ğaribu’l Hadis denir.

· Ğarib kelimelere yazılmış ve günümüze ulaşan ilk kitap Ebû Ubeyd Kâsım b. Selamlın Ğaribu’l Hadis kitabıdır.

· Ğaribu’l Hadis alanında eseri bulunan müellifler

1. İbnu’l Kesir 2. Zemahşerî 3. Hattabî 4. İbn Kuteyfe

· Hadislerin söyleniş sebepleri, hangi ortamda ne amaçla söylendiğini araştıran ilim ESBÂBU VÜRÛDİ’L HADİS’tir.

· Ravilerin Hadisleri metne bağlı kalmadan kendi ifadeleriyle nakletmelerine MANA İLE RİVAYET denir.

· Sahabenin söz ve davranışlarına MEVKUF hadis denir.

· Tâbiûnun söz ve uygulamalarına MAKTÛ hadis denir.

· Bir hadisin farklı isnad zinciriyle gelen her bir kanadına TARÎK denir.

· Günümüze ulaşan ilk Hadis usulü kitabı Er-Ramhurmuzînin – el Muhaddisu’l Fâsıl dır.

· Hanefîler Hadisler arasındaki çelişkiyi giderme yöntemlerinde NESH-TERCİH-CEM-TERK sırasını gözetirler.

· Hadis ilminde başında senedi, isnad zinciri bulunmayan hadislere MUALLAK hadis denir.

· 1000’den fazla hadis rivayet edenlere MUKSİRÛN denir.

· Maksirûn Râviler;

1. Ebû Hureyre 2. Abdullah b. Ömer 3. Enes b. Mâlik 4. Hz.Aişe

5. Abdullah b. Abbas 6. Câbir b. Abdullah 7. Ebû Said el Hudrî

· 1000’den az Hadis rivayet eden Râvilere MUKİLLÛN denir.

· Sahabenin Hadis Taammül yolları;

1. Sorarak öğrenme 2. Öğrenmede nöbetleşme 3. Hadis müzakeresi

4. Öğrenim için seyahat

· Hadislerin bir divân içinde toplanmasın TEDVÎN denir.

· Devlet eliyle resmen TEDVÎN işlemi başlatan halife Ömer b. Abdulaziz’dir.

· Hadislerin öğretilmesi ve halk arasında yayılmasında en büyük gayret Peygamber efendimize aittir.

· Aşere-i Mübeşşereden olan Sâid B. Zeyd neredeyse hiç Hadis rivayet etmemiştir.

· Hadislerin yazılı ve sözlü olarak koruma ve kayıt altına alınmaya çalışılmasına TESBİT denir.

· Tedvindeki Hadislerin sınıflandırılmasına TASNÎF denir.

· Ebû Said el Hudrî, Peygamberimizden hadis yazmak için izin istedim vermedi demiştir.

· Hz. Ebû Bekirin 500 kadar hadis yazdığı sonra bunları imha ettiği söylenir.

· Peygamberimizin azadlısı, Mısır kökenli Ebû Râfi hadis yazmak için izin istemiş ve Peygamber efendimiz kendisine izin vermiştir.

· Tasnif döneminde konularına göre düzenlemiş olan hadis kitapları

1.Tek bir konuda düzenlenmiş olanlar

2. Birden çok alt konuyu bir başlıkta toplayanlar 3. Tartışma ve reddiyeler 4. Muvattalar 5. Sünenler 6. Câmiler 7. Musannaflar

· Hicrî II.yy’da Câmi türü hadis derleyenler

1. Ma’mer b. Raşid el Ezdî 2.Süfyan es-Servî 3. Rebî b. Habib el-Basrî 4. Süfyan b. Uyeyne

· Hicrî III. Asrın sonlarında yazılan 3 câmi

1. 1.Buhâri 3. Müslim 4. Tirmîzi

· Buhâri MEBSÛT isimli kitabından sahih olan hadisleri alarak SAHİH-İ BUHÂRİ yi yazdı.

· Es-Sünenü’l Erbea (Dört Sünen) yazarları

1. 1. Nesâî 2. Ebû Dâvud 3. İbn Mâce 4. Tirmîzi

· Hadisleri, Hadis kitabı yazarının hocalarının isimlerine göre gruplandıran hadis kitabı türü MU’CEM dir.

· TASNİF’i başlatan ve hızlandıran en önemli sebep; Peygamberimizin sünnetinin Müslüman toplumunda yaşayan bir gelenek olarak devamının sağlanmasıdır.

· Muvatta’lar;

Peygamber efendimizden gelen hadisleri, Sahabe sözlerini (Mevkûf Hadis) ve Tâbiun sözlerini (Maktû Hadisler) içerir.

· Buhârini Sahihnin en önemli özelliği; Uzun konu başlıkları atıp, burada hadisleri değerlendirip yorumlamasıdır.Buharinin fıkhı bab başlığında gizlidir.

· Müslîmin Sahihinin en önemli özelliği; Bir hadisin tüm farklı kanallarını bir arada vermesidir.

· Müsnedlerde hadisler, hadisin ilk râvisi olan sahabeye göre sıralanır. Sahabe ve Tâbiun sözleri bulunmaz.

· Sünenlerde bulunan ağırlıklı konular;1. Salât 2. Eşribe 3. Tahâret

4. 4.Savm/Sıyam

· Müsned (ale’l Ricâl) ravilerine göre düzenlenmiştir.

· Muvatta, Sünen, Câmi, Musannef Konlarına göre (ale’l Ebvâb) düzenlenmiştir.

· Buharî 194-256 arasında yaşadı.

· Buharînin Sahihinde Muallak hadisler dahil edilmeden 7275 hadis vardır.

· Kütüb-ü Sitte Sünen türü bir hadis kitabıdır.

· Kütüb-ü Sittede eserlerin doğru sıralaması;1. Buhari 2. Müslîm 3. Tirmîzi 4. Ebu Davud 5. Nesâi 6. İbn Mâce

· Sahih hadisleri derleyen muhaddislerin bir sebeple kitaplarına almadıkları, daha sonraki muhaddisler tarafından bir araya getirilen hadislere MÜSTEDREK hadis denir.

· Bir hadis veya hadislerin temel hadis kaynaklarındaki yerini tespit ve tenkid etmeye TAHRİC denir.

· En tanınmış Müstedrek Hakim en-Nisaburinin el-Müstedrek ale’s Sahihayn adlı eseridir.

· Zehebî, Nisaburinin el-Müstedrekini gözden geçirmiş yarısının sahih olduğunu, yarısının olmadığını söylemiş ve TEHİSU’L MÜSTEDREK’i yazmıştır.

· Tespit edildiği kadarıyla Kütüb-i sitte ve diğer temel hadis kaynaklarını esas alarak hadis kitabı derleyen ilk alim BEĞAVÎ diye tanınan Hüseyin b. Mesud’dur.

· Suyutinin Cami’ul Kebir diye bilinen eserinin adı Cem’ul Cevâmi’dir.

· Rudanî’nin 14 hadis kitabındaki hadisleri bir araya getirerek yazdığı eser Cem’ul Fevâid’dir.

· Münzirî et-Terğib ve’t Terhîb adlı eserinde, iyiliği teşvik edip kötülükten sakındıran hadisleri bir araya getirmiştir.

· Buhari ve Müslimin Sahihleri SAHİHAYN diye bilinir.

· Müstahrec türü eserler rivayete olan güveni arttırır.

· Kütüb-i Sitte üzerine yapılan çalışmalar;

1. Cem :Hadisleri bir araya getirmek

2.Zevaid :Hadisleri birbiriyle mukayese etmek

3.Şerh :Hadisleri açıklamak

4.Tahric :Hadislerin kaynağını göstermek

· Hadislerin kaynaklarını bulmayı kolaylaştıran Mu’cem ve Cd’lerin olmadığı zamanlarda bu işlem ETRAF kitaplarıyla yapılırdı.

· Nevevî’nin Riyazüs Salihin’i yazıldığından bu yana İslam dünyasında genel kabul görmüştür.

· Halk arasında Hadis diye dolaşan sözleri teyid etmek için yazılmış en önemli eserler

1. Aclûni, Keşfu’l Hafâ 2.Sehâvi, Mekâsıdu’l Hasene

· Suyuti başta Kütüb-i Sitte olmak üzere 71 hadis kitabını bir araya getirmiş önce Cem’ul Cevamî sonra da Camiu’s Sağir adlı eseri te’lif emiştir.

Fıkıh Tarihi

İslâm fıkhı, tarih içinde çeşitli aşamalar geçirmiş, iniş ve çıkışlar yaşamıştır. Yakın zamanda yazılmış fıkıh tarihi kitaplarında fıkhın geçirdiği aşamaların genelde 7 bölümde ele alındığını görmekteyiz. Şöyle ki:

1) Rasûlullâh (s.a.v.) Dönemi (H. Ö. 13-H. S. 10)

Fıkıh, Rasûlullâh (s.a.v.) zamanında doğmuş ve ana şeklini almıştır. Bu devrede fıkhın kaynağı Kur’ân ve Sünnet’tir. Bununla birlikte uzak beldelere gönderilen sahâbîlere ictihâd yetkisi verildiğini de görmekteyiz.

2) Dört Halife Dönemi (H. S. 10-40)

Bu dönemde de fıkıh faaliyetleri, Kur’ân ve Sünnet ana çerçevesinde yapılmıştır. Bu dönemde bazı hükümlerin amaç ve maslahat gözetilerek farklı olarak uygulandığını da görmekteyiz. Mesela, Ömer (r.a.)’ın fethedilen arazileri askerlere dağıtmaması, müellefe-i kulûb’a hisse vermemesi, bir defada yapılan üç boşamayı üç boşama olarak geçerli sayması, kıtlık zamanında hırsızlık yapanlara el kesme cezası uygulamaması bu tür uygulamalardandır.

3) Emeviler Dönemi (H. S. 40-100)

Emeviler dönemi, fıkıhta ekolleşmenin yaşandığı devredir. Bilindiği üzere Rasûlullâh (s.a.v.)’in zamanında itibaren bazı sahâbiler Hicaz’da kalmaya devam etmiş, bazı sahâbîler ise başka yerlere gitmişlerdir. Gidenler de kalanlar da öğrenci yetiştirmişlerdir. Bunun sonucunda merkezde kalanların öğrencileri Hicaz, gidenlerin öğrencileri de Irak ekolünü oluşturmuşlardır. Aralarında büyük fark bulunmayan bu iki ekolün belirgin özellikleri, Hicaz ekolünün Medine örfüne özel bir değer vermesi, Irak ekolünün ise bulunduğu çevre nedeniyle hadis tenkidinde daha titiz olmasıdır.

4) Abbâsîlerin Birinci Dönemi-Gelişme Dönemi (H. 100-350)

Bu dönem fıkhın olgunlaşma dönemidir. Bu devrede Hicaz ve Irak ekollerinin daha belirgin hale gelerek Hadis ve Rey okullarına dönüştüklerini ve mezheplerin oluştuğunu görmekteyiz. Bu okullar üstat, malzeme ve çevre farkına bağlı olarak oluşmuştur.

Hadis okuluna mensup olan fakîhler, daha fazla ve daha güvenilir hadislere sahip oldukları ve bulundukları çevrede pek fazla yenilik görülmediği için problemlerini hadislerle çözmeye, elden geldiğince kıyasa baş vurmamaya çalışan alimlerdir.

Rey okuluna mensup fakîhler ise, ellerinde daha az hadis bulunduğu ve çevrelerinde çok hadis uydurulduğu için hadisler konusunda daha titiz davranmak zorunda kalan ve değişik millet ve medeniyetlerle karşı karşıya bulunmaları nedeniyle hükmü bilinmeyen çok sayıda konuya muhatap oldukları için kıyasa daha çok baş vuran alimlerdir.

Ebû Hanîfe, rey okuluna, Ahmed b. Hanbel ise hadis okuluna mensuptur. Mâlik ve Şâfiî ise, kısmen reyci kısmen hadisçi sayılabilir.

Bu devrede özgürce ictihâd yapıldığını ve birçok müçtehidin yetiştiğini ve çok değerli fıkıh kitaplarının yazıldığını görmekteyiz.

5) Abbâsîlerin İkinci Dönemi-Duraklama Dönemi (H. S. 350-656)

Bu dönem siyasi sıkıntıların hayatın her alanını olumsuz etkilediği bir dönemdir. Bu devrede ictihâd bir kenara bırakılmış ve taklîde yönelinmiştir. Önceki müctehidlerin sözlerine kıyasla yeni konularda hüküm verilmeye (tahrîc) çalışılmıştır. Bazı alimler ictihâd kapısının kapandığını iddia etmiş ve mezhep taassubu ayyuka çıkmıştır. İctihâd eden alimlere cephe alınmıştır. Genelde orijinal eserler yazılmaz olmuş ve önceki fıkıh eserleri üzerinde çalışmalar yapılmakla yetinilmiştir.

6) Moğol İstilasından Mecelle’ye-Gerileme Dönemi (H. S. 656-M. S. 1876)

Bu devre, sadece taklîdin olduğu bir devredir. Bu devrede, tahrîc bile yapılmaz olmuş, hatta bir mezhebe bağlı olan bir müslümanın bir başka mezhepten istifade etmesi ve bir başka mezhebe bağlı imamın arkasında namaz kılmanın cevazı gibi konular tartışma konusu edilmiştir.

7) Mecelle’den Günümüze-Yeniden Uyanış Dönemi (M. S. 1876-...)

Bu devrede, ictihâd ruhu yeniden uyanmaya başlamış ve ictihâd ürünü eserler ilgi görmeye başlamıştır. İbn Teymiyye, İbn Kayyım, İbn Hazm, Şah Veliyyullâh, Şevkânî ve Şâtıbî gibi alimlerin, mezhep imamlarının ve onların öğrencilerinin eserleri çokça okunur olmuştur.

Bütün müctehidlerin görüşlerinden faydalanmak, delillerine ve ihtiyaçlara bakılarak bunlardan seçmelerde bulunmak ve bunun yeterli olmadığı durumlarda şura içtihadıyla boşlukları doldurmak metot olarak benimsenmiştir.

Bu metot, Mecelle’nin yazılması sırasında Osmanlı Devleti’nce benimsenmemiş ve sadece Hanefî mezhebi görüşleri esas alınmıştır, ama gerek Mecelle’nin tadilinde ve gerekse sonradan çıkarılan Hukuk-ı Aile Kararnamesi’nde diğer mezheplerin görüşlerinden de faydalanılma yoluna gidilmiştir. Hatta, Hukuk-ı Aile Kararnamesi’nde İbn Şübrüme gibi bugün mezhepleri yaşamayan müctehidlerin görüşlerinden bile faydalanılmıştır.

Bu bağlamda Osmanlı tarihine baktığımız zaman, fıkıh açısından inişler ve çıkışlar görmekteyiz. Bunları maddeler halinde şöylece sıralayabiliriz:

Birinci dönem: Kadılar Hanefî mezhebinden seçilmektedir, ancak bu dönemde Hanefî kadılar, Şâfiî mezhebinden fıkıhçıları nâib (vekil) tayin ederek bu mezhebe göre verilen hükümleri de icra etmişlerdir.

İkinci dönem: XVI. asrın ortalarından itibaren bu müsamaha dönemi kapanmış ve hükümlerin sadece Hanefî mezhebinin en sahih ictihâdına göre verileceği kaydı konulmuştur. Bu hüküm, Anadolu ve Rumeli’ye mahsustur. Ahalisinin önemli bir kısmı Hanefî olmayan Mekke, Medine, Kahire gibi yerlerde diğer mezheplere göre de hükümler verilmiştir.

Üçüncü dönem: XIX. asrın sonlarından itibaren tek mezhebe göre hüküm vermenin yol açtığı sıkıntılar görülmüş ve diğer mezheplerden de yararlanma yoluna gidilmiştir. Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnamesi bu noktada bir zirvedir.

Günümüzde müslüman gruplar arasındaki fıkha yaklaşım tartışmaları, bu tarihi süreçle doğrudan alakalıdır. Bakış açıları itibariyle fıkhın gerileme döneminin takipçileri olanlar, her türlü yeniliğe karşı çıkarken; fıkhın gelişme döneminin takipçileri ise taassuba dayalı uygulamalarla mücadele etmektedirler. Burada önemli olan gelenekçi veya yenilikçi olmak değil; dinimizin ön gördüğü yaklaşımı sergilemektir. Bu da ilk dönem fıkıh tarihini iyi okuyup anladığımızda mümkün olacaktır. Yoksa başkalarının yakıştırdığı ve yapıştırdığı yafta ve etiketlerin bir anlamı yoktur.

0 Yorum - Yorum Yaz

MUKAYESELİ TARİHLER 25.11.2014

MUKAYESELİ TARİHLER/USULLER KIRAATİ HÜLASASI

Adı ve Soyadı: Celaleddin GÜL

Öğrenci No: 14922708 (DOKTORA)

Dönem: 2014/2015 GÜZ DÖNEMİ

Oluşum ve gelişim süreçlerinde hadis fıkıh, tefsir ve kelam birbirlerini etkileyerek, siyasi ekonomik ve toplumsal alanlarda, karşılıklı etki-tepki kuralına göre ilerlemiş ve gelişmiştir. Vahyin iniş süreci doğal olarak Hz. Peygamber dönemidir. Aslında bu döneme nüzul dönemi de diyebiliriz. Her ne kadar bu dönemde sahabeler varsa da ağırlık Hz. Peygamber üzerindedir. Bu dönemin özelliği bütün İslam bilimlerinin başlangıç ve doğuş dönemi olmasıdır. İlimlerin kaynağı da doğal olarak Kuran ve Hz. Peygamber olmuştur.

Kur’an’ın gaye ve amaçlarını en iyi anlayan ve bize açıklayan Hz. Peygamber’dir. Kuran Hz. Peygamberi tebliğ ve açıklamak ile görevlendirmiştir. Peygamberin uygulamaları en güzel örnek oluşturmuştur. Müfessirler peygamberin kuranın tamamını tefsir ettiği konusunda ihtilafa düşmüşlerdir. Suyuti ve Gazali Peygamberin Kur’an’ın tamamını tefsir etmediği görüşündedirler. Taberi ise çok azını tefsir etmiş olmasına sıcak bakmaz.

Hz. Peygamber insanlar içerisinde çıkan olaylarda hüküm vererek yargı görevini yerine getiriyordu. Ayrıca komutan ve bir devlet başkanı olarak ta çeşitli uygulamalarda bulunuyordu. Hz. Peygamber devri vahyin nüzul ettiği özel ve ayrıcalıklı bir dönemdir. Bu dönemde Kur’an olaylara doğrudan müdahele ederek iniyordu. İlimler fıkıh, tefsir, kelam, hadis vs diye henüz ayrışmamıştı.

Hadis bu dönemde şimdi bilindiği şekliyle resmi değildi. Sünnet olarak ele alınıyor ve telakki ediliyordu. Sünnet bu anlamda ilkeler bütünü değil yol gösterici bir rehber idi ve sürekli gelişip büyüyordu. Buna yaşayan sünnet deniliyordu. Bu dönemde ilimler ayrışma noktasında olmamıştı. Tasnif şeklinde oluşum henüz olmamıştı, (fıkıh, tefsir, hadis, kelam gibi) yani bilgi bütün bir haldeydi. Sadece yaşayan sünnet dinamikti ve gelişip büyüyordu. Yaşayan Sünnet içtihatla gelişip zamanla icma halini alıyordu. Aralarında kopmaz bir bağ vardı.

Peygamber zamanında yaşayan sahabe zaten yaşayan sünnetin bir parçasıydı. Peygamber zamanında çok az hadis yazılmıştır. Bazı sahabeler bu konuda Hz. Peygamber’den izin almıştır.

Sahabe dönemini gerçek anlamda Peygamber dönemi ile ayırmak oldukça güçtür. Bu dönemde öncelikle 4 halife dönemi çok önemlidir. Hz. Ebu Bekir döneminde irtidat olayları bastırılmış, Hz. Ömer döneminde ortalık sakinleşince istikrar durumu yaşanmıştır. Bu istikrarın dalgası Hz. Osman’ın ilk döneminde etkisini göstermiştir.

Sünnet konusunda sahabenin anlayışı üç açıdan değerlendirilmektedir. Bu üç anlayış sahabenin kendi fıtrat ve kapasitesine göre anladıkları sünnet anlayışıdır. Birinci anlayış zahiri yaklaşımdır. Bu yaklaşımı benimseyen sahabeler lafzi anlayışı benimsemiş ve harfiyen Hz. Peygamberi taklit etmişlerdir. İkinci olarak fıkhi yaklaşım gelir. Bu gruptakiler sünnetin illet ve maksatlarına önem vermişlerdir. Bu yaklaşımda illetin ortaya çıkarılması için bağlam, en önemli merkezi oluşturmuştur. Üçüncü olarak ta içtihadi yaklaşımdır. Sünnetin bütünlüğü ve genel kurallardan hareket ederek yeni durumlar karşısında yeni ve değişik çözümlere ulaşmışlar ve yaşayan sünnete katkıda bulunmuşlardır. En önemlisi de sahabeler sünnet koymada son durak olmuşlardır. Tabiin ve daha sonraki nesiller konulan sünneti yorumlayarak icmayı oluşturmuşlardır.

Tefsir konusunda sahabeler sünnetin genel ilkelerini bildikleri için Kur’an’ın genel mantığını kavramışlardı. Zaten nüzul ortamı bilgisinin de canlı şahitleri onlar olmuşlardı. Bu nedenle Kur’an’ı kendi reyleri ile açıkladılar. Bazen talebelerinin sorularına cevap verdiler. Dolayısıyla sahabe dönemi fıkıh, sünnet ve tefsir konusunda aynı özelliklerin yaşandığı bir dönem olmuştur.

Tabiin dönemi İslami fetihlerin arttığı, İslam topraklarının ve coğrafyasının genişlediği bir dönemdir. Hal böyle olunca müslümanlar yeni kültürler ve inanışlar ile karşılaştılar. Bunun doğal sonucu ise beraberinde yeni sorunları ortaya çıkarmıştır. Müslümanlar kendi kelami, siyasi ve fıkhi düşüncelerini oluşturmaya başlamışlardır. Emevilerin dönemini kapayan tabiin dönemi, emevilerin baskı rejiminin sonucu saltanata geçilmesinin yaşandığı bir dönemdir. Dönemin toplumsal şartlarının tabiin tefsirinde etkili olmasının nedeni tabiilerin tefsiri sahabeden öğrenmiş olmalarıdır ancak yine de buna rağmen kendi toplumlarının kültürünü tam olarak bırakmamışlardır.

Karşılaştıkları sorunları çözüm noktasında, önce Kur’an’ı araştırırlar, sonra sünnete ve sahabe sözlerine bakarlar, bunlarda bulamazlarsa arap dilini de kullanarak içtihat ederlerdi. Bunun olumsuz yönleri de ortaya çıkmıştır. Mesela israiliyat rivayetleri bu dönemde çok etkili olmuştur. Hâlbuki sahabeler israiliyatı çok sınırlı kullanmışlardı, ancak tabiin döneminde israliyyatın hem konusu hem de sayısı çok fazla artmıştır.

Hadis uydurmacılığı en çok bu dönemde artış göstermiştir. Ortaya çıkan yeni fırkalar kendi taraftarlarını haklı çıkarmak ve görüşlerini ispat etmek için hadis uydurmaya başladılar. Bunun üzerine hadis tedvini başlatıldı.

Artık müçtehit imamlar dönemi de diyebileceğimiz bir dönem oluşmaya başlamıştır. Bu dönemin diğer bir adı ise Abbasiler dönemidir. Abbasilerin yumuşak tavırları ilim adamları ve devletin arasını iyileştirmiş ve devletin desteği ile tasnif dönemi başlamıştır. İlimler Abbasiler döneminde ivme kazanmış ve altın çağını yaşamıştır.

Fıkıh tasnifini İmam Azam Ebu Hanife (v.150) ilk kez sistematik hale getirmiştir. Daha sonra gelen hadisçiler, hadis tasnifinde Ebu Hanife’nin tasnifini ve konu bölümlemelerini taklit etmişlerdir. İmam Şafi dönemi Harun Reşidin ( 170-193 ) halife olduğu dönemdir. Hem ilimler hem de devlet altın çağını yaşamıştır. Hadisçilerin Harun Reşit döneminde itibarı artmış ve tam tersine mutezile kelamcıları ise gözden düşmüştür.

Tasnif dönemi Abbasiler ile gelişmiş, ekonomik gelişme ilimlerin de gelişmesini etkilemiş, mutezile kendi fıkhını ve kelamını oluşturmuş ve üç büyük fıkıh mezhebi ortaya çıkmıştır. Farazi Hukuk gelişmiş, farz, vacip ve sünnet gibi kavramlar oluşmuş ve aşırı ihtilaf dönemi başlamıştır.

Duraklama döneminde fıkıh konusunda çok fazla bir ilerleme olmamıştır. Sadece mezhep kavgaları başlamış ve mezhep taassubu doruğa ulaşmıştır. Mezhep imamlarının eserleri şerh edilir ve mezheple ilgili kitaplar yazılır. İçtihat ancak mezhep içinde olur. Mutlak müçtehidin şartları öyle ağırlaştırılır ki ulaşmak neredeyse imkansız olur. Bundan sonraki dönemler, Osmanlı da dahil, fıkıhta okullaşma ve kurumlaşma dönemi olmuştur artık.

Haşiyeler dönemi dediğimiz duraklama dönemi, siyasi olarak 657 den başlayıp Türklerin iktidar olduğu ve özellikle Osmanlı’nın hakim olduğu dönemdir. Yedi asırdan fazla süren bu dönem alimlerin taklit prensibine sımsıkı sarıldıkları bir dönemdir. Bir kaç kişi hariç mezhep içi içtihat seviyesine ulaşan bile çok azdır. Bu dönemin alimleri mütekaidimin alimleri ile irtibatı kesmiştir. Sadece bu dönemde yazılan kitaplar okunmuştur. Bu nedenle fıkıh gerilemiş neredeyse yok olmuştur. Farklı bölgelerde oturan İslam alimleri arasındaki irtibat kopması ve alimlerin temel eserlerle ve sonraki asırlarla irtibatlarını koparması bu ölü dönemin nedeni olmuştur.

Medreseler bu dönemde eğitim sistemi olarak karşımıza çıkar ve bu dönemde yazılan eserlerin ortak noktası haşiyelerdir. Şerh dönemindeki büyük imamlar yoktur. Alimler ancak kitapları küçük notlar yani haşiyeler almakla yetinirler. Sonuç olarak duraklama döneminde Fıkıh ve hadis ilmi inişe geçmiş, şerh döneminde çok zayıflamış haşiyeler döneminde yok olmaya yüz tutmuştur.

Kurumlaşma dediğimiz dönem Osmanlı dönemiyle başlamıştır ve bütün ilimleri kapsamıştır. Tasavvuf- hadis kaynaşması ve birlikteliği yaşanmıştır. Bu dönemin başlarında, tefsirde kendi gelişimini oluşturmaya başlamıştır. Bu zamana kadar gelen tefsirler ve rivayetler tefsir kitaplarında toplanmışlardır. Bütüncül tefsir kitaplarının yazıldığı bu dönemde genel ağırlık dirayet tefsirindedir. En önemli müfessir Taberi (v.330) ve Ebi Hatimdir.(v.927)dir. Taberi Zahir teorisini geliştirmiş ve kendisine gelen bütün rivayetleri toplamıştır. Diğer müfessirler Semerkandi, Vahidi (v.408), Bağavi, ibni Atiye(546), İbni Kesir (v.774), Suyuti (v.911) ve El Kasimi’dir. Bu müfessirler tefsir rivayetlerini toplamışlardır. Daha sonrakiler daha çok dirayet ağırlıklı tefsir yazmışlardır. İçinde bulundukları sosyal sınıflar ve bilimsel malumattan etkilenirler.

Günümüz dönemi eski dönemlerden daha karışıktır. Çünkü önceki dönemler islamın hakim olduğu dönemlerdir. Günümüz toplumları İslama siyasi ve ekonomik olarak zayıfladığı bazı devletlerin farklı yönetim biçimiyle yönetildiği, bazılarının da hala eski tutumunu devam ettirdiği bir dönemdir. Bu nedenle günümüz bilim adamlarının, batının ortaya koyduğu bilgi birikimi ve kendi geçmiş bilgi birikimi arasında değerlendirme, karşılaştırma ve sentez yapması çok daha zordur.

Yirminci yüzyıl tefsiri pozitif ve akılcı bilim anlayışından etkilenmiştir. Elmalı Hamdi Yazır günümüz bilimlerini de kullanarak Kuranın mana yönüne ağırlık vermiştir. Cemalettin Afgani (1938), Muhammed Abduh (1805), Reşit Rıza (1865), İzzet Derveze, Kasimi (1866), Mustafa Meraği ( 1871), Abdulaziz Çavuş (1876) ile temsil edilen yenilikçi tefsir hareketi, Kur’an’ın nazil olduğu ilk asıra geri dönmek düşüncesini savunmuştur. İslam ülkelerindeki sömürü düzenine karşı çıkmak için oluşan ve Kur’an’ın siyasi yorumunu içeren ideolojik tefsir hareketleri de oluşmuştur. Mevdudi (1903-1979) ve Seyyid KUTUB (1906-1966) bu akımın temsilcisidirler.

Günümüzde özellikle son dönemlerde tefsir ve hadis anlayışında temel dönüşümler olmuştur. Bu mevcut ve zengin muhteva akademisyenler için artık direk bir bilgi kaynağı değil, projeler, tezler geliştirmek için bekleyen bir birikimdir. Artık Müslüman ilim adamları geçmişiyle yüzleşmek ve birikmiş malumatlarını yeniden yorumlayarak, çağdaş dünyaya yeni ve tutarlı bir dünya görüşü sunmak zorundadırlar.

Günümüz dönemi ilim anlayışında dönüşümün yaşandığı, ideolojik, yenilikçi ve tarihselci tefsirlerin yazıldığı, tarihselci ve hermenötik yöntemin çok etkili olduğu, hadis sünnet tartışmasının yeniden gündeme geldiği bir dönemdir.

O.Keskioğlu, Fıkıh Tarihi ve İslam Hukuku
A.Sami en-Neşşar, İslamda Felsefi Düşüncenin Doğuşu
Fazlurrahman, İslam ve Çağdaşlık
H.Karaman, İslam Hukukunda İçtihat
H.İbrahim Hasan, İslam Tarihi
İ.Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi
M.H. Kırbaşoğlu, İslam Düşüncesinde Sünnet
M.Hamidullah, İslam Peygamberi
Mevdudi, Tevhit Mücadelesi ve Hz.Peygamber
Suphi es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları
Taberi, Tarihi Taberi
İbn Hişam, Siret i İbn Hişam
Fazlurrahman, Tarih Boyunca Metodoloji Arayışı ve İslam
İsmail Râci Farukî-Luis Lâmia Farukî, İslâm Kültür Atlası

0 Yorum - Yorum Yaz

Usul Okumaları Karşılaştırması 28.11.2014

Abdülvahid Yakub Sipahioğlu

14922703

Müslümanlar Hz Peygamber’in vefatından itibaren dinlerini korumak için ilim sahaları ihdas ettiler ve bu ilimlerin gelişim süreci bir paralellik içerisinde şekillendi. Kuran’la birlikte sünnet, sahabe sözleri ve icma metinsel kaynaklar olarak rivayet formunda sonraki nesillere aktarıldı. Bu metinsel kaynakları işlemek ve geleneği sürdürmek amacıyla çeşitli akademik disiplinler oluştu. Bu disiplinler bir görev paylaşımı anlayışıyla ve çalıştıkları alanlara uygun yöntemlerle İslam bilimler geleneği içerisinde yerlerini aldılar. Bu disiplinler kelam, fıkıh, hadis, tefsir, olarak sıralanabilir. Bunlar ihtiyaçlar doğrultusunda gelişim gösterdiler ve kendilerine bırakılan alanlarda çalışmalarını sürdürdüler[1].

Bilginin Aslı Olarak Usul

Bu çalışmalarla varılmak istenen nokta Müslümanların karşı karşıya olduğu problemleri çözecek ve bütünüyle vahyin istikametinde kalması istenen bir usul ortaya koymaktı. Başka bir ifadeyle İslam, tarihi gelişimi içerisinde Arabistan’dan başlayıp kadim medeniyet havzalarını da içine alacak şekilde büyüyen coğrafyasında toplumun idare ve sevki için kendisine ait bir metodoloji ihdas etmeliydi. Nitekim tarih içerisinde uzun sayılamayacak bir sürenin sonunda, ilk iki yüzyılın tartışmaları neticesinde bu usul İmam Şafi tarafından ortaya kondu.

Bu noktadan itibaren üzerinde duracağımız meseleler sırasıyla: bir anlama faaliyeti olarak fıkhın tanımı ve usulünün İslami ilimler içindeki merkezliği, fıkhın temeli olan dört delil çerçevesinde tefsir ve hadis usullerinin konumu olacaktır.

Fıkıhta usul bilgisi, Müslümanlar arasında var olan bütün mezhebi veya hizbi ayrılıklara karşın ortak bir zeminde durmuştur. Hangi mezhebe refere edilirse edilsin bir âlim tefsirde, hadislerin tespitinde, fıkhi hükümlerin istidlali noktasında bir başka âlimden metot itibariyle çok az farklılık göstermiştir. Bu noktada Yunus Apaydın’ın şu tespiti önemlidir: Klasik literatürde usul tanımları neredeyse ekol farklılığı fark edilmeyecek şekilde aynı veya birbirine yakındır[2]. Neredeyse bütün usul tanımlarında usulün esası; kitap, sünnet, icma, kıyas olarak belirlenmiştir[3]. Bu dört delil usul-ü fıkhın temel dayanağı olmak noktasında genel kabul görmüş ve ancak bundan sonra, bunların ne derece ve ne şekilde delile konu olacakları tartışma konusu olmuştur. İşte bu nokta-i nazardan fıkha dair tahlillerimize geçebiliriz.

Fıkhın en geniş tanımı: söz ve fiillerin amaçlarını kavrayan keskin ve derin bir anlayıştır[4]. Fıkhın bu tarifi genel anlamda kabul görmüş bir tarif olarak Müslümanın en sade haliyle hayatı anlama eylemini ifade etmektedir. Fakat sonraki dönemlerde özel bir disiplin alanı haline gelen fıkıh şerî-amelî hükümleri ayrı ayrı delillerine dayanarak bilmek anlamında tanımlanmıştır[5]. Fıkıh ayrı bir ilim adı olana dek yukarıda bahsi geçtiği üzere bir anlama faaliyeti olarak geniş bir manaya sahipti. Fıkh-ul’luga, fıkh-ul’hadis gibi kavramlar buna işaret ederler.

Bu, fıkhın bugünkü anlamıdır ve tefsir, hadis, kelam gibi ilimlerin yanında bir disiplin olarak konusunu ortaya koyar. Ancak ilk dönem İslam ilim geleneğine baktığımız zaman şunu görürüz: sahabe neslinden itibaren ulema mertebesinde ve başvuru mercii olan, ilimde rush sahiplerinin gündemlerini işgal eden meseleler bugünkü anlamıyla fıkıh, hadis, tefsir ve kelam gibi ilim dallarının tamamına şamildir. Müslümanlar bilgiyi ilk kaynağı Kur’an olmak üzere fıkhetmenin aracı olarak kullanmış, bugün her biri ayrı bir uzmanlık alanı olan ilimlerin temelini atmak suretiyle bütünlüğü olan bir yapının zeminini inşa etmişlerdir. Bu zeminin ana yapısını ise şöyle ortaya koymak mümkündür: tefsir; bilginin aslî kaynağı olan vahyin doğru anlaşılmasının metodunu ve asıl anlaşılması gereken şeklinin kaydını verir. Hadis; vahyin ilk ve ideal pratiği olan sünnete nasıl ulaşılması gerektiğinin metodunu ve bu metotla belirlediği kayıtları sunar. Fıkıh ise diğer iki ilmin metot ve kayıtlarını öncül kaynak belirleyip, bir anlama ve hüküm verme faaliyeti olarak insanın Allah, toplum ve tabiatla kurduğu ilişkinin konusu olan amellerinin hükmünü ortaya koyar. Buradan anlaşılan; Müslümanın ana faaliyetinin fıkıh olduğu ve diğer iki ilmin görevinin bu faaliyetin değişmez kaynaklarını, nasslarını belirlemek olduğudur. Fıkhın bu konumunun tarihsel bir süreçte nasıl ortaya çıktığı ve diğer iki ilimle bahsi geçen ilişkinin nasıl şekillendiği usûl-i fıkh üzerinden anlaşılabilir.

Fıkıh yukarıda bahsi geçtiği üzere, anlama faaliyeti olarak çok geniş bir manaya delalet eder. Ancak mesele bu anlama faaliyeti Müslümanların dünya ve ahiretlerini ilgilendiren hükümleri tespit etmek olduğunda ortaya özel bir metodoloji çıkmıştır. Bu da usul-i fıkıhtır. Tanımı itibariyle usul-i fıkıh, ameli hükümleri tafsili delillerden istinbat etmek için gereken metotları tanıtan kaideler ilmidir[6]. Fıkıh genel anlamda amellerin hükümlerini bilmek iken usul-i fıkıh bu hükümlere ulaştıran delilleri tespit etme işidir.

Müslümanların fıkıhta belirledikleri metodolojinin doğal sonucu; kitap, sünnet, sahabe ve ulema icması ve fukehanın kıyası şeklinde bir istidlal silsilesinin tesis edilmesi olmuştu. İslam fıkıh tarihinde bu düzen oryantalist araştırmacılar tarafından özgür hukukun sınırlandırılması olarak değerlendirildi.Fakat bu usulle maksatevrensel bir hukuk düzeninin sağlam bir zeminde kalmasının sağlanmasıydı. Bu anlamda oryantalist yorumun bir temsilcisi olarak Joseph Schacht’ın ifadeleri şu şekildedir:

Zamanın bilginlerine, seleflerinin sahip oldukları içtihat hürriyetini tanımayan bir tutumun ilk işaretleri, Şâfii’de dikkati çeker.Hicri üçüncü (miladi dokuzuncu) yüzyılın ortalarından itibaren "mutlak içtihat" yapma hakkına daha sonraki nesillerin değil, ancak benzerleri gelmeyecek olan geçmişin büyük bilginlerinin sahip olacağı fikri yer tutmaya başladı. Bu devirde içtihat terimi, serbestçe şahsi görüşün (re'yin) kullanılması şeklindeki eski anlamından ayrılmış, kıyas veya sistematik içtihat yoluyla Kuran, Peygamberin sünneti ve icmâ'dan doğru sonuçlar çıkarma (hüküm istinbat etme) şeklinde sınırlandırmıştır[7].

Görüldüğü üzere İslam Hukukunun bugün temeli sayılan usul hakkında, ilk derleyicisinin çalışması milat sayılarak, geçmişin kutsanması şeklinde bir değerlendirme yapılmaktadır. Ancak buna karşın usulün yazılmasının İslam ilim geleneği çerçevesinde oturduğu yeri ifade etmesi bakımından İmam Fahreddin Râzi’nin İmam Şâfii hakkındakisözleri şu şekildedir:

Şâfiin Usul ilmine nispeti Aristo’nun mantık ilmine ve Halil b. Ahmed'in aruz ilmine nispeti gibidir. İnsanlar Aristo'dan önce, sırf salim tabiatlarına göre delil getirir ve itiraz ederlerdi, tarifleri ve delilleri sıralayacak keyfiyeti bildiren bir kanunları yoktu. Şüphesiz sözleri karışık ve çapraşık idi. Çünkü sadece yaratılmış, külli bir kanunla yardımlaşmazsa nadiren muvaffak olur. Aristo, insanlara mantık ilmini çıkardı, tarif ve delilleri kendileriyle bilecekleri külli bir kanun koydu. Aynı şekilde şairler Halil b. Ahmed'den önce tabiatlarına dayanarak şiir söylüyorlardı. Halil aruz ilmini çıkardı ve bu, şiirin iyisini ve kötüsünü bildiren külli bir kanun olmuştu. Bunun gibi İmamı Şâfii’den önceki insanlar da Usulü’l-Fıkh meseleleri hakkında konuşuyor, delil getiriyor ve itiraz ediyorlardı. Şeriatın delillerini, onların taarruz ve tercih keyfiyetlerini bilmeleri hususunda başvuracakları külli bir kanunları yoktu. İmam-ı Şâfii Usulü’l-Fıkh ilmini çıkarmış ve şeriatın delillerinin sırasını bilecekleri bir külli kanun vazetmiştir[8].

Vahye sahip İslam toplumu Fahreddin Razi’nin ifadelerinden de anlaşılacağı üzere neyin nasıl yapılması gerektiğine dair sabiteleri olan bir usulü benimsemiştir. İmam Şafii’nin ortaya koyduğu ve sonrasında gelişerek bugünkü şeklini alan usul bu esas çerçevesinde şekillenmiştir.

İslam toplumunda bilginin konusu en geniş anlamıyla fıkıhtır ve bilgi; insanların ahiretlerini kazanmaları içindir. Bilgiyi, ifade edildiği üzere, İslam toplumu içerisinde kıymetli kılan insanların faydasına ve zararına olanı yani fıkhı bilmelerine hizmet etmesindedir. Fıkhın başlıca kaynağı Kuran’dır. Kuran ilk delil ve ilk müracaat kaynağı olması hasebiyle doğru anlaşılmalıdır. Bu da, Fahreddin Razi’nin ifade ettiği bağlamda ele alırsak, onu yine bir usul çerçevesinde tefsir etmenin gereğini ortaya çıkarır. Fıkhın ikinci kaynağı sünnettir. Sünnet ifade edildiği üzere Kuran’ın, kendisini tebliğ ve tebyin etmekle görevli, Hz Peygamber tarafından pratiğe aktarımıdır. Müslümanlar ilk nesilden itibaren bu pratiğin kaydını tutmuşlardır. Bugün hadis ilminin konusu olan bu kayıtlar yine bir usul çerçevesinde fıkha delil olmuşlardır. Her ne kadar ilk dönemlerde Müslümanlar gerek yaşadıkları kargaşa ortamlarında hadis uydurma vakalarının yaşanması gerekse de hadis kayıtlarının belirli bölgelere geç ulaşması sebebiyle sünnetin delilliği noktasında olmasa da hadis rivayetlerinin delilliği noktasında tartışmalar yaşamışlardır. Burada İmam Şafii’yi bir kez daha anmak gerekir ki hadislerin nasıl delil olacağının metodu da yine yazdığı usulle ortaya konmuştur. Muhammed Hamidullah’ın ifadesiyle İmam Şafii muhaddislerin eline peygamberin mahfuz sözlerinin hayatında olduğu kadar güvenilir olduğunu isbat edebilmek için en kuvvetli silahı vermişti[9].

Fıkhın üçüncü kaynağı olan icma ise başta sahabenin sonrasında ise ulemanın bir görüş birliğine varmasıydı. Fıkhın asıl delillerinin dördüncüsü olan kıyas ise fakihin bir meseleyi önceki delillerden birinde verilen bir hükme benzetmesiydi. İbn-i Kayyım el-Cevziyye kıyasla ilgili şunları söylemiştir: Akıl yürütmenin mihverini benzer şeyler arasındaki eşitlik, benzer olmayan şeyleri de ayırma işlemi teşkil eder. Birbirine benzer şeyleri ayrı hükümlere bağlamak caiz görülürse, akıl yürütme ortadan kalkmış olur[10].

Bütünlüğün İfadesi; Ortak Konular

Fıkıh, Tefsir ve Hadis usulleri bugün her biri ayrı birer çalışma sahası olarak İslam ilim geleneğinde olduklarında farklı bir şekilde çalışılmaktadırlar. Her bir alan modern parçacı yaklaşım anlayışı içerisinde kendi meselelerinin tartışıldığı ayrı sahalar halindedir. Ancak bugünün herhangi bir talebesi bunları eline aldığında ortak birkaç konuyu rahatlıkla tespit edebilir. Bunlar nasih ve mensuh, amm ve hass, mutlak ve mukayyyet, mutlak ve mukayyettir. Bu üç konu ayrı ayrı her usulde kendine yer bulmuştur. Biz bunları detaylı olarak incelemeden kısaca açıklayarak geçmiş olacağız.

Nasih ve mensuh ilmi, aynı konuda farklı sonuca varan Kuran ayetlerinin veya hadislerin birbirlerini önce ve sonra söylenmiş olmakla birbirlerini iptal edip etmedikleriyle ilgilenmektedir. Bu yönüyle fıkhın ana meselelerinden biri olmaktadır. Zira fakih ayet ya da hadis olmak üzere bu şekilde bulunan nassların hangisinin delil teşkil edeceğini bilmek zorundadır. Hangisinin önce indiğini/söylendiğini bilmesi halinde ancak, delillendirmeyi doğru yapabilir. Bu hususta hem tefsir ilminde hem de hadis ilminde nasih ve mensuh olanı tespit etmek için çalışmalar yapılmış hem de usul-i fıkıhta hangisinin nasıl delil olacağının esasları ortaya konmuştur.

Amm-hass, mutlak-mukayyet meselesinde ise ayet ve hadis lafızlarının kapsamı tartışılmıştır. Hitabın kime yapıldığı; hükümlerin kimleri, hangi zaman ve şartlarda kapsadığı sorularının cevapları bu ilimler çerçevesinde tespit edilmektedir. Her üç usulde de bu konularda yapılan çalışmaların bir literatür mevcuttur.

Sonuç:

Bu değerlendirmeler çerçevesinde usulün Müslüman için elzem bilginin kaynağı olduğunu ve ana kaynaklarının doğru anlaşılması için tefsir ve hadiste, bu kaynaklardan bilginin üretilebilmesi için de fıkıh usulünün geliştirildiğini ifade etmiş olduk. Maksadımızı ortaya koyması babında İmam Şafii’nin şu sözünü aktarmak ihtiyacı duyuyoruz: Ümmetin söylediklerinin tamamı sünnetin şerhidir. Sünnetin tamamı da Kuran’ın şerhidir. Kuran’ın tamamı da Allah’ın yüce isimlerinin ve sıfatlarının şerhidir[11]. Esasında bu söz ifade etmeye çalıştığımız bütünlüğü ortaya koymaktadır. Bunun dışında teknik konularda ortak çalışma alanlarına yukarıda değinmiştik. Bu alanlar ortaya çıkarılması gereken bütünlüğe işaret eden arketipler şeklinde değerlendirilebilir.

KAYNAKÇA

APAYDIN, Yunus, “Klasik Fıkıh Usulünün İşlev ve Yapısı”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sayı-1, Konya 2003

EBU ZEHRA, Muhammed, İslam Hukuk Metodolojisi, Fecr Yay., Ankara-1986

GÖRGÜN, Tahsin, “Klasik Anlama Yöntemlerinin (Fıkıh ve Tefsir Usulü) İmkân ve Sınırları”, Güncel Dini Meseleler Birinci İhtisas Toplantısı, DİB Yay., Ankara-2004

HAMİDULLAH, Muhammed, “Usul-ü Fıkhın Tarihi”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, II-I, İstanbul-1956-57

HALLAF, Abdurrahman, İslam Hukuk Felsefesi, AÜİF Yay., Ankara-1973

KOÇYİĞİT, Talat, Hadis Usulü, Diyanet Vakfı Yay., Ankara-2009

PAÇACI, Mehmet, Çağdaş Dönemde Kuran’a ve Tefsire Ne Oldu?, İstanbul-2008

SCHACHT, Joseph, İslam Hukukuna Giriş, AÜİF Yay., Ankara-1986

[1] Mehmet Paçacı, Çağdaş Dönemde Kuran’a ve Tefsire Ne Oldu?, Klasik Yay., İstanbul 2008, s.112

[2] Yunus Apaydın, “Klasik Fıkıh Usulünün İşlev ve Yapısı”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sayı-1, 2003, s.11

[3]Yunus Apaydın, “Klasik Fıkıh Usulünün İşlev ve Yapısı”, s.22-23

[4] Muhammed Ebu Zehra, İslam Hukuk Metodolojisi, Fecr Yay., Ankara 1986, s.13

[5]Ebu Zehra, İslam Hukuk Metodolojisi, s.13

[6] Ebu Zehra, İslam Hukuku Metodolojisi, s.14

[7] Joseph Schacht, İslam Hukukuna Giriş, AÜİF Yay., Ankara 1986, s.76

[8]AbdulvahhabHallaf, İslam Hukuk Felsefesi, AÜİF Yay., Ankara1973, s.76

[9] Muhammed Hamidullah, “Usul-ü Fıkhın Tarihi”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, II-I, İstanbul 1956-57, s.5

[10] Ebu Zehra. İslam Hukuk Metodolojisi, s.190

[11] Tahsin Görgün, “Klasik Anlama Yöntemlerinin (Fıkıh ve Tefsir Usulü) İmkan ve Sınırları”, Güncel Dini Meseleler Birinci İhtisas Toplantısı, DİB Yay., Ankara 2004, s.309

0 Yorum - Yorum Yaz

Tarih Okumaları Karşılaştırması 28.11.2014

Abdülvahid Yakub Sipahioğlu

14922703

Müslüman, Kitap ve Resul (sav) arasındaki ilişki; Âl-i İmran suresinin 164. ayetinde şöyle açıklanıyor:

Andolsun ki Allah, mü'minlere, kendi nefislerinden bir peygamber göndermekle lütufta bulunmuştur. (Ki O) Onlara ayetlerini okuyor, onları arındırıyor ve onlara Kitabı ve hikmeti öğretiyor. Ondan önce onlar apaçık bir sapıklık içindeydiler.

Hz Peygamber ve sahabesi arasındaki bu ilişkinin temelini ayetten de okuduğumuz üzere arınma, Kitab ve hikmet oluşturmaktadır.

İslam toplumlarının ilk dönem tarihi; Resul (sav)’in arındırdığı ve hikmeti öğrettiği neslin İslam’la gelen faziletleri peygamber olmadan ayakta tutmayı ve yaymayı başarabilmek için rotasını çizdiği dönemdi. Müslümanların rotalarını çizdikleri bu dönem bir yönüyle en başında İslami ilimlerin geldiği kurumların inşa süreci olarak görülmelidir. Biz de İslami ilimlerin en önemli üç şubesinin tarihini bu pencereden incelmeye çalışacağız.

İslami ilimler çalışma prensibi itibariyle bir bütünün parçaları gibi işletilmişlerdir. Bu parçalarla meydana gelen bütünlük; hakikat bilgisinin Kur’an’ın inişinden itibaren yeniden ve yeniden üretilmesini sağlayan yapıdır.

Dünya, insan, hayat, şehir, ticaret, mal, tabiat ve insan hayatının bütün parçaları bu yapı içindeki bir tasavvur ekseninde tanımlanmış ve vahdaniyet temelinde bir medeniyet ortaya çıkmıştır. Bu elbette başından sonuna kadar planlı olarak yürütülmüş bir süreç değildir. Fakat şöyle ifade edilebilir ki bütün motivasyonu vasat ümmet olmak olan insanların, karşılaştıkları sorunlara Kur’an’ı ve Hz Peygamber’in sünnetini merkeze alarak ürettikleri çözümlerin toplamıydı bu medeniyet. İşte bu çözümler toplamını doğuran yapının merkezinden başlayarak, tarihi süreç içerisinde bu ilimlerin hikâyesini okuyabiliriz.

Tefsir, hadis ve fıkıh birer ilim olarak birbirinden asla bağımsız değil hatta neredeyse iç içe doğmuş ve gelişmişlerdir. Bu ilimlerin doğuş sürecinde bütün mesele kitabın ve hikmetin öğretilmesi ile toplumu fesada uğratabilecek sorunlardan arınmayı sağlamaktı. Kur’an’ın Resul’üne yüklediği bu görev ondan sonra bitecek değildi. Bu sebeple Müslümanlar da bunu sürdürmenin yollarını aramaya başladılar. Bu bağlamda gündeme gelen ilk sorun Kuran’ın gelecek nesillere sıhhatli bir şekilde aktarılmasıydı. İlk halifenin görevi olan bu meselenin halli mütevatiren gerçekleştirilmiş ve Ku’ran ayetleri bir mushafın içine toplanmıştı. Akabinde üçüncü halifeyi bekleyen bu meyandaki bir diğer problem de Kur’an’ın okunuşunun tespitini sağlamaktı. Kur’an’ın istinsahı ve resmi Mushaf olarak İslam coğrafyasına dağıtılması ile hemen hemen bu sorun da giderilmişti.

Ayetlerin ve okunuşlarının bu şekilde tespit edilmesinin elbette bir anlamı vardır. Kur’an bütün bir Müslüman varlığın temelini teşkil etmektedir. Mushafın toplanması ile bu temel sağlamlaştırılmıştır. Kur’an’ın okunuşunun tespitinde ise onun asıl anlamından –lafzen- farklı anlaşılmasının önüne geçilmiş ve böylece ilk nesilden son nesle kadar ana kaynağın aslına uygun okunması sağlanmıştır.

Müslümanların ilk dönemler için en belirgin kaygıları Kur’an’ın ve Hz Peygamber’in örnekliğinin sıhhatli bir şekilde aktarılmasını sağlamaktı. Bu dönemden itibaren yazıyla kayıt faaliyetinin yoğun olduğunu gerek Muhammed Hamidullah gerek Fuat Sezgin hocaların araştırmalarında görüyoruz. Bu anlamda Fuat Sezgin Hocanın Goldziher’in Muhammedanische Studien adlı eserinden alıntıladığı şu notu aktarabiliriz:

Sahabe ve tabiinin, peygamber’in söz ve emirlerini kitabet yoluyla unutulmuş olmaktan korumak istemiş olmalarına hiçbir engel yoktur. Sıradan insanların hikmetli sözlerinin sahifelerde yazılı olarak muhafaza edildiği bir çerçevede Peygamber’in sözlerinin devamı nasıl olur da şifahi rivayetin muhafazasına terk edilebilirdi.[1]

Özellikle son 60 yıllık süreçte yapılan çalışmalarla Müslümanların yazılı kaynaklarının zannedilenden çok daha erken tarihlere ait oldukları anlaşılmıştır[2]. Ancak şunu görmek gerekir ki yazının bu yoğun kullanımına rağmen Müslümanlar rivayetleri ve sahip oldukları diğer bilgileri bizzat nakletme ihtiyacı hissetmişlerdir. Ve bunun için de kapsamlı bir usul belirlemişlerdir.

Fuat Sezgin Hocanın Buhari’nin Kaynakları kitabında aktardığı üzere sekiz tane rivayet şekli ihdas edilmiş ve bunlar kaynaklarda belli fiillerle kodlanmıştır. Bu kodlama kişinin bilgiyi yüklenirken kaynakla ne derece irtibatlı olduğunu göstermesi içindir. Mesela ‘sema’ formuyla rivayeti alan bir kimse aldığı rivayeti aktarırken ‘سمعت عن ’ )semi’tu an- kendisinden dinledim) veya ‘حدثنى’ (haddeseni-bana söyledi) ile başlar.[3] Bu da usulün ne kadar teferruatlı olduğunu göstermektedir.

Hem yazının kullanımı hem de icazete dayalı bu nakil usulü yan yana düşünüldüğünde bir tezat varmış gibi görünebilir. Soru: yazı varken bu usule ne gerek var? Aslında meselenin özü şu şekilde açıklanabilir: her ne kadar rivayetler yazıyla kaydediliyorsa da gerek tahrif endişesi gerek yazının pek çok anlamda okunabilmeye müsait olması bu rivayet usulünün oluşmasındaki temel dinamiklerdir. Bilginin yazı ile aktarımı geleneğinin zayıf olması ve harflerin de noktalanmasının zaman içerisinde oturması sebebiyle bu usul oluşmuştur. Bununla beraber nakledilen ilmin hayatiyeti bu garantici yaklaşımı doğurmuştur denebilir. İmam Malik’den hadislerin rivayetiyle ilgili nakledilen ‘’Bu ilim dindir. Dininizi kimden aldığınıza dikkat edin’’ sözü rivayetin ana konusu olan Hz Peygamber’in örnekliğinin aktarılmasının ne kadar hassasiyetle takip edildiğini gösteriyor. Bunun için de sadece yazı üzerinden aktarım değil yazılanın hoca ve talebesi tarafından karşılıklı okunup karşılıklı teyit edilerek aktarım yapılması benimsenmiştir. Bu anlamda İslami ilimlerin temelleri rivayetler ve onların yukarıda bahsettiğimiz şekilde aktarımı yoluyla atılmıştır. Öyle denebilir ki bir kartopunun tepeden yuvarlanırken dev bir yığına dönüşmesi gibi bu hassasiyetle hareket eden ulemanın ve talebelerinin gayretleri önce ilim meclislerini, halkalarını dolayısıyla da İslami ilimlerin ekollerini inşa etmiştir.

Mekke’de İbn Abbas çevresinde oluşan ilim halkası, ağırlıklı olarak tefsire dair rivayetlerin kaynağı olma yolunda ilerlerken Medine’de Peygamber’le (sav) ilgili bütün rivayetler toparlanıyor ve naklediliyordu. Bunun yanında Kufe taraflarına giden Abdullah İbn Mesud orada etrafında toplanan talebeleriyle rey ehlinin temeli olan ilim halkasını oluşturuyordu. Aslında bugün ayrı ayrı ilim sahaları olarak karşımızda duran fıkıh, hadis ve tefsir bu üç merkezde gerçekleşen ilmi faaliyetlerle doğdular. Bu doğuş sürecinin iyi bir şekilde tahlil edilmesi öyle zannediyoruz ki İslami ilimlerin birlikte bir medeniyeti nasıl meydana getirdiklerini anlamamızda bize yardımcı olacaktır. Bu, bir anlamda bugünün -bugünden sonrasının- temel problemi olan İslam medeniyetinin yeniden inşası problemine de ışık tutabilecek bir tahlildir.

İslam’ın ilk yüzyılında İslam’a yeni girenlerin ve sahabe sonrası neslin Kur’an’ı anlama noktasındaki sorunları ile yeni fethedilen coğrafyanın kozmopolit toplumlarını kuşatacak bir hukuk yapısının inşası meselesi ilim ehlinin gündemini işgal ediyordu. Kur’an’ı anlama noktasındaki sorunları giderme noktasında sahabe ve tabiin döneminde çalışmaların kapsamı ihtiyaçlarla sınırlı bir boyutta devam ediyordu. Kur’an’da bulunan garib lafızların izahı ve özellikle kıssalarla ilgili ehl-i kitap rivayetleri yanında Hz Peygamber (sav) ile sahabenin tefsir üzerine açıklamaları çalışmanın ana malzemesiydi. İbn Abbas ve talebeleri, sahabe sonrası neslin Kuran’ı anlamayla ilgili sorularına cevaplar üretirken; ifade etmiş olduğumuz üzere garip lafızların açıklanmasının ön planda olduğu ve Arap şiirinin de tefsir rivayetlerinin yanına eklendiği, bazen dini bazen lugavi ve bazen de tarihi açıklamalar getirmiştir[4]. Şunu da ilave etmek gerekir ki tefsire dair rivayetlerin toplandığı önemli kaynakların başında gelen Taberi’nin Câmi’ul-Beyan Fi Tefsir’il-Kuran’ına bakıldığında en çok rivayetin İbn Abbas’a ulaşan kanallardan geldiği görülecektir.[5]

Kur’an’ı anlama noktasında ilk nesillerin sorunları sınırlı ve görece daha az karmaşıktı. Ancak hayatın pratiği içinde daha karmaşık bir sorun daha vardı. Bu sorun İslam’ın ikinci yüzyılına damgasını vuracak köklü tartışmaları ve bu dönemin ekollerini inşa ediyordu. Bahsi geçen tartışmalar yaklaşık iki yüz yılda uzlaşma sağlanabilecek olan hukukun(fıkhın) temel kaynakları problemi üzerineydi.

Müslümanlar ortadoğunun kadim coğrafyasında iktidarı devralırken geçmiş medeniyetlerin hukuki yapılarını karşılarında buldular. Bu kadim ve kompleks yapılar hakkında İslam tarihi ile ilgili çalışmalar yapan Ira Lapidus şunları dile getiriyor:

İslam hukukunun kökleri (miladi)yedinci yüzyılda egemen ve âlimlerin mevcut hukuki uygulamayı yenilemek ve onu İslami standartlara uydurmak çabalarına dayanır. Bu dini görev tek bir grup tarafından değil; Basra, Kufe, Suriye, Medine ve Mekke’de birer hukuk okulu (fıkıh mezhebi) kurmuş insanlar tarafından yerine getirildi. Aile ticaret ve ceza hukuku uygulamalarıyla başlayarak idari düzenlemeler, Sasani, Bizans ve Yunanlıların popüler kaideleri, Ortodoks kilisesinin kuralları, Yahudilerin ve eski Babil’in hukuku Talmud ele alınarak, âlimler tarafından Allah’ın iradesiyle, yani İslam’la uygun hale getirilmeye çalışıldı. Âlimlerin müzakereleri sonucunda donuk hukuktan çok ahlaki, manevi ve teolojik hükümlerle dokunmuş istidlali bir kurallar demeti ortaya çıkar.[6]

Tarihi zemin incelendiğinde fetihlerle beraber Medine’de olduğundan daha karmaşık bir toplum yapısının doğduğu söylenebilir. Sayısı hızla artan Müslümanlar disipline edilmiş bir hukuk yapısını uygulamaya koymanın aciliyeti ile karşı karşıyaydılar. Lapidus’un bahsettiği seyir İslam tarihinin ilk büyük fıkıh ekolleri olan ehl-i rey ve ehl-i hadis arasında yaşanan yoğun tartışmaların sonuca bağlanmasıdır.

Müslümanlar hukuki nizamlarını ortaya koyarken temel bir yöntem tartışması yaşadılar. Bu konuda Ira Lapidus şunları ekliyor:

Fakihlerin çoğu ekollerinin geleneklerine ve önemli ölçüde kişisel içtihatlarına güveniyorlardı. Muhaddisler ise ahlaki ve fıkhi bir kuralın kaynağının Kuran ya da hadisten başka bir şey olabileceğini düşünemiyorlardı. Dolayısıyla onlar karşıtlarının keyfi ve şahsi düşüncelerine karşı çıktılar.[7]

Bu temel yöntem tartışması herkesin üzerinde ittifak ettiği üzere İmam Şafii’nin Usûl’ül- Fıkh’ı yazmasıyla yerini bir uzlaşmaya bıraktı. Fıkıh tarihi yazan hemen herkesin İmam Şafii’nin İslam fıkhının temeli olan edile-i erbaa’yı (Kuran, sünnet, icma, kıyas) tespit ederek hem rey ehlini hem de hadis ehlini uzlaştırmış olması devam eden süreçte yukarıda bahsedildiği gibi dinamik bir hukuk yapısının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Şafii’nin bu uzlaştırıcı hamlesini değerlendirmeye geçmeden önce rey ehli ile hadis ehli arasındaki farklılığı biraz irdelemek gerekiyor.

Temelde hadis ve rey üzerinden dönen tartışmaların taraflarını ifade etmesi bakımından şu tasvirleri nakledebiliriz. Ira Lapidus tarafları şu şekilde özetliyor:

Buradaki gibi iki tarafı da kesin çizgilerle ayırmak her ne kadar biraz tenkite açık olan bir fikirse de yaşanan tartışmalarda safların belirgin olduğu sonucunu çıkarmamızda bir engel yoktur. Her iki ekol arasında bariz olan çekişmenin bir yönü olarak hadis ekolünün çizgisini sert bir şekilde ileri taşıdığını ve rey ehlini ekollerinin geleneklerinden önce Hz Peygamber’in hadislerini dikkate alma noktasında baskı altına aldığını söyleyebiliriz. Hadislerin fıkhın hukukun içindeki yeri konusunda yapılan tartışmalarda Hz Peygamber’in (sav) dindeki otoritesini merkeze alan ve sahih hadislerin kullanılabilirliğini fomule ederek ortaya koyan teori ehl-i hadisin ehl-i rey ve ehl-i Kur’an ekollerinin de itiraz edemediği bir biçim ortaya koymasını sağladı.[9] Ki bu dönemde Ömer b. Abdulaziz’in Ebu Şihab ez-Zuhri’den (ölm h.124/742) hadislerin tedvinini istemesi de bu meyanda değerlendirilebilir. Ancak bu güçlü durumlarına rağmen hadisçilerin İslam hukuk düşüncesinin Kufe gibi kozmopolit; Hıristiyan, Yahudi, Mecusi kimliklerin buluştuğu bir yapıya sahip olan tabiri caizse deplasmanda gelişen içtihat geleneğiyle yüzleşmesi gerekiyordu. Bu yüzleşmenin İmam Şafi önderliğinde gerçekleşmesini aktarmadan önce ehl-i rey ile ilgili son bir noktayı belirtelim: Rey ehli hadisleri hüküm vermede dikkate almadıkları dolayısıyla eleştirilir. İslam hukuku alanında çalışmaları bulunan Joseph Schacht’ın ifade ettiği ‘ekolün yaşayan geleneği’ yani İbn Mesud’la başlayıp daha sonraki nesillerden Hammad b. Süleyman’ın sistemleştirdiği gelenek –bu eleştiriye göre- hadislerin yerini tutuyordu.[10] Ve bunun yanında Muhammed Hamidullah’ın ifadesiyle; Şafii usulu’l-fıkhı ile hukukçulara hadis mecmualarına güvenmeyi öğretiyordu.[11] Ancak bu gibi değerlendirmeler ele alınırken ehl-i reyin Hz Peygamber’in sünnetine rağmen kendi geleneğini tercih ettiği görüşüne varılmamalıdır. İbn Haldun’un Mukaddime’nin ‘Fıkıh ilmi ve ona tabi olan feraiz ‘ faslında ifade ettiği üzere: Evvelce bahsettiğimiz sebeplerden dolayı Iraklılar arasında hadis az olduğundan daha çok kıyasa başvurmuşlar ve o hususta mazeret kazanmışlardır.[12] Bu değerlendirmeyi Sünni paradigmanın içinden yapılan bir değerlendirme olarak alıp objektif görmeyebiliriz. Ancak ehl-i reyin kıyası ön plana çıkarırken bir sünnete rağmen hareket ettiği söylenemez. O dönemde henüz sünnetin anladığımız anlamda bir varlığı da söz konu değildir. Ehl-i rey ile ilgili olarak bu değerlendirmenin göz ardı edilmemesi gerektiği kanaatindeyiz.

Fıkıh ilminin tarihinde Şafii yazdığı usulle merkez konumda duruyor ve yukarıda ifade ettiğimiz yüzleşmeyi gerçekleştiriyordu. Bu yüzleşmeyi tasvir etmesi bakımından şu değerlendirmeyi aktarabiliriz:

Neticede fakih Şafii (767-820) geçice bir anlaşma zemini buldu. Hadisin üstün otoritesine kabul etti, fakat hangi hadisin sahih, hangisinin zayıf hadis olduğunun yalnızca icma (alimlerinin görüş birliği) ile belirlenmesi gerektiğini ileri sürerek hadisleri kontrol etmeye çalıştı. Muhaddisleri hukukun esas kaynağı olduğunu kabul etmeye ve ilk hukuki doktrinlerden bazılarını değiştirmeye zorladılarsa da fakihler Şafii’in önderliğinde kendi geleneksel muhakeme ve tartışma yöntemleriyle hadisleri uzlaştırdılar’’[13]

İmam Şafi’nin bu çalışması, rey ve hadis ehli arasında var olan tartışmaların büyük oranda bitirilmesi sonucunu sağladı. Hamidullah Hoca Şafii’nin bu yolla hukukçulara hadislere güvenmeyi öğrettiğini; bunu da hukukî metotları hadislere uygulayarak sağladığını ifade ediyor.

Diğer bir açıdan Şafii’nin çalışmaları ile sağlanan ortak zemini müsteşrik Montgomery Watt şu şekilde değerlendiriyor:

(Şafi) İnsanların peygamberin sünnetini, Allah’ın kitabını kabul ettikleri gibi kabul etmek zorunda olduklarını kuvvetle belirtmiştir. O, bu hususu, muhtelif Kuran ayetlerinden çıkarmıştır. Bu ayetlerde, Hz Muhammed’in Allah tarafından insanlara Kitab’ı ve hikmeti öğretmek üzere gönderildiği beyan olunmaktadır. Şafii hikmetin yalnızca Allah’ın Rasul’ünün sünneti demek olduğunu delillerle göstermiştir. Hz Muhammed’in fiillerinin hikmetle aynileştirilmesi sünnete usul-i fıkıh içerisinde Kitab’a denk bir mevki sağladı. Artık bu tarihten itibaren daha eski müphem manalar kaybolur ve sünnetten bahsedildiği zaman tabii olarak Hz Muhammed’in hadislerle tevsik olunan benimsenmiş işleri anlamını ifade eder[14].

Bu ifadelerde dikkati çeken mesele sünnetten bahsedildiği zaman kafaların net olması meselesidir. J.Schacht’ın da değerlendirmelerini yaparken buna benzer ifadeler kullandığını belirtmek gerekir. Ki o Watt’ın ifade ettiği anlamda sünnet üzerinde uzlaşmaya varılmadan önce eski ekollerde bir ‘ekolün yaşayan geleneği’ vurgusu yapar. Bu konuda kendisinden şunu aktarabiliriz:

Söz götürmez bir gerçektir ki, hukuk doktrinleri ile hadislerin karşılıklı bir şekilde birbirini etkilemesini birleştirici bir süreç şeklinde kabul etmek gerekir. Bütün bunlar birbirini tutmayan şeyleri eski hukuk ekollerinin öğretileri içerisine sokmuş ve bu ekoller Peygamberin hadislerini ancak kendi yaşayan gelenekleri ile bağdaştığı sürece muteber olarak kabul etmişlerdir. Bundan sonraki adım hicri ikinci yüzyılın sonunda Şafi tarafından atılmıştır.[15]

Bu ifadelerden anlaşıldığı üzere fıkıh yani hukuki metodoloji ile hadis yani rivayet esaslı yapı bir araya gelmiştir. Burada her iki ekolün temsilcileri de kendi pozisyonlarını daha ortak bir zeminde yeniden düzenlemişlerdir. Montgomery Watt:

Kaydedilmesi gerekli önemli nokta Eş Şafii’yi takip eden devrin önemli eserlerinin, sünnet kavramına kesin bir anlam meselesinde başarıya ulaşmış oldukları hususudur. Artık şimdi bu, muteber alimlerin kefaleti altındaki hadis külliyatında mevcut olan şeyleri ifade ediyordu: âlimlerin itibarı da Ahmed b. Hanbel ve Yahya b. Main gibi sayıca az, tanınmış münekkidlerin takdiri ile ölçülmüştü. Bazı hadisler ile bazı ravilere hâlâ daha karşı çıkılabilirdi. Lakin sünnet üzerinde geniş bir mutabakat sahası mevcuttu. Bu Şafii’den önceki Medineli pek çok âlimin kabul ettiği sünnetin Kufeli âlimlerin ekseriyetinin kabul ettiğinden farklı olduğu zamanki durumla tezat teşkil ediyordu. Artık şimdi kendilerini Şiiler olarak ana bünyeden ayıranlar dışında herkes fiilen aynı hadis külliyatını temel esaslar olarak kabul ediyordu.[16]

Yine burada da görüyoruz ki Şafii ile beraber gelen uzlaşma Kur’an’dan hemen sonraki kaynağın yani sünnetin belirlenmesi ya da yukarıda da ifade ettiğimiz gibi sünnet dendiği zaman herkesin aynı anlamı zihninde tasavvur etmesi üzerine olmuştur. Zaten Kur’an’ın kaynaklığı konusunda herhangi bir sıkıntı yoktur. J.Schacht da ehl-i rey ve ehl-i hadisin doğuşunu anlatırken bu duruma dikkat çekmektedir:

Eski hukuk ekollerinin faaliyet bakımından önemli bir yönü, bu ekollerin ilk olarak ciddi bir şekilde Kuran hükümlerini ele almış olmalarıydı. İslam’ın birinci yüzyılındaki durumun aksine şekli sonuçlar, esas dinî ve ahlakî Kuran hükümlerinden bu zamanda çıkarılmış olup onlar, yalnız aile hukukuna, miras hukukuna ve şüphesiz ibadet ve dinî merasimlere değil, aynı zamanda Kuranî teşrî’de ayrıntılı olarak ele alınamayan hukukun öteki dallarına da uygulanmıştı. Kuran hükümlerinin ilk İslam hukukuna nüfuzunun doruğuna ulaşması, İslamın ikinci yüzyılı başlangıcında eski ekollerin doğuşuna rastlamaktadır.[17]

Sonuç itibariyle konunun bu kısmında dikkati çekmeye çalıştığımız nokta fıkhın merkezde olduğu ve gayesi İslam toplumlarını Müslüman olarak ayakta tutma gayreti içinde olan yapının kendi kaynaklarını belirleme noktasında yaşadığı tartışmaları ve üzerinde uzlaşılan ortak zemindi. Bu resim içerisinde tefsirin durduğu yeri de gösterdikten sonra zannediyoruz ki maksat hasıl olacaktır.

Fıkıh ve hadisin uzlaşmasının ardından ortaya çıkan resimde hadis ilmi Şafii’den daha sonraki süreçte yapılan yoğun tedvin çalışmaları neticesinde İslam’ın kaynak metinlerini derleyen ve bir eleme sürecinin sonunda sahih olup olmadığını tespit eden bir mekanizma ortaya çıkmıştı. Bu hususta Mehmet Paçacı Hocanın şu değerlendirmesini aktarabiliriz: Hadis disiplini, Rasulullah’ın haber kimliğine bürünmüş söz ve eylemlerinin sübuti değerini sağlamış ve değerlendirmiştir. Tefsir, kelam ve Fıkıh ise İslam bilimler geleneğinin yorum disiplinleridirler. Bu disiplinler İslam’ın kaynak metinleri ile ilgilenirler.[18] Hadis, Kuran’ın hem açıklanması hem de teşri noktasında Kur’an’dan sonra gelen sünnetin çerçevesinin oturtulması görevini yerine getirirken tıpkı Kur’an yazısının sabitlenmesi gibi Kuran’ın yorumunun da ana hatlarının belirlenmesini sağladı.

Sünnet, Kuran’ı yorumlayıcı olarak vahyin iniş sürecinin şahitlerini önceleyen bir konsepti sağladı. Bu noktanın belirleyiciliği hususunda şu değerlendirmeyi aktarabiliriz:

Geleneğin ilk yorumcusu olarak Rasul’un ve sonra Ashab’ının tecrübesi, Kuran metnini çevrelemiş ve belirlemiş olmaktadır. Bu bakımdan ‘’Sünnet Kuran üzerinde belirleyicidir, Kuran sünnet üzerinde değil’’ sözü, bize göre, tam da bunu ifade etmektedir. Bu ifade Ahmet b. Hanbel’e sorulduğunda, o kendisinin bu kadar cesur olamayacağını belirttikten sonra, aslında yorum bilimsel açıdan aynı anlama gelen Kuran’ı tefsir eder ve açıklar ifadesini kullanmıştır.[19]

Sünnet üzerinde sağlanan uzlaşı rivayet zincirlerinin ve metinlerinin yukarıda bahsi geçtiği gibi yoğun tetkik edilmesi ve toparlanmasıyla paralel gelişti. İslam’ın üçüncü yüzyılı bu yoğun tedvin çalışmalarına sahne oldu. İmam Buhari, İmam Müslim sahihlerinde; İbn Mace, İbn Davud, Tirmizi ve Nesai sünenlerinde ulaştıkları ve tetkik ettikleri rivayetleri topladılar. Bunun yanında sonraki dönemlerde pek çok âlim de rivayetlerin kimini eleyerek kaynakları yeniden oluşturdular. Ancak isimlerini saydığımız imamların kitapları kutub-i sitte adıyla sünnetin temel metinleri olarak kaydedildiler. Bu literatürün toplanması ile de metodolojisi oturmuş olan fıkhın ikinci ana kaynağı sağlanmış oldu. Bundan sonraki süreçte ise yapılması gereken birinci kaynak yani Kur’an’ın yorumlanması için tefsir ilminin geliştirilmesiydi.

Tefsir tarihi ilk aşamada belli dönemler olarak incelenmiş ve tefsir kaynakları itibariyle yeterlilik kazandıktan sonra çeşitli ekollere ayrılmıştır. Genel olarak Hz Peygamber’le başlatılan tefsir faaliyetleri sırasıyla sahabe, tabiin ve tebei tabiin dönemleri sebeb-i nüzul ve Hz Peygamber’den başlamak üzere sahabe ve tabiinin ayetlerin izahına yönelik açıklamalarının Mekke’den başlayarak çeşitli ders halkaları ile rivayet edilmesiyle geçmiştir. İslam’ın dördüncü yüzyılında Taberi ve İbn Ebi Hatim gibi âlimlerin gayretleri ile bu rivayetler toparlanmıştır. Bu devirle ilgili Montgomery Watt’ın değerlendirmeleri şu şekildedir:

Kuran-ı Kerim’in tefsiri sahasında 235/850’den 333/945’e kadarki devrede açıkça belli bir istihalenin bulunduğunu söyleyebilmek güç olacaktır. Belki de umumi manada şu husus kabul edilebilirdi: Bu devir zarfında tefsir, birçok noktalarda geniş bir mutabakat veya en azından sadece dar bir uyuşmazlık sahası bulunmakla beraber önceki asırların bir takım isabetsiz mütalaaları saf dışı edilmiş olduğundan bir kararlılık haline ulaştı. Mamafih söz konusu devre benzer disiplin olan kıraatta yani Kuran’ın tedkikinde de hadisin resmileşerek bir nizama girişiyle kıyaslanabilecek bir gelişmeye şahid oldu. Ve yedi kıraat itimada layık görülerek şumüllü bir şekilde benimsendi. (İbn Mücahid h.323/935 tek bir kıraatin mümkün olmadığını görüp yedi kıraati sabitledi.)[20]

Tefsir usulü kitapları hicri ikinci asırdan itibaren tefsir usulünün temel tartışmalarının başladığını belirtirler. Bu tartışmalar daha çok fıkıh ilminin Kur’an ayetlerinden istidlalde bulunurken karşılaştığı sıkıntılar çerçevesinde gerçekleşmiştir. Özellikle nesh ve mutlak mukayyed tartışmaları ile vücuh ve nezair meseleleri bu tartışmaların ana konusunu oluşturur. Bu tartışmalar Kur’an’ın tefsir edilmesinden ziyade ayetler değerlendirilirken uyulacak metotların ortaya konmasını hedefleyen eselerle halledilmeye çalışılmıştır. Buna örnek olarak elimizdeki en eski tefsir kaynağının yazarı olan Mukatil b. Süleyman’ın (ölm 150/767) vücuh ve nezair üzerine yazdığı eseri El-Eşbah ve’n-Nezair gösterilebilir.

Bu ve bunun gibi eserler Kur’an’ın indiği dilden uzaklaşan Arapların o dilin aslını tespit etme çabalarıdır. Bunun dışında kapsamlı bir usul kitabı sayılabilecek ilk eser fıkhi metodolojinin olgunlaştırılmasının ardına denk gelen bir dönemde Haris el- Muhasibi (ölm 243/857) tarafından yazılan el-Akl ve Fehm’ul-Kuran’dır. Bu eser sonrasında da usul kitapları geliştirilmeye devam edilmiş ve hemen hemen Suyuti’nin (ölm 910/1505) el-İtkan fi Ulum’il-Kur’an’ı ile en olgun halini almıştır. Ve tüm bu eserler konu aldıkları tartışmalar ile Kuran’ın anlaşılması için öncelikle onun asıl dilini yakalamaya çalışmış ve devamında da ayetlerin fıkhi istidlal açısından durumunu incelemiştir. Mutlak-mukayyed, nasih-mensuh, mücmel-mübeyyen vs bu anlamda örnek verebileceğimiz konulardır.

İslami ilimler bugün olduğundan farklı bir şekilde toplumun düşünce sistemi içinde merkezde bulunuyordu. Bu haliyle fıkıh insanları doğrudan etkileyen normatif sonuçları ile geçerli tek hukuki yapıyı oluşturuyordu. Bu sonuçlar devletin düzenlenmesinden sokağa çeki düzen verilmesine kadar çok geniş bir alanı kapsarken insanların birbirlerine, tabiata ve Allah’a karşı olan sorumluluklarını tespit ediyordu. Fıkhın bu işlevini yerine getirebilmesi için kaynaklarını doğru bir şekilde okuması gerekir. Bunun için de öncelikli olarak ilk kaynağını yorumlamada tefsire ihtiyaç duyuyordu. Tefsir ayetlerinin içerisinde bulunduğu hem metinsel bağlamı hem de tarihsel bağlamı içerisinde söylendiği andaki anlamını tespit ederken fıkha onu anlama noktasında riayet edeceği ana çerçeveyi sunuyordu. Bundan sonrasını ise ayetlerden doğru hükümleri çıkarmak adına fıkıh ehline bırakılıyordu. Denilebilir ki: Tefsir söz konusu ayeti Peygamber’in ve Ashabın bu ifadeyi nasıl anladığına ve uyguladığına dair nakillerle ve ayet hakkındaki kıraat, linguistik, ve gramer bilgilerini vererek ele almıştır. Ancak onu bağımsızlaşmış ve umum ifade eden bir lafız kabul ederek, ondan yeni durumlar için normatif sonuçlar üretmek Fıkıh tarafından gerçekleştirilmiştir. Nitekim Taberi yaptığı işin bilincinde olduğunu gösteren bir tutumla ayetin fıkhi açıdan ele alınışını Kitabu’a Serika isimli eserinde yaptığını ve tefsirinde bunu vermeyi doğru bulmadığını belirtmektedir. Böylece İslam bilimleri geleneğinde Kuran’ın yorum süreci, Tefsir ile ilk neslin tarihsel bağlamından başlatılmış olmaktadır. Tefsir, Fıkıh ve Kelam disiplinleri, İslam geleneğinde kaynakları yorumlama sürecinin birbirini tamamlayan belli aşamalarını oluştururlar. Tefsir klasik dönemde, bütün bir dini ilimler silsilesinin bir parçasıydı ve bu bütün içinde işliyordu. Çağdaş dönemde klasik dönemdekinden farklı bir Kuran tanımının gelişmesi İslam bilimlerine ve özellikle Tefsir’e de farklı bir işlev yüklenmesi çabasıyla birlikte gelişmiştir.[21] Bu değerlendirme bize ilimler arasındaki görev dağılımını yansıtması bakımından önemlidir.

İslami ilimler yaklaşık yedi yüzyıllık bir süreçte bahsettiğimiz gelişim aşamalarını tamamlamış ve bir medeniyete temel teşkil edecek düşünce yapısını oluşturmuştu. Bu süreçte tefsir, hadis ve fıkhın dışında kelamın rolüne de biraz değinmekte fayda var. İslam dünyasının başka itikâdî yapılarla yaşadığı krizleri çözme işlevini kelam üstlenmiştir. Fıkhın oluşturacağı normatif yapının toplumda bir karşılığının/bağlayıcılığının bulunması gerekiyordu. Bunun için de Kur’an’ın istediği teslimiyetin ve Allah, peygamber, ahiret gibi temel konularda kafaların net olması gerekiyordu. İttifakla bilindiği üzere Gazali’nin çalışmaları ile kelam ilmi gereken bu itikadi yapının ehl-i sünnet çatısı altında olgunlaştırdı. Bu yolla İslam öz inanç yapısını büyük oranda korumuş olmayı amaçlayarak kendi hukuki zemininde varlığını sürdürmeye devam etti.

SONUÇ: İslami ilimlerin üç önemli şubesini konu aldığımız bu çalışmamızda tarihsel sürecin önemli kilometre taşları olan tartışmaları konu almaya çalıştık. Kastımız bu yolla tarihin akışı içerisinde bir kaynaktan, kitabın ve hikmetin öğretilmesi ve arınma, neşet eden ilimlerin zaman içerisinde birbirinden nasıl ayrıldıklarını ya da birbirleri ile nasıl bir araya geldiklerini göstermekti. İslami ilimler konu aldığımız süreç içerisinde toplumsal yapıyı peygamberin olmadığı şartlar içerisinde Allah’ın nizamına uygun olarak sürdürmek adına fıkhı inşa etmişti. Fıkıh kaynakları itibariyle tartışmaya açılmış ve hadisçilerle rey ehli arasında yaşanan kaynak tartışması Şafi’nin müdahalesiyle sünnetin kapsamı itibariyle tespiti ve kaynaklarının toparlanması ile yerini bir uzlaşıya bırakmıştır. Bu sürecin paralelinde tefsir ilmi kaynaklarını derlemeye devam etmiştir. Fıkhın ihtiyaç duyduğu yorum metodunu oturttuktan sonra da kaynaklarla irtibat en olgun halini almıştı.

Umut ediyoruz ki bu yapı ile yaşanan son yüz yıllık kopuş tarihsel süreç içerisinde kendisini anlamlandıran tahlillerin el vermesiyle giderilir ve İslami ilimlerin toplumun düşüncesinde hak ettiği yere gelmesinin önü açılmış olur.

KAYNAKÇA:

CERRAHOĞLU, İsmail, Tefsri Usulü, AÜİF Yay., Ankara 1971

HAMİDULLAH, Muhammed, “Usûl al-Fıqh’ın Tarihi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, cilt-II cüz -1, İstanbul 1956

__________________________, “Hz Peygamber Zamanında Hadis Tedvini”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, III-IV, Ankara 1955

İBN HALDUN, Mukaddime, Beyan Yayınları, İstanbul 2009

KOÇ, M. Akif, “Tefsir Rivayetlerinin Güvenirliklerini Belirleme Amacıyla Herbert Berg Tarafından geliştirilen Uyum Teorisi Üzerine”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XLV, Ankara 2004

LAPİDUS, Ira, İslam Toplumları Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 2010

PAÇACI, Mehmet, Çağdaş Dönemde Kuran ve Tefsire Ne Oldu?, Klasik Yayınları, İstanbul 2008

SCHACHT, Joseph, İslam Hukuna Giriş, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1977 Ankara

SEZGİN, M. Fuad, Buhari’nin Kaynakları Hakkında Araştırma, Kitabiyat Yayınları, Ocak 2001, Ankara

_______________, “İslam Tarihinin Kaynağı Olmak Bakımından Hadis’in Ehemmiyeti”, İÜEFY İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, cilt-II cüz-1, İstanbul 1956

WATT, W. Montgomery, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, Umran Yayınları, Ankara 1981

[1] M. Fuat Sezgin, Buhari’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar, Kitabiyat Yay, Ankara 2001, s.24

[2] Muhammed Hamidullah, “Hz Peygamber Zamanında Hadis Tedvini”, AÜİFD, III-IV, Ankara 1955, s.5

[3] Fuat Sezgin, Buharinin Kaynakları, s.28

[4] İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, AÜİFY, Ankara 1971, s.242

[5] M. Akif Koç, “Tefsir Rivayetlerinin Güvenirliklerini Belirleme Amacıyla Herbert Berg Tarafından Geliştirilen Uyum Teorisi Üzerine”, AÜİFD, XLV-II, Ankara 2004, s.54

[6] Ira Lapidus, İslam Toplumları Tarihi, İletişim Yay., İstanbul 2010, s.161

[7] Ira Lapidus, İslam Toplumları Tarihi, s.161

[8] Ira Lapidus, İslam Toplumları Tarihi, s.161

[9] Joseph Schacht, İslam Hukukuna Giriş, AÜİFY, Ankara 1977, s.46

[10] Joseph Schacht, İslam Hukuna Giriş, s.41

[11] Muhammed Hamidullah, “Usul’al-Fıqh Tarihi”,İÜEF İslam Tetkikleri Dergisi, II-I, İstanbul 1956, s.5

[12] İbn Haldun, Mukaddime, Dergah Yay., İstanbul 2012, II/803

[13] Lapidus, İslam Toplumları Tarihi, s.162

[14] Montgomery Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, Umran Yay. Ankara 1981, s.323

[15] Joseph Schacht, İslam Hukuna Giriş, s.46

[16] Montgomery Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, s.325

[17] J. Schacht, İslam Hukuna Giriş, s.41

[18] Mehmet Paçacı, Çağımızda Kuran’a ve Tefsire Ne Oldu?, Klasik Yay., İstanbul 2008, s.117

[19] Paçacı, Çağımızda Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu?, s.116

[20] Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, s.327

[21] Paçacı, Çağımızda Kur’an’a ve Tefsire Ne Oldu?, s.117-118

0 Yorum - Yorum Yaz

TEFSİR,HADİS,FIKIH TARİHLERİ HULASASI 02.12.2014

ADI :KERİM

SOYADI :ENDEZ

ÖDEV :TEFSİR,HADİS,FIKIH TARİHLERİ HULASASI

BÖLÜMÜ :BİRLEŞİK DOKTORA

DÖNEM :2014/2105 GÜZ

ÖĞR.NO :14952705

TEFSİR TARİHİ ÖZETİ

Hz.Peygamber'in (sas) Kur'ân'ı Tefsiri:

Yüce Allah'ın rahmet ve hikmeti, ilahî kitabı insanlara vahiy suretiyle göndermeyi iktiza ettiği gibi, vahye mazhar olan Peygamberin de O'nu bizzat açıklamasını istemiştir. Allah'ın kitabının mânâ ve ahkâmını, Peygamber'in izah etmesi bundan dolayı gereklidir. Çünkü Kur'ân-ı Kerim'deki hakikatlan bize en iyi öğretecek, bizzat kendisine kitap gelen seçkin zât Hz. Peygamber'dir (sas). O, Kur'ân tefsirinin aslı ve esasıdır. Zira Kur'ân O'na indirilmiştir. O, mutlak olarak Kur'ân'ı insanlar içinde en iyi bilen ve en iyi anlayandır. Bu bakımdan O, mübelliğdir ve tebyinle mükelleftir. Bu hususlar âyetlerde açık olarak belirtilmiştir. Bu sebepledir ki, Kur'ân kendisinin tefsir edilmesini yine evvelâ kendisi istemiştir. O halde ilk tefsir hareketi, islâm'ın kendi bünyesinden doğmuştur.

a. Hz. Peygamber'in Tefsirinin Özellikleri:

Hz. Peygamber'in tefsiri, Kur'ân'ın mücmel olan âyetlerini tafsil, umumî hükümlerini tahsîs, müşkilini tavzih, neshe delâlet etme, müphem olanı açıklama, garip kelimeleri beyan etme, tavsif ve tasvir ederek müşahhas hale getirme, edebî incelikleri muhtevi âyetlerin maksadını bildirme gibi belli başlı kısımlara taalluk eder.

b.Hz. Peygamber'in (sas) Tefsirinin Önemli Kısımları ve Bu Kısımlara Dair Misaller

1.Kur'ân'ı, Kur'ân'la Tefsiri:

İman edip imanlarına zulüm bulaştırmayanlar var ya, işte korkudan emin olma onların hakkıdır, doğru yolda olanlar da onlardır." (En'âm, 6/82) âyeti inince, "İçimizde nefsine zulmetmeyen kim var?" diyerek, bu durum Resûluîiah'ın (sas) ashabına ağır gelmişti. Bunun üzerine ResûluUah (sas) dedi ki: "Zannettiğiniz gibi değil, buradaki zulüm Lokman'ın oğluna dediğidir: Evladım sakın Allah'a ortak koşma. Çünkü şirk elbette büyük bir zulümdür." (Lokman, 31/13)Böylece Peygamberimiz (sas), başka bir âyete dayanarak, umumî bir mânâyı tahsis etmiş ve yanlış anlamanın önüne geçmiştir.

2.Mücmeli Beyan Etmesi:

Hırsızlık yapanlar hakkında Kur'ân'da "Hırsız erkek ile hırsız kadının irtikâb ettikleri bir suça karşılık ve Allah tarafından insanlara ibret verici bir ukubet olmak üzere ellerini kesiniz." (Mâide, 5/38) buyurulur. Âyette umumî olarak zikredilen hırsızlığın, cezalandırmaya müstahak olan sınırını, ResûluUah Efendimiz (sas) şöyle tahsis ve tebyîn etmiştir: "Çeyrek dînar veya daha fazla miktar çalanın eli kesilir."

3.Kur'ân'ın Mânâsını Tekit Suretiyle Beyanı:

“Ey iman edenler! Şarap, kumar, putlara kurban kesilen sunaklar, fal okları, şeytana ait murdar işlerden başka bir şey değildir. Bunlardan geri durun ki felah bulaşınız!" (Mâide, 5/90) âyeti nazil olunca Resûlullah Efendimiz (sas): "İçki haram edildi.”demek suretiyle, âyetin ihtiva ettiği hükmü tekit ederek açıklamıştır.

4. Umûmu Tahsis Etmesi:

"Zina eden kadın ve erkeğin her birine yüz değnek vurun." (Nûr, 24/2) âyetinde zina eden herkese yüz değnek vurulması umumî olarak emredilmiş, Peygamber Efendimiz (sas) bu emri; bekârlara tahsis etmiş, evli olan erkek ve kadın için ise recm cezasını tespit etmiştir.

5.Mutlakı Takyit Etmesi:

Hırsız erkek ile hırsız kadının irtikap ettikleri suça bir karşılık ve Allah tarafından insanlara ibret verici bir ukubet olmak üzere ellrini kesiniz." (Mâide, 5/38) âyeti mutlak bir âyettir.Yani hırsızın hangi elinin ve nereden kesileceğini belirtmemiştir. Ayetteki bu mutlaklık, sünnet tarafından "sağ elin bilekten kesileceği" şeklinde takyit edilmiştir, kayıtlanmıştır.

6.Müşkili Tavzih Etmesi:

“Altını, gümüşü yığıp Allah yolunda harcamayanlar var ya, işte onlan acı bir azabın beklediğini müjdele!" (Tevbe, 9/34) âyeti nazil olunca, bu müslümanlara ağır geldi. Çünkü bu âyetin mirasa mani olduğunu sanmışlardı.Ömer b. el-Hattâb Müslümanları temsilen Peygamber Efendimiz'den (sas) açıklamada bulunmasını istedi. Peygamberimiz (sas) de: "Allah zekâtı sadece mallannızm geriye kalan kısmını temizlemek için farz kılmıştır. (Ölümünüzden) sonraya bırakacağınız mallarda ise mirası farz kılmamıştır." buyurdu. Böylece bu âyetin meşru yollardan kazanıp biriktirmeye mani olmadığı, âyet-i kerimedeki tehdidin ancak mallannın zekatnı vermeyenler hakkında olduğu anlaşıldı.

7.Mübhemi Beyan Etmesi:

"Namazlara, hele salat-ı vustaya dikkat edin ve kalkıp huşu ile Allah'ın divanında durun." (Bakara, 2/238) âyetindeki "es-Salâtu'l-vustâ"nın ikindi namazı olduğu Peygamberimiz (sas) tarafından bildirmiştir.

8.Neshi Beyan Etmesi:

Tevbe sûresi 36. Âyetin,Bakara sûresi 217. âyeti neshettiğini şundan anlaşılmıştır ki; haram ayların bir kısmında, Resûlullah Efendimizin (sas) Huneyn'de Hevâzin ile, Tâif'te Sakîf kabilesiyle savaştığı ve Ebû Amir'i, oradaki müşriklerle savaşmak üzere Evtâs'a gönderdiği hususundaki haberler meşhur olmuştur. Bu vak'a Şevval ve Zilka'denin bir kısmında olmuştu ki, bunlar haram aylardandır. Böylece malûm olur ki, bu aylarda savaşmak haram olsaydı ve bu iş günah sayılsaydı, Resûlullah Efendimiz (sas) bu fiili işlemekten en uzak duran insan olurdu."

9.Amelî Olarak Tefsir Etmesi:

Peygamber Efendimiz (sas) "Şayet size selam verilirse, siz de ondan daha güzel bir tarzda selamı alın, en azından verilen selâmın misli ile karşılık verin!" (Nisa, 4/86) âyetini amelî olarak göstermiştir.

10.Lügavî izahlarda Bulunması:

O tövbe edenler, o ibadet edenler, o hamd edenler, oruç tutanlar, o rükû edenler, o secdeye kapananlar..." (Tevbe, 9/112) ayetindeki "sâihûn" kelimesinin hangi mânâya geldiği sorulunca Resûlullah (sas): "Oruç tutanlar." demek olduğunu söylemiştir.

11 .Tavsîf Ederek Açıklaması:

"Hâsılı, Allah kimi doğru yola koymak isterse, onun kalbini İslâm'a açar." (En'âm, 6/125) âyeti nazil olunca Resûlullah Efendimiz (sas) buyurmuş ki: "Nur kalbe girince genişler ve açılır." Sordular: "Bu hâlin (dışarıda) görünen bir alâmeti var mıdır?" Efendimiz (sas): "Ebediyet yurduna yönelmek, aldanma diyarından uzaklaşmak, ölüm gelmeden önce ölüme hazırlanmaktır." buyurmuştur.

12.Temsillerle Açıklaması:

Câbir b. Abdullah anlatıyor: Bir gün Resûlullah (sas) yanımıza gelip şöyle dedi: "Rüyamda gördüm ki Cebrâîl baş ucumda, Mîkâîl ayaklarımın yanında durup biri öbürüne diyor ki: "Şu zat hakkında bir mesel irâd et." Bunun üzerine şöyle dedi: "Kulağın işitsin, kalbin de iyice anlasın ki, seninle ümmetinin durumu şuna benzer: Bir hükümdar, bir mülk edinir, sonra da orada bir mesken bina ettirir, daha sonra da orada bir ziyafet tertip eder. Müteakiben bir elçi göndererek halkı ziyafete davet eder. Onlardan bir kısmı elçinin davetine icabet, bir kısmı ise onu terk eder. İşte Yüce Allah, o hükümdar; mülk, İslâm; mesken. Cennet; ve sen de ey Muhammed (sas) elçisin. Senin tebliğine kulak veren, İslâm'a girer; İslâm'a giren de Cennet'e girer; Cennet'e giren de oradaki nimetlerden istifade eder." Bu mesel ile "Allah ınsanlan esenlik ve mutluluk ülkesine davet eder ve dilediği kimseleri doğru yola iletir." (Yûnus, 10/25) âyeti açıklanmış olmaktadır.

D. Sahâbe Devrinde Tefsir

sahabe efendilerimiz tefsirde şu metodu izlemişlerdir:

1.Kur'ân'ın Kur'ân'la tefsiri,2.Kur'ân'ın sünnetle tefsiri,3.Kendi re'y ve içtihatları ile yaptıklan tefsir.

a. Sahabe Tefsirinin Özellikleri:

Sahabe döneminde Kur'ân'ın bütünü, bugünkü mânâda tefsir olunmamıştır. Onlar, vahiy ve nüzul döneminde yaşadıkları için, Kur'ân'dan sadece kendilerine muğlak olanları tefsir etme ihtiyacı duymuşlardır.

sahabenin tefsirinde fıkhî hüküm istinbâtı nâdirdir.Ashabın akidesi temizdi ve itikâdî konularda ihtilafları yoktu. Istikâmetlerindeki aynılık ve fikirlerinin birbirine yakınlığı sebebiyle Kur'ânî mânâları anlamada ihtilafları çok azdı. Buna bağlı olarak tefsirleri de kelâmî görüşlerden uzaktı.Temel karakter olarak sözlü rivayete dayanması ve baştan sona ayet ayet bütün Kur'ân'ın tefsir edilmeyip sadece zamanına göre müphem ve mânâsı kapalı bulunan ayetlerin tefsirini ihtiva etmesine bakılarak Peygamberimiz (sas) ve Sahabe dönemleri "Tefsirin Birinci Merhalesi" kabul edilmektedir.

b. Sahabe Tefsirinin Bağlayıcılığı:

İçtihat edilmesi mümkün olmayan yerler ve sebeb-i nüzul ile ilgili konularda sahabeden gelen tefsiri almak şarttır.Fikir yürütülmesi ve içtihat edilmesi mümkün olan yerlerde Resûlullah'a (sas) isnat edilmediği takdirde sahabe sözü mevkuf kabul edilir. Böyle bir tefsirin bağlayıcılığı hususunda ihtilaf vardır.

Sahabeden, Kur'ân tefsirine dair en çok rivayette bulunan ve tefsir alanında ün kazanan şu kişileri sayabiliriz:

a. Alib.EbîTâlib (40/660).

b. Abdullah b. Mes'ûd (32/652).

c.Ubeyyb.Ka'b (30/650).

d. Abdullah b. Abbâs (68/687).

e. Ebû Musa'l-Eş'arî (44/664). f.Zeydb. Sabit (45/665).

g. Abdullah b. Zübeyr (73/692).

E. Tâbiûn Devrinde Tefsir

1. Mekke Medresesi/Ekolü:

Bu medrese/ekol, Mekke'de tesis edilmiş bir ekoldür. "İlim denizi" ve "Tercümânu'l- Kur'ân" unvanının sahibi olan Abdullah b. Abbas (v. 68/687) tarafından kurulmuştur.Bu ekolün yetiştirdiği en seçkin öğrenciler şunlardır: Saîd b. Cübeyr (v. 95/714), Mücâhid b. Cebr (v. 103/721), İkrime (v. 105/723), Atâ b. Ebî Rabah (v. 114/732), Tavus b. Keysan (v. 106/724).

2. Medîne Medresesi/Ekolü:

Medine medresesi, Medine'nin en büyük âlimlerinden olan Ubeyy b. Ka'b (v. 30/650) tarafından kurulmuştur. O'nun tedris halkasında yetişen en meşhur öğrenciler de şunlardır: Ebu'l- Âliye (v. 90/708), Muhammed b. Ka'b el-Kurâzî (v. 118/736), Zeyd b. Eşlem (v. 136/753), doğrudan veya dolaylı biçimde Ubeyy b. Ka'b'dan ders almışlardır.

3. Irak (Küfe) Medresesi/Ekolü:

İbn Mes'ûd'un Kûfe'de oluşturduğu medrese, daha çok rasyonel bir temel üzerine bina edilmiştir. Bu sebepten dolayıdır ki İslâm âlimleri, İbn Mes'ûd'un teşekkül ettirdiği bu medreseyi/ekolü, içtihâdî hareketlerin ilk nüvesi olarak kabul ederek O'na "Irak Re'y Ekolü" ismini vermişlerdir.Mesruk b. el-Ecda' (v. 63/683), Esved b. Yezîd (v. 75/694), Mürre b. el-Hemedânî (v. 90/708), Âmir eş-Şa'bî (v. 103/721), Hasan Basrî (v. 110/728), Katâde b. Diâme (v. 117/735), İbrahim en-Nehaî, İbn Mes'ud'tan ilim alarak yetişmişler ve tefsir alanında ün kazanmışlardır.Tabiîler, tefsiri sahabeden ya işittikleri şekilde nakletmişler, ya da kendi içtihatlarına müracaat etmişlerdir. Bu arada İsrâiliyyat denilen hareket de tefsire girmiştir. Aslında sahabe devrine kadar indirilebilecek bu hareket tabiîler devrinde artarak devam etmiş, Yahudî, Hıristiyan ve diğer kültürlerden gelen rivayetler tefsir kitaplarına girmiştir.

a. Tâbiûn Tefsirinin Özellikleri:

Sahabe Tefsiri, kendilerine mânâsı kapalı gelen ayetlerle sı-nıriı kalmışken, tabiîler döneminde Kur'ân'ın bütünü tefsir edilmeye başlanmıştır. Yine Sahâbe'nin yaptığının aksine, ayetlerin icmâlî mânâlarıyla yetinilmeyip gerektiğinde kelimeler de tefsir edilmiştir. Kur'ân'daki garip lafızlar, baştan sonuna kadar âyet âyet tefsir edilirken, istinbat ve istidlal yoluyla âyetlerden hükümler çıkartılması sebebiyle, âyetlerde geçen bazı kelime ve tâbirlerin tavzihine geniş yer verilmiştir. Lügat müfredatının yanında târihî bilgiler, fıkhî şerhler ve gayb âlemini tasvîr mahiyetinde açıklamalann yapılması da sahabe döneminde fazlaca görülmeyen, tâbiûna ait tefsir özelliklerindendir.Tabiîler arasındaki anlayış farklılığının çokluğuna bağlı olarak tefsirdeki ihtilafları da çok olmuştur. Bu ihtilaflar neticesinde mezhebî ihtilafların tohumları da bu dönemde atılmış olmaktadır.

b. Tâbiûn Tefsirinin Bağlayıcılık Değeri:

Tâbiûn Kavlinin, tefsir açısından değeri, kabulü veya reddi konusunda farklı görüşler ve deliller ileri sürülmüştür.Tefsircilerin çoğunluğunun görüşü, Tâbiûn Tefsirinin hüccet olarak kabulü yönündedir.

F. Tâbiûn Devrinden Sonraki Tefsir:

Sahabe ve tâbiûn rivâyetleriyle başlayan tefsir ilmi, tedvîn edilinceye kadar böyle devam etmiştir. Yani ilk asırlarda tefsir ilmini, hadis ilminin bir kolu olarak görmekteyiz. Fakat müteakip asırlarda rivayet tefsirinin yanı sıra dirayet tefsiri de gelişmeye başlamış, böylece hicrî ikinci asırdan itibaren hadis ilminden bağımsız olarak tefsirler meydana getirilmiştir. Sözlü rivayet karakterinden dolayı Hz. Peygamber ve sahabe dönemine "tefşirin birinci merhalesi"; hadisin bir cüzü olma özelliği sebebiyle tabiîler dönemine "tefsirin ikinci merhalesi" denilmiştir. Etbau't-tâbiîn döneminde müstakil yapıya kavuştuğundan bu devre de "tefsirin üçüncü merhalesi" olarak değerlendirilmiştir.

Tefsirin müstakil bir ilim hüviyetini kazandığı Etbau't- Tabiîn döneminde her bir ayet, mushaf tertibi gözetilerek tefsir edilmiştir. Ancak bu tarzdaki ilk tefsirin hangisi olduğu hususunda ittifak sağlanmış değildir. İlk müstakil tefsir yazanın "Meâni'l-Kur'ân" adlı eseriyle Ferrâ (v. 207/822) olduğu öne sürülmüşse de bu görüş kabul edilmemektedir. Tâbiûndan Said b. Cübeyr, Mücâhid ve İkrime'nin tefsirlerinin de Kur'ân'm tümüne şâmil olmadığı düşünülürse bu konuda ilk tefsir yazanın Mukâtil b. Süleyman (v. 150/767) olduğu görüşü ağıriık kazanmaktadır. Bu arada en eski matbu Kur'ân tefsirinin de Süfyânü's- Sevrî (v. 161/778)'nin olduğu bilinmektedir.İlk tefsirlerin çoğu kaybolmuş ve bize kadar ulaşmamıştır. Bu bakımdan Taberî ve İbn Ebî Hâtim'in tefsirleri, bu eski tefsirleri koruyan tefsirler koleksiyonu sayılmışlardır.

G. Tefsir Faaliyetinin Gelişmesi ve Tefsirlerin Tedvini:

Emevîler'in son dönemiyle Abbâsîlerin ilk döneminde Hz. Peygamberin hadîsleri tedvîn edilmeye başlandı. Hadîslerden muhtelif konular ayrı bablar altında toplanıyor ve tefsir konusu da bu hadîs mecmuaları içerisinde ayrı bir bölüm olarak yer alıyordu. Henüz sûre sûre, baştan sona Kur'ân tefsiri mevcut değildi. Peygamberimizden veya sahabe ya da tâbiûndan rivayet edilen Kur'ân âyetlerinin tefsirleri hadîs imamlarının derledikleri mecmualar içerisinde yer alıyordu. Ancak bu mecmualarda tefsir yalnızca "kitâbu't- tefsir" adıyla bir bölüm halinde mevcut idi. Ve kendilerinden önce geçen zevatın tefsirlerinin aktarılmasından öteye geçmiyordu. Ayrıca yazıya geçirilen bu nakiller Kur'ân'in tamamını ihtiva etmiyordu. Bunlar daha ziyade Peygamber Efendimizin (sas) herhangi bir vesile ile yapmış olduğu tefsir, ya da âyetlerin iniş sebepleriyle ilgili sahabenin müşahede ve duyduklarına dayanan rivayetlerden ibaretti.

Tefsirlerin Tedvini:

Bir müddet sonra bir adım daha atılarak tefsirler ayrı mecmualar halinde derlenmeye başlandı ki, buna tedvîn denilmektedir. Tedvîn sözlükte; "bir araya getirmek, toplamak ve cem etmek" gibi mânâlar ifade etmektedir. Terim olarak anlamı ise; "ilk devirden itibaren gelen tefsir rivayetlerini muntazam bir şekilde bir kitapta toplamak" demektir. Kur'ân'daki her âyetin tefsiri ile ilgili Hz. Peygamberden (sas) ve ashaptan nakledilen rivayetler yine mushaftaki sırasına göre tanzim edilerek ilk tefsir mecmuaları meydana getirildi. Bunlar arasında bilhassa İbn Mâce (v. 273/886), İbn Cerîr et-Taberî (v. 310/922), Ebû Bekir ibn Münzir en-Neysâbûrî (v. 318/930), İbn Ebî Hatim (v. 327/938), İbn Hibbân (v. 369/979), Hâkim (v. 405/1014) ve Ebû Bekir ibn Merdûyeh (v. 410/1019) gibi değerli tefsir âlimleri bulunuyordu. Ve bu tefsirler de yine Hz. Peygamberden, ashaptan, tâbiûndan ve tebe-i tabiînden nakledilmiş olan rivayetlerin isnatlar halinde aktarılmasından ibaretti. Kısacası rivayet tefsiri idi. Yalnızca İbn Cerîr et-Taberî nakledilen rivayetleri zikrettikten sonra kendi tercihini belirttiği gibi bazı yerlerde gramer ve i'râbla ilgili bilgiler de veriyordu. Ayrıca âyetlerden çıkabilecek hükümleri de zikrediyordu.Böylece ilk rivayet tefsirleri ortaya çıktı.

Müfessirleri kronolojik sıra ile beş tabakaya ayırabiliriz:

I. Tabaka: Sahâbîler. En başta Hulefâ-i Râşidîn gelir.

II. Tabaka: Tabiîler. İbn Teymiye'nin değerlendirmesine göre, tefsir hususunda, tabiîlerin en mühimi Mekkelilerdir. Bunlar İbn Abbas'tan rivayet etmişlerdir.

III. Tabaka: Bu kategoriye girenler, tefsir kitaplarını te'lif etmeye başlayanlardır.Bunlar, bir ayetin tefsirine yarayacak sahabe ve tabiîlerden olan bütün rivayetleri sened ile birlikte zikretmektedirler.

IV. Tabaka: İbn Cerîr et-Tabarî, İbn Hibbân, İbnü'l-Münzir v.s..

V. Tabaka: Ebû Ca'fer en-Nehhâs, Ebû Ali el-Fârisî v.s.

Dördüncü tabakadan itibaren, artık tefsir, hadisten ayrılıp müstakil bir ilim haline gelmeye başladı. Böylece mushafın tertibine göre sıra ile âyet âyet tefsir yapmak âdet oldu.

Tefsir İlminin Dönemleri:

Birinci Dönem: Tefsirin Temellerinin Atıldığı Merhale:Bu merhalede tefsir ilminin temelleri atılmaya başlanmıştır. Bu dönem, Peygamber Efendimizin (sas) en hayırlı insanların yaşadığı asır dediği; Sahabe, tâbiûn ve tebe-i tabiîn asrıdır.

Bu dönemde tefsir ile meşgul olanların üzerinde durduğu iki önemli husus vardır:

1.Rivayet tefsiri: Ayetlerin, diğer âyetlerle, hadis ve sahabe sözüyle tefsiri.

2.Lügavî açıklamalar:âyette geçen garip kelimelerin -genellikle şiirden delil getirilerek- açıklanmasıdır.

İkinci Dönem: Tefsirin Müstakil Bir İlim Olduğu Merhale:Sağlam bir temel üzerine oturan tefsir, hicrî üçüncü asırda İbn Cerîr et-Taberî'nin Kur'ân'ın başından sonuna kadar tam bir tefsir yazmasıyla müstakil bir ilim haline gelmiştir.İmam Taberî, hem lügavî izahlar, hem de rivayet üzerinde durdu. Bunlara ilâveten de, kendi görüşlerini ve tercihlerini de zikrederek tefsirde yeni bir metot ortaya koydu. Ayrıca Kur'ân'ı, Fatiha sûresinden Nâs sûresine kadar sûre sûre ve âyet âyet tefsir etti. Kendisinden önceki tefsir rivayetlerini eserinde toplayarak adetâ bir tefsir koleksiyonu meydana getirdi. Böylelikle tefsirde önemli bir dönemi başlatmış oldu. Bundan dolayı da kendisine İmamu'l- müfessirîn denilmiştir.

Üçüncü Dönem: Tefsirin Gelişme Merhalesi:Herkesçe bilindiği gibi, İslâmiyet, doğduğu Arap yarımadası sınırlan içerisinde kalmamıştır. Genişleyen fütuhatla veya başka yollardan Arap olmayan unsurların da müslümanlar arasına katılmasıyla ve insan tefekkürünün gelişmesi, hâdiselerin çoğalması ve bunların izahının Kur'ân nass'larının ışığında yapılmak istenmesi, tefsirin boyutlarının genişlemesine sebep olmuştur. Böylece nakle dayanan rivayet tefsiri veya me'sur tefsirin yanında akla dayanan dirayet tefsiri veya ma'kûl tefsir de gelişmeye başlamıştır.Kur'ân'ın, lügat, belagat, edebiyat, nahiv, fıkıh, mezhep, felsefe, tasavvuf ve daha pek çok yönlerden tefsirleri meydana getirilmiş, bu çeşitli yönlerdeki tefsirlerde çeşitli usûller ortaya çıkmıştır. Her bir müfessir, hangi ilim dalında mütehassıs ise, Kur'ân'ı o yönüyle tefsir etmiştir.Bu merhale, hicrî dördüncü asırla, yani İbn Cerîr et-Taberî'nin vefatıyla başlayıp, miladî 19. asra kadar devam etmiştir.

Dördüncü Dönem: Tefsirde Yeni Merhale:İslâm'ın ilk beş-altı asrından sonra zamanla içtimaî hayatta mukallitlikten daha ileri gidemeyen bir durgunluğun meydana gelişinin, tefsir ilminde de bir donukluk meydana getirmesi tabii idi. Birkaç asırdan beri Avrupa'da meydana gelen fikrî ve ilmî hareketler, İslâm âleminde de bir uyanma hareketi meydana getirmişti. Birçok İslâm ülkesinde bilhassa Mısır ve Hindistan'da ilim adamları harekete geçerek, yeni görüş ve anlayışla, ilmin de ışığı altında diğer ilimlerde olduğu gibi, Kur'ân-ı Kerim tefsirinde de yeni ufuklar açmışlardı. Hiç şüphesiz miladî XIX. asır, müslümanlar arasında dinî hareketlerin canlandığı bir asır oldu. İlim adamları tefsir ilmindeki durgunluğa ve taklitçiliğe bir son vermeye çalıştılar. İslâm dininin, ilme karşı bir tutumu olmadığı noktasından hareket ederek yeni metot ve usûllere tevessül ettiler. Tefsir ilmi açısından bu asra, tecdit asrı da denilebilir. Tefsir ilmindeki durgunluğa ve taklitçiliğe son vermeye çalışan müfessirlerin başında Muhammed Abduh gelmektedir. Abduh, aklî ve içtimaî tefsir ekolünün kurucusu olarak kabul edilmektedir. Bu ekolün en belirgin özelliği, Kur'ân'ı tefsir ederken O'nun hidayet yönünü tefsire konu edinmesidir. Kur'ân, toplum için inmiştir, bu yüzden tefsir edilirken çağın içtimaî problemleri Kur'ân âyetlerinin ışığında çözüme bağlanmalıdır. Yani tefsirin konusu insan, insanın hidâyeti, içtimaî meseleler olmalıdır. Bu eğilime İçtimaî Tefsir Ekolü denilmesinin sebebi de budur. Yaptıkları tefsirlerde, akla fazla önem verdiklerinden dolayı da Aklî Metot denilmiştir.

FIKIH TARİHİ ÖZETİ

1.DEVRE:Hz. Peygamber Devri (Fıkhın Doğuşu)Hz. Peygamber (s.a.)in devri fıkıh devrelerinin en önemlisidir. Çünkü vahye dayanan teşrî' faaliyeti bu devre içinde tamamlanmış, sonraki devirlere de temel teşkil etmiştir. Hz. Peygamber devrini fârık vasıfları bakımından iki kısma ayırmak gerekir: Mekke devri ve Medine devri.

A- MEKKE DEVRİ: Bu devrede Allah Resûlü'nün (s.a.) tebliği daha çok inanç ve ahlâk sahasına yönelmiştir. Zaten ibadet ve hukukî münasebetler bu iki temel üzerine oturmaktadır. Mekke'de fıkıh hükümleri hem azdır, hem de umûmî, küllî bir karakter arzetmektedir.

B- MEDİNE DEVRİ:genç devletin siyâsetini ve bu çekirdek İslâm cemiyetinin ictimâî hayatını tanzim edecek kaidelere ihtiyaç vardı. Teşrîi de bu sâhalara yönelerek ferdî ve ictimâî hayatı tanzime koyuldu. Bir taraftan ibâdetler, cihâd, âile, miras ile alâkalı, diğer taraftan da anayasa, cezâ, muhâkeme usûlü, muâmelât ve devletler arası münasebetlerle ilgili kâideler, esaslar vazedildi.

1- Fıkıh Kaidelerinin Ortaya Çıkış Şekli:

a) Bir hüküm gerektiren hâdiseler oluyor, yahut da sahâbeyi, Hz. Peygambere başvurup sual sormaya sevkeden problemler doğuyordu. Bu durumlarda ya âyet nâzil oluyor, veya hüküm ve mâna Hz. Peygambere vahyediliyor; o da kendi üslûbüyle hüküm açıklıyordu (Sünnet). Bazı durumlarda ise hüküm, ictihadlarına bırakılıyordu.

b) hükmün vaz'ını gerektiren bir sual veya problem bahis mevzûu olmadan da zamanı geldikçe hüküm ve kaide vazediliyordu. Bu kısımda zamanın geldiğini Şâri' (kaideyi vazeden) takdir ediyordu.

2-Bu Devir Fıkhı'nın Özellikleri:bu özelliği (celb-i menâfi', def'i-mefâsid) şeklinde hulâsa etmek mümkündür. Buna kısaca "maslahata riâyet" de denir. Şimdi sıralayacağımız hususiyetler bu esasın çeşitli görünüşleridir:

aa)Zamaniçindetedrîc: Bundan maksad hükümlerin bir an ve zaman içinde değil, uzun bir zaman içinde arka arkaya gelmiş olmasıdır.
ab) Hükümler içinde tedrîc: Mükellefiyetler hep birden gelmediği gibi gelenler de zamanla tekemmül etmiş, istidat ve intibak kazanıldıkça tamamlanmış ve arttırılmıştır. Meselâ: Namaz önce sabah ve akşam iki vakit iken sonra beş vakit olmuştur.

b) Kolaylık: Bu devir hükümlerinde göze çarpan bir hususiyet de kolaylıktır. Kur'ân-ı Kerîm'de Allah Teâlâ'nın kullarına güçlük çıkarmak istemediği, kolaylık ve hafiflik istediği açıkça ifade edilmiştir.

c) Nesih: Nesih, daha sonra gelen bir hükmün önceki hükmü kaldırması demektir. Sadece bu devrede bazı âyet ve hadîsler diğerlerinin hükmünü kaldırmıştır. Bunun hikmeti ilk müslümanları tedrîcen alıştırmak, terbiye etmek, irşadı kolaylaştırmaktır.

2.DEVRE:SAHÂBE DEVRİ (Fıkhın Gelişme Çağı)Fıkıh tarihçileri ikinci devreyi sınırlarken çeşitli nokta-i nazarlardan hareket etmişlerdir. Hukukî hayatı karakterize eden nesli göz önüne alanlara göre bu devre Rasûlullah'ın (s.a.) intikaliyle başlar ve hulefâ-i Raşidinin sonuna (41/661) yahut da sahâbe neslinin sonu olan ikinci asrın başlarına kadar uzanır. Siyasî iktidarı nazarı itibare alanlara göre ikinci devre Hulefâ-i râşidin veya Emevîlerin sonuna kadar devam eder. Gerek râşid halîfeler gerekse Emevîler devrinde fıkhî hayata yön veren sahâbedir; bu sebeple iki iktidar devrini aynı daire içinde ele almak uygun olacaktır. Ancak iktidarın fıkha tesiri bakımından mevcut farkı belirtmek için bahis, iki ayrı alt bölüm içinde verilecektir.

A- HULEFÂ-İ RÂŞİDİN DEVRİ:Bu devir (11/632) yılında Hz. Ebû Bekr'in halife olmasıyla başlar. 21-R.evvel-41/26-Temmuz-661 tarihinde Hz. Hasan'ın hilâfeti Muâviye nâmına terketmesiyle sona erer.
2-Hüküm Kaynakları:Ferdî, ictimâî, siyasî herhangi bir hâdise, mesele ve problemin halli için önce Kur'ân-ı Kerîm, sonra da sünnete başvurulacağı Rasûlullah devrinden beri biliniyor ve bu tatbik ediliyordu. Bu iki kaynakta hüküm açık olarak bulunmazsa re'y ictihadına başvuruluyor, fakat varılan hüküm ilk fırsatta Hz. Peygamber'e arzedildiği için sünnet mâhiyetini alıyordu. Halbuki sahâbe devrinde artık vahyin muhâtabı ve ikinci derecede Şâri' (din ve kanun vâzı'ı) Rasûlullah yoktu. İctihad ile varılan hükümlerde ittifak edilebildiği kadar -hatta daha çok- ihtilâf da ediliyordu.
Hz. Ebû-Bekir ve Hz. Ömer, ihtilâfı azalatmak, birliği sağlamak ve Şâri'in maksadına isabet ihtimalini artırmak için -bilhassa âmme hukuku sâhasında- istişâreye baş vuruyor, böylece şûra ictihadı yaptırıyorlardı. Bu ictihadlar sonunda varılan ihtilâfsız hükümler (icmâ) ferdî hükümlerden daha kuvvetli telâkki ediliyor ve buna muhâlefet edilmiyordu. Ferdîi ctihadlar(re'y)ise başkalarını bağlamıyordu.Bu devirde re'y'in mânası: Kitâb ve sünnetin açıklamadığı hükümleri, nasların ve İslâmî prensiplerin ışığı altında hükme bağlamaktır. Istılâh olarak zikredilmemekle beraber, temelleri Rasûlullah zamanında konan, sonraki devirlerde "istihsan, istıslâh, örfü-âdet, kıyâs..." adı verilen esas ve metodlar bu devirde "rey" ismi altında tatbik edilmiştir.

3- İctihad ve İftâ Bakımından Sahâbe:Verdikleri fetvâ sayısı bakımından sahâbe fukahâsı üç guruba ayrılmıştır. Bunlardan birinci gurupta Ömer, Alî, İbn Mes'ûd, İbn Ömer, İbn Abbâs, Zeyd b. Sâbit, Âişe vardır; İbn Hacer'in, İbn Hazm'den naklettiğine göre bu zevatın her birinin verdiği fetvâ birer büyük cilt kitaba konu olacak miktardadır. Bu yedi fakih arasında fetvâsı en çok olan da İbn Abbâs'tır. İkinci gurupta yirmi sahâbî vardır: Ebû-Bekr, Osmân, Ebû-Mûsâ, Muâz b. Sa'd, Ebu Hureyre, Enes, Abdullah b. Amr, Selmân el-Fârisî, Câbir b. Abdullah, Ebû-Sa'îd el-Hudrî, Talha b. Ubeydullah, ez-Zübeyr b. el-Avvâm, Abdurrahmân b. Avf, İmrân b. Husayn, Ebû-Bekra, Ubâde b. Sâmit, Mu'âviye b. Ebî-Süfyân, Abdullah b. ez-Zubeyr, Ummu-Seleme. Bunların her birinin verdiği fetvâ bir küçük cilt tutacak kadardır. Üçüncü gurupta yer alan yüz yirmi kadar sahâbînin verdikleri fetvânın tamamı bir cilde sığacak miktardadır.

4- Sahâbe Devrinde Hüküm ve İctihad Prensipleri:
a) Sahâbe ictihadın kapısını açmış ve bunu teşvik etmiştir.

b) Sahâbe, ictihad ve re'y yoluyla vardıkları hükümleri kesin telâkkî etmemiş, Kitâb ve sünnete nisbet eylememiş, bu iki kaynağa dayanan hükümlerden ayırma konusunda titizlik göstermişlerdir.

c) Bu devirde nazarî ictihad ve teşrî faaliyeti başlamamıştır. Onların teşrîî faaliyetleri tatbîkîdir. Hâdise meydana gelince hükmü araştırılır ve bulunur. Vukuundan önce hâdise ve meselelerin hükmüyle meşgul olunmaz.
d) Zamanın ve hüküm mesnedlerinin (illet) değişmesi sebebiyle hükümleri de değiştirmişlerdir.

e) Kitâb ve sünnetin meşrû kıldığı, izin verdiği bazı hususları, kötü neticelerin önlenmesi için menetmişlerdir.

f) Sahâbe meşrû nizamı korumak ve hukuku muhâfaza etmek için bazı nasların zahirini terketmek veya tahsis ve tamim (genelleştirme) yoluna gitmişlerdir.

5- Sahâbe Devrinde İhtilâf:karşılaştıkları problemlerin üzerine eğilen sahâbe müctehidleri bazı hükümlerde ihtilâf etmiş, farklı görüş ve neticelere varmışlardır. Sonraki devirler için de geçerli olan ihtilaf sebeblerini şöylece sıralamak mümkündür:
a) Fetihler ve çeşitli vazifeler sebebiyle Medîne'den uzakta bulunan sahâbenin kendileri
yok iken vahyedilen nasları bilmemeleri.

b) Hadisi sağlam bir kaynaktan elde etmemiş olmak

c) Farklı anlamaları: Âyetler, hadîsler söz, fiil ve takrîrdir. Bunların mânası ve hükümlerinin kesin veya ihtiyarî oluşu bazı mesele ve durumlarda müctehidlerin anlayışına bırakılmıştır. Anlayış beşerîdir; bunda farklılık olması tabîîdir.

d) Yanılma veya unutmaları: Sözü tesbit etme veya anlama konusunda hatâlar vâki olduğu gibi bazı hüküm ve kaidelerin unutulması da farklı ictihad ve reylere sebep teşkil etmiştir.

e) Birbirlerine aykırı görünen nas ve hükümleri çeşitli şekillerde telif etmeleri:

6- Mezhebler: Sahâbe müctehidleri yukarda sıraladığımız sebeblerle, fıkhî meselelerin bir kısmında ihtilâf etmiş olmakla beraber halk grup grup bunlardan birine bağlanıp diğerini terketmediği için bu devirde -dinî/sosyal kurumlar olarak- mezhepler doğmamıştır.

8- Fıkıh Bakımından Devrin Özellikleri:

a) İslâm ülkesinin sınırları genişlemeye ve nüfusu çeşitlenip artmaya, teşkilât ve medeniyeti gelişmeye başladığı için, Rasûlullah zamanında bulunmayan mesele ve hâdiseler ortaya çıkmış, sahâbe bunların hüküm ve çözümleri için ictihad yoluna başvurmuşlardır.
b) Daha sonraki devre nisbetle yeni meseleler ve bunlara bağlı hükümler çok değildir; çünkü sahâbe fukahâsı, yalnızca olan, gerçekleşen hâdise ve meselelerin üzerine eğilmişler, henüz olmamış bir hâdiseyi varsayarak onun hükmünü arama yoluna girmemişler, bunu boşuna vakit kaybı saymışlardır.

c) Bilhassa ilk dört halîfe zamanlarında fıkıh yönetime değil, yönetim fıkha uyuyor, fıkha göre yürütülüyordu. Bu sebeple sahâbe devrinde görüş ayrılığı yok denecek kadar azdır; halbuki daha sonraki devirde fıkıh yönetime uymaya, yönetime keyfilik ve zümre menfaati hâkim olmaya başlamış, danışma terkedilmiştir; bu sebeple de görüş farkları çoğalmaya ve derinleşmeye yüz tutmuştur.
d) Kitâb ve Sünnet'in gösterdiği ve ictihad ile şekillenen yol mânasındaki fıkıh bu devirde devletin anayasası mesabesinde idi, halk, yöneticileri serbestçe denetliyor, fıkha uymayan tasarrufları olursa buna karşı çıkıyorlardı. Bu devirde hukukçuların otoritesi, sonraki devirler ile mukayese edilemez ölçüde geniş ve hâkim bulunuyordu.

e) Bilhassa Hz. Osmân zamanına kadar şûrâ üyelerinin Medîne'den devamlı ayrılmalarına izin verilmediği için büyük sahâbe halîfenin yanında bulunuyorlar, danışmaya katılıyorlardı, bu sebeple yeni meselelerin çoğunda ittifak hasıl oluyordu (icmâ hükmü oluyordu). Az sayıda görüş farkı meydana geliyorsa bu da taasup, siyâsî ve zümrevî menfaat gibi faktörlere değil, samîmî düşünceye ve ictihada dayanıyor, birliği bozmuyordu. Sonraki devirlerde hem müctehidler İslâm dünyasına dağıldıkları, hem de ihtilâfın sebepleri arasında, hasbî ictihad ve ilim dışında faktörler karıştığı için ihtilâf çoğaldı, derinleşti ve bazı müctehidlere göre imkânsız hale geldi.

9-Tedvîn:Müsteşriklerin ısrarlı inkârlarına ve sistematik menfî yorumlarına rağmen son zamanlarda yapılan araştırmalar ve özellikle Prof. Dr. Fuat Sezgin'in araştırmaları, diğer İslâm ilimlerinde olduğu gibi fıkıh sâhasında da tedvînin; yani fıkhın yazıya geçirilmesinin sahâbe devrine, hattâ nüve olarak Rasûlullah devrine kadar uzandığını ortaya koymuştur. Gerçi bugünki mânada risâlelerin (küçük kitapların) telîfi sahâbe devrinin sonlarında başlamış ve Emevîler devrinde gelişmiştir. Ancak bunlara da kaynak olan fıkıh yazıları daha önce gerçekleşmiştir. Prof. Sezgin bu gerçeği ortaya koyan önemli örnekler tesbit etmiştir.

B-EMEVİLER DEVRİ:Hz. Hasen'in İslâm birliğini yeniden sağlamak ve iç savaşı önlemek için Muâviye nâmına -bazı şartlarla- hilâfetten ferâğat etmesiyle hulefâ-i râşidin devri sona erer ve yeni devir (132/750 yılına kadar devam eder.

Emevîler devrinin fıkhî hayat bakımından hususiyetleri:

1-Nesil: Bu devre içinde önce yaşlı sonra da genç sahâbe âhirete intikal ederek tâbiûn nesli onların yerini almıştır.
2-Hadis Rivâyeti:Bilhassa Hz. Ömer sahâbenin Medîne'den uzaklaşması ve hadis rivâyeti ile meşgul olmalarını istemiyordu. Birinci davranışın sebebi istişâre için onlara muhtaç oluşu idi. Hadîs rivâyeti üzerindeki titizliğinin ise iki sebebi vardı.

a)Kur'ân-ı Kerîm'in yerleşmesi, eğitim ve öğretiminin yayılması.
b) Hadîsler arasına, uydurma olanların sokulmasından çekinmesi.

3-Nazarî Fıkıh:Hulefâ-i Râşidîn devrinde fıkıh amelî idi; bir mesele karşısında sahâbe Kitâb, sünnet ve rey ictihadı ile hükme varıyorlar, bu ise emsâl hâdiseler için bir fıkıh kaidesi, dinî bir düstûr oluyordu. Hulefa-i râşidînin hüküm ve davranışları ile Kitâb ve sünnet arasında bir tutarsızlık, bir muhâlefet bahis mevzûu değildi. Emevîler devrinde ise durum değişti. Daha ilk halîfeleri siyâset öyle icabettiği için babasının zina mahsûlü oğlu Ziyad b. Ebîhi nesebine geçirmiş (istilhak) bunun, "Zinâ eden mahrum olur" hadisine aykırı düştüğü ikazına aldırmamıştı.

4-Hicaz ve Irak Medreseleri:Sahâbenin yetiştirdiği tâbiûn nesli müctehidleri üstad, muhit ve malûmat farkına dayanan iki gruba ayrılmışlardı: Hicazlılar ve Iraklılar.iki grup müctehidden -büyük tâbiûn devrinde- Hicazlıların imamı Saîd b. el-Müseyyeb (94/712) Iraklılarınki ise İbrahim b. Yezîd b.Neha'î (96/714)'dir.

5-Tâbiûn Fakihleri:Sahâbe fakihlerinin hemen hepsi arap olmasına karşılık sayıları yüzleri aşan tâbiûn fukahâsı içinde çok sayıda arap olmayan kimseler vardır. Bu arada azatlılardan da (Mevâlî) büyük fakihler yetişmiştir.

6-Tedvîn:Hadîsler, fıkıhtan önce yazılı kaynaklarda toplanmış (tedvîn edilmiş) olmakla beraber bunların, belli sistemlere göre kitaplaştırılması (tasnîf), fıkhın tasnîfinden sonra olmuştur. Konulara göre sistematik ilk fıkıh kitaplarının Emevîler döneminde (hicrî birinci asrın sonunda, ikinci yüzyılın başında) yazıldığı anlaşılmaktadır. İbn Kayyim el-Cevziyye'nin verdiği bilgiye göre Zührî'nin fetvâları üç ciltte toplanmıştır, Hasenu'l-Basrî'nin, konulara göre düzenlenmiş fetvâları ise yedi cilttir.
Bu dönemde yazılan fıkıh kitaplarından bize ancak şunlar ulaşabilmiştir:
1.Süleymb.Kaysel-Hilâlî(v. 95/714)'nin fıkıh kitâbı.2. Katâde b. Di'âme'nin (v. 118/736) el-Menâsik isimli eseri.
3. Zeyd b. Alî'nin (v. 122/740) Menâsiku'l-hacc ve âdâbuhu isimli eseri. 4. Aynı fakihin el-Mecmû' isimli kitabı.

3.DEVİR:ABBÂSÎLER DEVRİ (Fıkhın Olgunluk Çağı)Bağdad merkezli Abbâsîler devri 750-1258 tarihleri arasında 508 yıl sürmüştür. Bu sürenin takrîben H. 132-350 arasındaki 200 yıllık devresi fıkhın tedvin edildiği ve inkişaf ettiği, büyük mezhep sahibi müctehidlerin yetiştiği devredir. İslâm nesilleri bakımından da tâbiûn ve etbâ'ut-tâbiîni ihtivâ etmektedir.

B- ABBÂSÎLER DEVRİNDE FIKIH:

1- Din Bilginleri ve Abbâsîler: Abbâsîler hilâfeti haklı olana iâde etmek ve hulefâ-i râşidîn devrini ihya etmek gibi bir dâvâ ile iktidara geldikleri için -görünüşte bile olsa- hem din hem de dünya işlerinde müslümanların başı ve Rasûlullahın halîfesi olarak davranıyorlardı. Emevî halifeleri -Arap âdetine uyarak- halîfelik alâmeti nâmına ellerinde yüzük ve çevgen taşırken, Abbâsî halîfeleri Hz. Peygamber'in hırka ve kılıcını taşıyor, divanlarında Hz. Osmân'ın Mushafını bulunduruyorlardı. Bu tutumun tabîi neticesi olarak din bilginlerinin söz, inanç ve davranışlarıyla da yakından ilgileniyorlardı.

2- Fıkhın Genişlemesi ve Gelişmesi:

a) Bundan önceki maddede zikredilen davranış; yani Emevîlerin seküler meyillerinin aksine Abbasîlerin,davranış ve hükümlerini dine dayandırma arzuları.
b) Fukahânın hükümlere kaynak ararken tuttukları yol: Sahâbe devrindeki Kur'ân-ı Kerîm ve Sünnete, tâbiûn devrinde sahâbe söz ve davranışları, etbâ'üt-tâbiîn devrinde ise tâbiûn fukahâsının sözleri ekleniyor böylece malzeme çoğalıyordu.
c) Rey fakihlerinin sâdece meydana gelmiş hâdiselerle iktifa etmeyip farazî mesâil üzerinde ictihad etmeleri.

d) İslâm ülkesinin genişlemesi, çeşitli milletlerin İslâm'a girmesi. Abbâsîlerin ilk devrinde ülkenin sınırları genişlemiş, çeşitli milletler müslüman olmuş veya müslümanlarla temasa gelmiştir. Her millet ve coğrafyanın kendine göre âdet, teâmül ve şartları olduğundan fukahâ bunlar üzerinde düşünmüş, bazılarını kabul, bir kısmını red, bir kısmını da ta'dîl ederek İslâm'a dahil etmişlerdir.

3-Fukahânın İhtilâfı: Sahâbe ve büyük tâbiün devrinde gördüğümüz ictihad ihtilâfı bu devirde fukahâ ve problem çoğaldığı için daha da artarak devam etmiştir. Hem mahiyeti icabı tabiî olan hem de "Ümmet için rahmet" olarak kabul edilen ictihad ihtilâfının önemli sebepleri tesbit edilmiştir:
a)Kitap ve sünette geçen bazı kelime ve cümlelerin farklı tefsîri.
b)Sözün hakikat veya mecâzî mânaya çekilebilmesi.
c)Aynı mevzûdaki âyet ve hadislerin bir araya getirilerek farklı şekillerde değerlendirilmesi ve telifi.
d) Hadîsle alâkalı sebepler: Hadisin bilinip bilinmemesi, sıhhat derecesi, sıhhat ölçüsü, tam veya kısmen zaptı yorumu, çelişen delillerle uzlaştırılması...
e) İctihad bilgi, usûl ve gücünün farklılığı,
f) Tabîi ve ictimâî çevrenin tesiri.

4- İctihad Hürriyeti ve Mezheblerin Doğuşu: İçinde bulunduğumuz devirde, aşağıdaki sebepler, muayyen mezheblerin doğması sonucunu yol açmıştır.

a) Daha önceki müctehidler gerektikçe dağınık meseleler üzerinde ictihad ederken bu asır müctehidlerinin fıkhın bütün konularını ictihad alanlarına dahil etmeleri.
b) Bu ictihadların tedvin edilerek kitaplarda toplanması ve bu sâyede bir müctehidin, çeşitli konulardaki ictihadlarının kolayca öğrenilmesi imkânının doğması.
c) Fıkıh mekteplerinin (rey, hadîs medreseleri) doğması ve bu mektep mensuplarının karşılıklı, sözlü ve yazılı münâkaşa ve münâzaraları.
d) Bu münakaşa ve münâzaraların, müctehidlere mahsus usûl ve kaidelerin; yani usûl-i fıkhın doğmasına ve telîf edilmesine sebep olması.

5- Rey ve Hadîs Mektepleri:
Sahâbe devrinde daha çok muhit, üstad ve malzeme farkına dayanan bir gruplaşma görmüştük: Hicâziyyûn ve Irakıyyûn. Abbâsîler devrine girerken fukahâ arasında bir prensip ihtilâfı baş gösterdi: Hadîs ve re'ye verilecek yer ve değer ile ilgili olan ihtilâf uzun zaman devam etmiş ve karşımıza dört grup çıkarmıştır:
a) Tamamen Kitâb'a ve re'ye dayanan, sünneti hüccet kabul etmeyen "müfrit reyciler".

b) Mutedil reyciler: Bunlar sünneti reddetmez, onu da hüccet olarak kabul ederler; ancak hadîsin sıhhati üzerinde titiz davranır, rivâyetinden çekinirler. Buna mukabil kıyas, istihsan, maslahat gibi re'ye dayanan yollarla hüküm ve fetvâ vermekten çekinmezler, farazî meseleler üzerinde de dururlar. Ayrıca üstad müctehitlerin sözlerini esas alarak bazı yeni problemlerin hükümlerini onlardan çıkarırlar (tahrîc).

c)Müfrit eserciler: Eser: Rasûlullah'ın hadisleri ile sahâbe ve tâbiûn fetvâlarıdır.
Müfrit eserciler re'y ictihadını ve bilhassa bunun en önemli unsuru olan kıyası, sahâbe ve tâbiûn fetvâlarını hüküm kaynağı olarak kabul etmeyenlerdir.

d)Mutedil eserciler: Umûmiyetle hadis bilginleri mutedil esercilerdir. Bunlar re'y ve kıyası inkâr etmemekle beraber ona nadiren başvururlar. Hadislerden başka sahâbe ve tâbiûn fetvâlarını da hüccet telakki ederler. Vukuundan önce -farazi- meseleler üzerinde fetvâ ve hüküm vermezler. Hadîse ve esere hiç bir re'yi tercih etmezler.

C-TEDVİN FAALİYETİ: Kur'ân-ı Kerîm'in tamamı ile kısmen fıkıh ve hadisler dışındaki bütün dînî ilim ve kitapların telîfi bu devrede başlamıştır.

a)Sünnet:Emevîler'den Ömer b. Abdülaziz devrine kadar sünnet daha ziyade şifâhî rivâyet ile yayılıyor, bu arada bazı sahâbî ve tâbiîler küçük toplamalar yapıyorlardı (sahîfeler). Ömer b. Abdülaziz'in emriyle daha büyük toplamalar başladı ise de bunlar da mahdut idi; ayrıca ilk râvileri esas tutularak; yâni senedlerine göre toplanmıştı. Konulara göre yapılan toplamalar (tasnîf) ikinci hicrî asrın ortalarında yâni Abbâsîlerin ilk devirlerinde başlamıştır. Bu faaliyet üçüncü asırda inkişâfının zirvesine çıkmış ve meşhur altı kitap (el-kütübü's-sitte) vücuda getirilmiştir.Sünnetin tedvîni fıkıhtan önce fakat tasnifi fıkıhtan sonradır.

b) Fıkıh: İmam Mâlik'in, hadislerle beraber sahâbe ve tâbiûn fetvâlarını ve kendi reylerini ihtiva eden el-Muvatta'ı, İmam Muhammed'in el-Mebsût, el-Âsâr gibi kitapları, Ebû-Yûsüf'ün el-Harâc'ı ve İmam Şâfiî'nin el-Umm külliyatı zamanımıza kadar ulaşmış, üzerinde çalışılmış ve son asırda baskıları da yapılmıştır.
Sonraki fıkıh kitaplarına da örneklik eden bu kitaplarda takip edilen metod, bir mevzû (kitab, bâb, fasıl) içine giren meseleleri bir araya getirmek; Kitab ve sünnetten delillerini zikretmek, muhâlif görüşlere temas ederek bunları çürütmektir. Meseleci (kazuistik) metod takip edilmiştir. "Bir mevzû ile alâkalı nazarî ve umûmî kaideleri tesbit etmek, bunları yazdıktan sonra şumulüne giren ve zikredilmesi gereken meseleleri sıralamak" gibi bir metod takip edilmemiştir.

c)Kanun:Abbâsîler devrinde de fetvâ ve kazâda müctehidler kendi ictihadlarına dayanıyorlardı. Bunun tabiî neticesi ihtilâf olduğundan aynı ülke içinde -ictihadî meseleler üzerinde- birkaç çeşit fetvâ ve hüküm ortaya çıkabiliyordu. Hukukî eşitlik ve emniyetin temini maksadıyla bazı teklif ve teşebbüsler oldu; ezcümle Mansûr ve Hârûn er-Raşid, İmam Mâlik'e, Muvatta' isimli kitabını kanunlaştırmayı teklif ettiler. Mâlik bunu inhisarcılık ve ictihad hürriyetine aykırı telâkki ederek kabul etmedi. Kitabının bütün hadisleri ihtiva etmemiş olması da bu davranışta rol oynamıştır. Abdullah b. el-Mukaffa' (v. 142/759) Mansur'a sunduğu bir arîzada, bütün ülkede tatbik edilecek bir kanun vazedilmesini teklif etmiştir.Bu düşünce ve teşebbüslere rağmen kanunlaştırma hareketi Osmanlılar çağına kadar gerçekleşememiştir.

d)FıkıhUsûlü:Fukahâ arasındaki görüş ayrılıkları ve bunlarla alâkalı münâkaşalar, mübâhaseler tedvinden çok önce meydana gelmiştir. Bu ihtilâfın tedvine akseden neticelerinden birisi, daha başlangıçta reddiye ve münakaşa tarzında kitapların yazılması ikincisi de fıkıh usûlü ilminin doğmasını hazırlamasıdır. Müctehid İmamlar, münakaşa ve mübâhaselerini dağınıklıktan kurtarmak, bir temele oturtmak, ictihad metodlarını tesbit etmek için bazı kaideler ve prensipler vazetmişler, bunların mecmûu fıkıh usûlünü meydana getirmiştir. Bugün elimizde bulunan ilk usûl kitabı İmam Şâfiî'nin "er-Risâle"sidir.

e)Istılahlar:Fıkıh usûlünün yanında, yine bu devrede bazı fıkıh terimleri doğmuş, veya mevcut terimlerin mefhumları tesbit edilmiştir. Farz, vâcib, sünnet, mendûb, müstehab, haram, mekruh, şart, illet, rükün gibi yüzlerce terim, mezhebler arasında ya aynı yahud da farklı mânalarda -fakat mânaları muayyen olarak- kullanılmaya başlanmıştır.

FUKAHÂ: Bu devrin özelliklerinden birisi de çok sayıda büyük fıkıh bilgini ve mezheb imamlarının yetişmiş olmasıdır.

4.DEVİR:SELÇUKLULAR DEVRİNDE FIKIH (Fıkhın Duraklama Çağı)

B- FIKIH TARİHİ BAKIMINDAN DEVRİN HUSUSİYETLERİ:

1-Taklîd Ruhu:Sahâbe, tabiûn ve büyük müctehidler devirlerinde de bütün müslümanlar müctehid değil idi. Dinî hüküm ve bilgileri, muayyen metodlarla Kitab ve Sünnetten çıkaran, bunun için gerekli ilmî kudrete sahip bulunan müctehidler olduğu gibi bu güçten mahrum halk da vardı. Ancak kendisinde ictihad kudretini bulamayan müslüman, muayyen bir müctehide bağlanmıyor, onun her sözünü nas gibi kabul etmiyor, rasgele İslâm âlimlerine başvuruyor, -mezhebin hükmünü değil- İslâm'ın hükmünü öğrenmeye çalışıyordu. Halbuki tetkik ettiğimiz devirde gerek halk ve gerekse âlimler "muayyen bir müctehide (mezhebe) bağlanmışlardı; dinî hükümleri yalnız ondan alıyor, onun sözlerini -Kitâb ve Sünnetin nasları gibi- telâkki ediyor, onlara bağlanmak mecburiyetinde olduklarına inanıyorlardı." İşte "taklîd rûhu tabirinden maksadımız bu şuur, anlayış ve davranıştır.

a) Yetişkin talebe: (ictihad fi'l-mezheb) tetkik ettiğimiz devirde de mevcuttur.

b) Siyâset, kaza müessesesi ve medrese vakıfları: Mezheplerin yerleşmesinden önce kadılar, müctehid âlimler arasından seçiliyor, Kitâb, Sünnet ve bunlarda bulamazlarsa rey ictihadıyla hükmetmeleri; çevrelerindeki âlimlerle de istişare etmeleri isteniyordu. Bu devrelerde halkın kadılarına büyük itimadı vardı.Zamanla bazı kadıların menfî davranışları veya hatâlarının ortaya çıkışı itimadın sarsılmasına sebeb oldu. Ayrıca hukukî emniyet, hükmedilecek esasların daha önceden tesbitini ve ma'lûm olmasını gerekli kılıyordu. Bu ihtiyaç baş gösterince hangi müctehidin mezhebi tedvîn edilmiş ise kadının o mezhebden tayini veya hükmün o mezhebe göre verilmesi istenir oldu.

c)Tedvin:Yukarıda da temas edildiği üzere bazı mezheblerin ahkâmı, müctehid imam veya talebesi tarafından derlenip toplanarak yazılmış; müftü ve kadılar için kolayca istifade edilecek hale getirilmişti. Halbuki diğer bazı mezhebler bundan mahrûm kalmış, bu mahrûmiyet onların zamanla unutulmasına ve terkedilmesine sebep olmuştur.

2-Münazara ve Münakaşalar: Bu devrin hususiyetlerinden biri de çok yaygın hale gelen ilmî münakaşa ve münazaralardır.

3-Mezheb Taassubu:Devrin bir hususiyeti de mezheb taassubunun kuvvetlenmesi ve mezhebler arasındaki müsamaha rûhunun sönmesidir. Önceki devirlerde çeşitli müctehidler, bazı zamanlarda bunların mezhebleri ve tâbileri bulunmasına rağmen taassup ve düşmanlık yoktu. Müctehidler birbiriyle temas ediyor, faydalanıyor, ilmî ölçüler içinde yekdiğerini tenkîd veya takdîr ediyorlardı.
Üçüncü hicrî asırdan itibaren başlayan mezheb taassubu zamanla kuvvetlenmiş, düşmanlığa dönüşmüştür.

4-İctihad Kapısının Kapanması:Bazı kaynaklara göre ictihad kapısı dördüncü hicrî asırda kapatılmış veya kapanmıştır. Kapatılmıştır (mesdûd) diyenler fetvâ ve karar ile kapatılmıştır demek istiyorlar, fakat böyle bir fetvâ ve karar gösteremiyorlar. Kapanmıştır (münsedd) diyenler ise müctehid kalmadığı için ictihad kendiliğinden sona ermiştir demek istiyorlar.

C- TEDVİN HAREKETİ:

1-Mezheb Hükümlerinin Usûl ve Mesnedini Tesbit İçin Yazılan Kitaplar:Mezheb imamının ictihadını açıklayabilmek, boşlukları onun ictihad usûlüne göre doldurabilmek için imamın usûlünü, hükümlerin illetini (mesned, dayanak) bilmek gerekmiştir. İllete "menât" bunu bulup ortaya koymaya "tahrîcu'l-menât"(16) bu ehliyeti taşıyan âlimlere "ehl-i tahrîc" yahut da "el-muharricûn" denir. Bilhassa hanefîler -imamlarından kendilerine yazılmış bir usûl kitabı intikal etmediği için- tahrîc işiyle meşgul olmuşlar; imamların hüküm, ictihad ve mütalâalarından faydalanarak onların usûlünü, hükümlerinin illetini tesbite çalışmışlardır. İmam Şafiî usulünü bizzat yazdığı için mezhepte furû'dan usûle değil, usûlden furû'a bir metod gelişmiştir. Aynı devirde bu metoda (Şâfi'î veya kelâmcılar metoduna) göre de eserler yazılmıştır.

2- Tercih Gayesine Yönelmiş Kitaplar:

a)Rivayete dayanan tercih:Mezheb imamlarının ictihad ve reylerini yazılı veya şifâhî olarak nakledenler birden fazla olunca ve çelişen hükümler de nakledilince "rivâyet bakımından tercîh" bahis mevzûu olmaktadır. Nakledilen iki görüşün çelişmesi ya talebenin yanlış anlaması yahut da İmam'ın önce bir reyi benimsemiş iken sonra bunu terkedip zıddına kani olmasından neş'et etmektedir. İşte bu durumda daha sonra gelen mezheb âlimlerine, rivâyetleri karşılaştırarak en kuvvetli olanı tercih etmek vazifesi düşmektedir.

b) Usûle ve delile dayanan tercih:İmamdan nakledildiği kesin olarak bilinen iki zıt görüşü veya biri imamdan diğeri de onun talebe ve tâbilerinden nakledilen iki görüşü, usûl kaidelerine, Kitap, Sünnet gibi delillere bakarak karşılaştırmak ve birisini tercih etmek işi de bu devirde başlamış, her mezhebden buna ehil birçok fıkıh bilgini bu konu ile meşgul olmuşlardır.

3-Mezheb Müdâfaasını Hedef Alan Çalışmalar:İlmî münazara ve münakaşalar meclislerde sözlü olarak yapılmakla kalmamış kitaplarda da yürütülmüştür. Bu maksatla yazılan kitaplar "el-Hilâf" ilmini taşımaktadır ve mezheblerin mukayesesini mevzû olarak almışlardır.

5.DEVRE:MOĞOL İSTİLÂSINDAN MECELLE'YE KADAR (Fıkhın Gerileme Çağı)

B-BU DEVİRDE İCTİHAD ve FIKIH: Müslüman halk çeşitli fıkıh mezheblerini benimsemiş, -devrin fıkıh bilginleriyle beraber- bunlara taassupla sarılmışlardır.Bundan önceki devrede gördüğümüz tercîh ve tahrîc selâhiyetine mâlik fıkıh bilginlerinden sonra gelen bu devir fıkıhçılarında takdîd rûhu tam mânasıyle kök salmıştır. Yeniden müstakil veya müntesib içtihâd bir yana, bir mezhebe bağlı müslümanın diğer sünnî-İslâm fıkıh mezhebinden istifadesi, çeşitli mezheb sâliklerinin birbiri ardında namaz kılmalarının cevazı... bile tartışılmıştır.Mısır Abbâsîleri ve Memlûkler devrinde Mısır, Suriye, Yemen gibi bölgelerde ictihad hareketi yeniden canlanmaya başlamış, ancak bu hareket, teşvik yerine sert reaksiyon görmüş, taassup ve siyasî baskıyı yenememiştir.Hicrî altınca asrın ortalarından itibaren Kuzey Afrika'da ve özellikle Fas çevresinde yeni bir ictihad hareketi başlatıldı ise de uzun ömürlü olmadı.Bu devirde İslâm ülkesinde yetişen fıkıh bilginlerinin yekdiğeriyle irtibatı kesilmiş, müctehid yetiştiren kitaplar okunmamış ve yazılmamıştır.

1- Fıkıhçılar Arasındaki İrtibatsızlık: içinde bulunduğumuz devrin bilhassa sonlarına doğru fakihler arasında irtibat kesilmiş, ne hac ve ne de başka münasebetlerle temas kurulmamış, böyle bir ihtiyaç hissedilmemiştir.

2- Selef'in Kitaplarına Karşı İlgisizlik: Gerçek mânasıyla fıkıh bilgini ve müctehid yetiştiren, okuyana ictihad rûhu aşılayan kitaplar; Müctehid imamların (Şâfiî, Mâlik...) ve onların talebelerinin (Muhammed, Ebû-Yûsuf...) ve onları tâkip edenlerin eserleri okunmamış, bunlarla ilgilenen olmamıştır. Himmetler zayıflamış, hedefler küçülmüş, kısa yoldan hazır bilgilerin ezberlenmesi tercih edilmiştir.

3- Müctehid Yetiştirecek Eserlerin Yazılmaması: bu devirde ihtisar bir mârifet kabul edilmiş, bir kelime ile anlatılacak hükmün iki kelime ile anlatılması kusur sayılmıştır. Bu telakkî, bilmece şeklini almış metinlerin doğmasına sebep olmuş, anlaşılmayan metinlere şerh yazılmış, bunları da hâşiye ve ta'lîkler tâkip etmiştir. Bu metod talebenin ruh ve mânadan lâfza, şekle yönelmesine sebep olmuştur.

4-Hîle ve Te'vîl:Yürüyen hayata donmuş hükümlerin intibakını sağlamak için ictihad yerine te'vîl ve hîle kapısı kullanılmıştır. Mezheblerin zuhûru devrinde tetkik ettiğimiz "el-hiyel, el-mehâric" yoluyla mezheblerin katı hükümleri yumuşatılmak istenmiş, fakat, çok defâ İslâm'ın rûhundan uzaklaşılmıştır.

6.DEVRE:MECELLE'DEN ZAMANIMIZA KADAR (Uyanış Çağı)

Fıkıh:

1- Kanunlaştırma hareketleri başlamıştır. Devre ismini veren Mecelle bu hareketin ilk adımını teşkil etmiş, arkasından bütün İslâm dünyasında hızlı bir kanunlaştırma faaliyetine girişilmiştir.

2- İctihad ruhunu besleyen, okuyanlarda bu melekeyi geliştiren bazı eski kitaplar tahkîk ve neşredilmiştir.

3- Çeşitli mezheblerin hükümlerini delilleri ile veya delilsiz olarak bir kitapta toplama, istenilen mevzûu kolayca bulmak için gerekli metodları kullanma şeklinde tezahür eden çalışmalar yapılmıştır.

4- Usûl ve fıkhın önemli mevzûları üzerinde ictihad ve tahkika dayanan tez mahiyetinde çalışmalar yapılmıştır.
5- Asrımıza hakim olan Batı menşeli hukuklara karşı İslâm hukukunun arzı, müdâfaa ve mukayesesi maksadına yönelmiş eserler verilmiştir.

6- Batılıların bazı fıkıh kitaplarını terceme ile başlayan iştirâk ve alâkaları zamanla telîfe doğru inkişâf etmiş, önemli eserler neşredilmiştir.
7- Doğuda ve Batıda, İslâm hukuku mevzularını da içine alan ilmî kongre ve konferanslar tertip edilmiştir.
8- Bazı Batı üniversitelerinde İslâm hukuku kürsüleri kurulmuş, bu hukukun ölü olmadığına karar verilmiş ve mukayeselerde bu hukuk bir taraf ve tez olarak kabul edilmiştir.Bu devrin en mümeyyiz vasfı kanunlaştırma hareketidir diyebiliriz. İlk İslâm medenî kanunu Mecelle'nin bu devre ismini nakşetmiş olması da bu hususun bir işareti mahiyetindedir. Daha önceki devirlerde Fıkıh ve Fetvâ kitapları yanında Sultan emir ve kanunnâmelerinin yer ve rolüne işaret etmiştik. Fakat bunlar, bugün anlaşılan mânada birer kanun olmaktan uzak bulunuyordu. Mecelle bahsinde zikredeceğimiz sebepler, hukukun çeşitli kaynaklarından istifâde ederek yeni kanunlar vaz'ını zarûrî kılıyordu. Bu zarûret karşısında harekete geçen İslâm Devletleri bir çok kanunlar vazettiler.

MECELLE: Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye ismiyle Osmanlı Ülkesinde 57 sene tatbik edilen, bütün İslâm ülkelerinin taknîn hareketi üzerinde derin tesirler icrâ eden ilk İslâm medenî kanununudur.

HADİS TARİHİ ÖZETİ

BİRİNCİ DEVİR (OLUŞUM DEVRİ) H.0-100 arası

Sahabe döneminden hicri I. Asrın sonuna kadar olan zamandır. Sahabeler Hz. Peygamberin hadislerini ezberlemişlerdir. Ezber etkenleri ise; Genelde ümmi oldukları için bilgileri ezbere dayalıdır. Özellikle kuvvetli hafızalarıyla bilinir ve tek bir işitme ile uzun hutbe ve kasideleri ezberleyebilmeleriyle tarih onları kaydetmiştir.

Dini savunma kuvvetleri; Araplar İslam’ı dünya ve ahret saadetine tek doğru gördükleri için hadislere sımsıkı sarılmış ve dikkatle alıp nesillere taşımıştır. Hz. Peygamberin teşvikleri ise Arapların sorumluluk bilinciyle bunu yapmalarını sağlamıştır.Hadisin dindeki yeri; dinin aslından olup kurtuluşa tek vesile olması.Peygamberimizin hadisleri iyi anlaşılıp nesillere aktarılması için kısa, öz, tekrar ile, anlaşılır ve tane tane söylemesi.Hadislerin üslubu; zira Efendimiz özel bir kabiliyetle donatılmıştır.Bu maddeler hadislerin ezberlenmesinde etkili olmuştur.

HADİSLERİN YAZILMASI

Rasülüllah’ın yazma ve yazmama ile ilgili hadisleri farklı yorumlanmıştır. İbn Küteybe; nesh veya iznin şahsa özel olabileceğini, Hitâbî; yasağın Kuran nüshasına yazmak olduğunu, Ramehürmüzî ise nesh’i tercih etmiştir.

Nesih umumi olsaydı sahbiler ittifak ederlerdi. Anlaşılan o ki yazma zatı itibari ile değil, Kuran meşguliyetinden alıkoymaması içindir.Hadisler sahabe döneminde hatırlatıcı notlar şeklinde yazılmıştır,

Hicri II. Asırda ise bablar ve muayyen tertipler olmaksızın yazılmıştır,II. asrın ortasında bablar ve tertipler oluşmaya başlamıştır,III. Asır (tedvin devri) hadislerin toplanıp, hadis ilimlerinin zirveye ulaştığı söylenebilir.

Hadislerin Yazıldığına Dair İlk Deliller/İlk Yazılı Kaynaklar

Sahifetü’s-Sadıka; Amr b. Âs, Hz. Ali ra.; Akile, diyet ve esirlerle ilgili hükümler barındırır,Sa’d b. Ubade; yemin ve şahitle ilgili hükümler barındırır,

4- Hz. Peygamberin yazdırmaları: a) Hz. Ebu Bekir’e zakat ve diyetle alakalı, Amr b. Hazm’a cizye, diyet, zekat ve davetle alakalı, Vail b. Hıcr’a haramlarla alakalı yazdırmaları, b) Hz. Pegamberin krallara davetleri,

c) Hz. Peygamberin bazı münasebetlerle (Ebi Şah vb.) yazdırması, d) Hz. Peygamberin kafirlerle antlaşmaları (Hudeybiye vb.) ve başkalarıyla yaşama kuralları (Medine Vesikası vb.)

Sahabe Döneminde Hadis Yazım Kuralları

Hata etmekten korktukları için az rivayet etmeleri,Hadisi alma-vermede (tesebbüt) dikkatli, ihtiyatlı davranmaları, Hz. Ebu Bekir şahit, Hz. Ömer delil istemiş, Hz. Ali ise yemin istemiştir.Dinin kaidelerine ve Kuran’a arz ederek eleştirel yaklaşmışlardır.

Uydurmanın Ortaya Çıkışı ve Mücadele Yolları

Hz. Osman ve Hz. Hüseyin ra.’in şehit edilmesinden sonra, etrafına insan kazanmak için Hz. Peygamberin demediğini diyenler ve bidatçiler türedi. Sahabe hadisi korumak için şu tedbirleri aldı;Hadisin isnadı ve ravilerin durumunu sorulmaya başlandı.Az da olsa sahabi hakkında, sonra tabii ve diğer raviler hakkında cerh ve tadil başladı, alim sahabiler buna teşvik etti.Asıl raviye ulaşma (âli İsnad) için rihleler başladı.Uydurma ve zayıfı ayırt etmek için sika ravilerin hadisine arz başladı.Böylece hicri I. Asır bitmeden hadis ilimlerinden; merfu hadis, mevkuf hadis, maktu’ hadis, muttasıl hadis, mürsel hadis, munkatı’ hadis ve müdelles hadis gibi hadis kavramları oluştu. Bunların tamamı makbul; daha sonra sahih, hasen diye, merdüd; daha sonra zayıf diye kısımlarda düzenlendi.

2.DEVİR (TEKÂMÜL/OLGUNLAŞMA DÖNEMİ) H.100-200

Bu asırda insanların hafıza melekelerinin azalması senetlerin uzayıp kollara ayrılması ve bozuk fırkaların artması sebebiyle resmi tedvin başlamıştır. Dağınık halde olan hadisler “cami’ ve musannef”lerde toplanmıştır.

Cami’lere örnek; 1- Ma’mer b. Raşit, 2- Süfyan es-Sevri, 3- Süfyan b. Uyeyne

Musanneflere örnek; 1- Hammad b. Seleme 2- Abdürrezzak 3- İmam Malik

Alimler cerh ve tadil konusunda, bidat ve hevanın yayılması sebebiyle geniş araştırmalar yaptı ve bilinmeyen kimselerin hadislerini alma konusunda ihtiyatlı davranmaya başladılar. Rical araştırması için rihleler zaruri hale geldi. Usul kavramları oluşmaya başladı ve İmam Şafii elimize ulaşan ilk usul eserini yazdı.

3.DEVİR (HADİS İLİMLERİ TEDVİN DEVRİ) H. 200-350

Hadis ve ilimleri için “altın çağ” denilen devirde hadisler tertip ve düzen içinde tedvine başladı. Buhari gibi alimler bu devirde eserlerini kaleme aldı. Hadis ilimlerinin her biri işçin ayrı eserler yazıldı. Yahya b. Main; Rical Tarihi, Muhammed b.Sa’d; Tabakat, Ahmed b. Hanbel; el-İlel ve ma’rifetü’r-rical ve Tirmizi; İlelü’s-sağır gibi eserler yazıldı.

4.DEVİR (HADİS İLİMLERİNİN YAYILMASI-TOPLANMASI) H. 350-600

Ramehürmüzi; el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-ravi ve’l-vaî,Hatip Bağdadi; el-Kafiye fi ilmi’r-rivaye

Kadı İyaz; el-ilma’ fi usuli’r-rivaye ve’s-sema’,

Ulumul Hadis Eserleri

Hakim Nisaburî; Marifetü Ulumu’l-Hadis,Ebu Nuaym İsfehani; el- Müstahrec,Meyaneci; ما لا يسع المحدث جهله

5.DEVİR (HADİS İLİMLERİ OLGUNLUK VE KEMALİ DEVRİ) H. 600-900

İbn Salah’la başlar, İbn Salah, 1- Önceki ulemanın görüşlerini bir kitapta toplamış 2- Önceki kavramların tanımlarını zapt etmiş 3- Ulemanın görüşleri yanında kendi görüşlerini de yazmış

İbn Salah; Ulumu’l-Hadis,Nevevi; el-İrşad, et-Takrib ve’t-Teysir,Hafız Irakî; et-Tebsıra ve’t-Tezkira

İbn Hacer; Nuhbetü’l-Fiker, Nüzhetü’n-Nazar

6.DEVİR (DURAKLAMA DÖNEMİ) H. 900-1400

Yeni tasniflerin durduğu ve eskiler üzerine nesir ve nazım olarak şerh ve ihtisarların yapıldığı bir dönemdir.

Ömer b. Muhammed Beykuni; Menzumetü’l-Beykuniye,Ali el-Hirravi; Şerhu’ş-Şerh

Bu dönemde Hindistan’da Şah Veliyyullah Dihlevî ve ailesi Hadis ve Hadis ilimlerine çok hizmet etmişlerdir.

7.DEVİR (DİKKATLİ OLMA VE YENİDEN UYANIŞ DÖNEMİ) 1400-…

İslam Âleminin doğu ve batıyla iletişimi, Fikir sömürgeciliği ve müsteşriklerin saldırıları neticesinde Hadise yönelik çalışmalar yeniden başlamıştır.

Cemalettin Kasımî; Kavaidu’t-Tahdis,Mustafa Sibaî; السنة ومكانتها في التشريع الإسلامي

Muhammed Semahi; المنهج الحديث في علوم الحديث hadis tarihi, hadis ıstılahları, rivayet ve raviler hakkında bilgi içerir.

SONUÇ

Tefsir,hadis ve fıkıh ilimleri başta olmak üzere tüm İslami ilimlerin ilk nüveleri hz.peygamber (s.a.v.)zamanında atılmıştır.bu ilimler ilk başta birbirlerinin içerisinde mundemiç bir halde iken,daha sonraları özellikle hicri 2.asırdan sonra her ilim mustekil bir ilim haline gelmiş,o günden günümüze kadar tevarüs yoluyla en güzel bir şekilde nakledilmiştir.islami ilimlerin bu şekilde olması şu sonucu doğurmaktadır;her hangi bir İslami ilim dalında çalışma yapmak isteyen kimse şüphesiz ki bu ilimleri bir bütün olarak değerlendirmek zorundadır.çünkü bunların tamamı aslında bir kaynaktan gelen tatlı menbalardır.bu ilimleri bütüncül bir şekilde ele alan kimse çok güzel sonuçlar elde edecek,aksini yapan ise yaptığı çalışmada pekte muvaffak olamayacaktır.

SELAM VE DUALARIMLA.

KAYNAKLAR:

1- PROF.DR.DAVUT AYDÜZ,IŞIK YAYINLARI,İSTANBUL,2004.

2- HAYRETTİN KARAMAN İSLAM HUKUK TARİHİ, İZ YAYINCILIK

3- NURETTİN ITR,MENHECÜ’N-NAKT.

0 Yorum - Yorum Yaz

Murat Kayalık (DR) 14922718 04.12.2014

Tefsîr:

(( فسر Bir şeyi açıklamak, ortaya çıkarmak, üzeri örtülü bir şeyi açmak, aydınlatmak.

( ( سفرKapalı bir şeyi açmak, aydınlatmak, ortaya çıkarmak.

Müşkil olan lafızdan murad edilen şeyi keşfetmek.

Usûl:

(اصل ) Temel, esas, dayanak, kök, kaide, delil.

Hükmü tek başına sabit olup, başkasının kendi üzerine bina edildiği şey.

Herhangi bir ilim dalıyla alakalı bilgilerin sistemli bir şekilde yerleştirilmesinde kullanılan belli esas ve metotlar.

Kur’ân lafzı:

1- Eş-Şâfiî, Kökü yoktur, özel bir isimdir. (Tevrat ve İncil gibi)

2- ((قرينة – قرائن = Delil, Burhan.

3- El-Eşarî, (قرن fiili) = Bir şeyi diğerine yaklaştırmak ve bitiştirmek.

4- Katâde, (القرء fiili) = Toplamak. (فعلان vezninde)

5- El-Lihyânî, (قراء fiili) = Okudu. ( İsm-i mefûl’e nakledilmiş )

6- (قراء fiili) = Dışarı çıkarıp atmak.

7- Ez-Zerkeşî, ( (القرء = Hayız kanının rahimden çıkması.

Terim manası:

“Hz.Peygamber’e (s.a.v.) vahiy yoluyla indirilip, mushaflara yazılan, tevatüren nakledilen ve okunmasıyla ibadet edilen muciz bir kelam”.

Kur’an’ın lafzıyla ilgili ilimler:

*Uslûbu’l-Kur’ân: “Kur’ân’ın muhataplara, kendine özgü bir anlatım biçimiyle hitap etmesidir”.

- Kur’an’ın ses nizamındaki ahengi, - Lafız ve mana dengesi, - Aynı anda farklı seviyelere hitap etmesi, - Beyan tarzının çeşitliliği.

*Mubhemâtu’l-Kur’ân: “İnsan, melek ve cin gibi varlıkların yahutta bir topluluk veya kabilenin, Kur’an’da açıkça değil de ism-i işaretler, ism-i mevsuller, zamirler, cins isimleri, belirsiz zaman zarfları ve belirsiz mekan isimleriyle zikredilmesidir”.

- İfade zenginliği sağlamak, - Kendisinden söz edilen şahsı yüceltmek, - Hoşa gitmeyen bir vasıfla muhatabı tahkir etmek, - Fail meşhur olduğu için açıklama cihetine gitmemek, - Mübhemin belirginleştirilmesinde herhangi bir faydanın söz konusu olmaması.

*Garîbu’l-Kur’ân: “Az kullanılması sebebiyle manası sözlüklere başvurulmadan bilinemeyen kelimeler”.

- Arap şiiri, (Ibn ‘Abbâs) - Rumca/Süryanice/Berberice.

*Vucûh ve Nezâir: “Vucûh: Bir kelimenin Kur’ân’da farklı anlamlarda kullanılmasıdır.

Nezâir: Kur’ân’daki farklı kelimelerin aynı anlamı ifade etmesidir”.

- الهدى = Din, İman, Hz. Peygamber (s.a.v.), Kur’ân, Sünnet, - Azâb =جهنم ,نار ,حطمة ,جحيم - Yani: Vücuh manalarda, Nezâir ise lafızlarda söz konusudur.

*Aksâmu’l-Kur’ân: “Kur’ân-ı Kerim’deki yeminler”.

- İslamiyetten önceki Arapların sosyal hayatlarında yeminin çok büyük bir rolü vardı. (Kasâme yemini mesela) - Tekit maksadına yönelik, hakikatin vurgulanması. - Üzerine yemin edilen varlığın kıymetini ve önemini göstermek, kadrinin yüceliğini ortaya koymak.

Kur’ân’ın anlamıyla ilgili ilimler:

*Muteşâbihu’l-Kur’ân: “Manaları bilinemeyen veya herhangi bir sebepten dolayı anlamlarında kapalılık bulunan ya da birden çok manaya ihtimali olup, bu manalardan birisini tercihde zorluk söz konusu olan ayet/kelime/harfler”.

- Gayb imtihan vesilesidir.

- İnsana acizliğini ve cehaletini gösterir ve Allah’ın kudret ve ilminin yüceliğini idrak ettirir.

- Bütün ayetler muhkem olsaydı tek bir görüş olurdu, mezhepler oluşmazdı.

- Kur’an’ı ezberlemek ve muhafaza etmek kolaylaşmıştır.

- Ayetleri anlamada meşakkat var, bu da daha fazla sevap demektir.

- Akli delillere başvurmaya mecbur kalındı, zihni faaliyetler durdurmamıştır.

- Alimin cahile olan üstünlüğü muhafaza edilmiştir, herkesin ilmi aynı olurdu böylece hiç bir fark olmazdı.

*Hurûf-ı Mukatta: “Kur’an’daki bazı surelerin başlarında yer alan harfler”.

1- Kufelilere göre: Bazıları ayet bazıları değil.

2- Basralılara göre: Hiçbiri ayet değil.

Selef: Kur’an’ın sırlarındandır ve manaları insanlardan gizlenmiştir. Kur’an’ın özüdür.

Halef: Allah’ın isim ve sıfatlarından bir kısmına işaret etmektedir.

- Allah (c.c.) bu harflere yemin ederek söze başlar.

- Başında bulundukları surelerin isimleridir.

- İnanmayanların dikkatini çekmek.

*İ’câzu’l-Kur’ân: “Kur’an’ın, bütün insanları kendi benzerini getirmekten aciz bırakması”.

- Beşerüstü bir kitap oluşu. - Muhaliflere meydan okuması. - Benzerinin getirilememesi.

İ’câz yönleri:

1- Nazım ve telif.

2- Gaybi haberler içermesi.

3- Beşeriyetin ihtiyacını karşılaması.

4- Fenni mucizelere işaret etmesi.

5- Hz.Peygamber (sav) tarafından değiştirilmemesi.

*Müşkilu’l-Kur’ân: “Kur’an’ın bazı ayetleri arasında ihtilaf ve tezat gibi görünen hususlar”.

*Münâsebetu’l-Kur’ân: “Ayet ve sureler arasındaki mana ilişkisi”.

*Fezâilu’l-Kur’ân: “Kur’an’ın yüceliği, üstünlüğü, meziyet ve şerefi”.

Tarih içerikli ilimler:

*Kısasu’l-Kur’an: “Kur’an-ı Kerim’deki kıssalar”.

*Esbabu’n-nüzul: “Ayetlerin iniş sebepleri”.

- (إنزال ) = Top yekün indirme.

- (تنزيل ) = Parça parça indirme.

*Nasih-Mensuh: “Şer’i bir hükmün, bir başka şer’i delille kaldırılması”.

(علم اصول الحديث ) Hadis Usulü Bilimleri.

Hadîs:

Sözlük: Yeni. Terim: Söz, Fiil, Takrir (onay), Ahlaki ve fiziki vasıf olarak Hz.Peygamber’e izafe edilen her şey (‘in yazılı metinleri). Kur’an: Söz/Haber.

Usûl:

Sözlük: Asıllar/Kökler/Kaynaklar. Terim: Yol/Yöntem/Nizam/Kaide/Düzen/Metod. Bir ilmin asıl konusundan önce ögrenilmesi gerekli esaslar, prensipler ve başlangıç bilgileri ve teknikleri.

Hadîs Usûlü: Sened ve metnin durumlarını anlamaya imkan veren birtakım kaideler ilmi. Sünnet: Allah’ın kitabının, Allah’ın elçisi tarafından evrensel planda yapılmış yorumudur. Hadis: Bu yorumun yazılı belgesidir.

Hadis lafzı: Sözlük: Çok eskilerde doğru-yanlış, tarihi, efsanevi her türlü haberler. Huddâs: Bunları anlatanlar. Kur’ân: Ahsenu’l-hadis = sözlerin en güzeli. Hadîs: Sözlerin en güzeli Allah’ın kitabıdır. Dini literatür: 1-Önce Hz. Peygamber’in sözü, 2-Sonra da onun söz, fiil ve takrirleri. 3-Hatta Sahabe ve Tabiun söz ve fiilerine de (Mevkuf/Maktu’ kayıtlarıyla) hadis denilmektedir. (bu grup için Haber ve Eser kelimesi de kullanılmıştır).

Sünnet lafzı: Sözlük: Yol ve gidişat. Hadis: yolun iyisine ve kötüsüne / Sünneti =Hz. Peygamberin yaşayış modeli, gidişatı. Kur’an: Sünnetullah = Yüce yaratıcının kainatı idare etmekteki kanunları / Sünnetu’l-evvelin = eskilerin örf-adet ve yaşayış tarzları. Usulcüler: Hz. Peygamber’in sözle veya fiille açıktan, gördüğü ya da duyduğu olayları susarak onaylamak suretiyle zımnen yaptığı açıklamaların tamamını anlatan terim. Hadisçiler: Hz. Peygamberin evsafı, ahlakı, peygamberlikten önceki ve sonraki her türlü yaşayışına yer verirler. Sarih (açık) takrir: Rasulullah’ın muttali olduğu herhamgi bir olay ya da sahabilere ait uygulamayı tasvib ve tasdik ettiğini açıkça belirtmesidir. Zımni takrir: Muttali olduğu herhangi bir olay karşısında Hz. Peygamber’in sükut buyurmasıdır.

Hadisin yapısı: Sened (Tarik/Vech): Biri diğerinden almak ve nakletmek şartıyla hadisi rivayet eden kişilerin -Rasulullah’a kadar- sıralandığı kısım. Hadisi nakleden ravilerin isim zinciridir. Hadisin bize kimler aracılığı ile ulaştığını gösteren belgedir. Ravi: Senedde yer alan her şahıs. İsnad: Sened zikretme, sözü Rasulullah’a iletmek. Rivayet lafızları: (حدثنا) ve (عن) gibi lafızlar. Rivayet: Ravilerin hadisleri nakletmesi. Merviyy: Rivayet ettikleri hadis. Senedin ibtidası: Senedin bize en yakın kısmı başlangıcı. Senedin müntehasi: Hadis metnine en yakın yeri sonu. Hümasi: Senedinde beş ravinin bulunduğu bir hadistir.

Kısaltmalar: 1. ( حدثنا) lafzı, çoğunlukla ( ثنا) ve ( نا) şeklinde kısaltılmaktadır. ( حدثني) lafzı da ( دثني) ve ( ثني) şeklinde kısaltılmaktadır. 2. ( ءاخبرنا) lafzı ( ءانا) şeklinde kısaıltılmıştır. Beyhaki bunu ( بنا) şeklinde kısaltmış fakat tutulmamıştır. 3. ( ءاخبرني) , ( ءانبءني) , ( ءانبئنا) ‘nın kısaltmaları yoktur. Zira bunlar öncekilere oranla daha az kullanılır. 4. ( عن) lafzı dışında kalan ( سمعت) , ( حدثنا) , ( ءاخبرنا) , ( حدثنا) ve ( ءانبئنا) gibi lafızların başında mutlaka bir ( قال) kelimesi bulunmaktadır. Çoğu kere yazılmaz fakat okurken orada yazılıymış gibi okunur. 5. Senedlerdeki ( ءانه) kelimesi de yazılmaz ama okunur. 6. Hadis senedleri arasında görülen ( ح) harfi de o noktada senedin değiştiğini gösterir ve ( حا) diye okunur. Bu kısaltma, hadisin birkaç senedini bir araya toplamak için kullanılır. Bazıları ( الحديث) veya ( تحويل) diye okurlar. Genellikle birleştirilen senedler arasında müşterek olan ilk ravi isminden sonra konur.

Ali b. Ebi Talib: ‘Kazanan kazandığını adaba riayetle kazandı, kaybeden kaybettiğini edebi terketmekle kaybetti’.

Rivayet: Kelime: Sulamak, taşımak ve nakletmek. Terim: Hadisin tahammül ve edası, eda siğalarından herhangi biri ile kaynağına isnadı. (Hadisin öğrenim ve öğretimi) Öğrenim: Haml, tahammül ve telakki. Öğretim: Nakl, eda ve tebliğ.

Adab: Edeb’in çoğulu olarak herhangi bir meslek mensuplarının uyması ve uygulaması gerekli manevi kaide ve ilmi teknikler (metodlar).

Hadis Öğrenim ve Öğretim Yolları: 1. Sema: Hocanın, ezberinden veya yazılı bir metinden okuyarak rivayette bulunması; öğrencinin, hocadan bizzat duyarak bu rivayeti almasıdır. Topluluk içinde alınmışsa: haddesena fulan/ahberana/enbeana fulan/semi’na fulanen. Yalnız iken alınmışsa: haddeseni/ahbereni/enbeani fulan/semi’tu fulanen. İmla: Hocanın, ezberinden veya yazılı vesikadan okuyarak rivayet ettiği hadisleri yazdırmasıdır. İmla sistemi: Önceden belirlenmiş zaman ve yerlerde büyük kalabalıklara hadis rivayet edip yazdırmak. İmla meclisleri: Bu yerlere. Mümli: Hocaya. Müstemli: Bu meclislerde hadis yazan öğrenci. Emali: Bu yolla elde edilen rivayet metinlerinden oluşan kitaplar. Kullanılan Siğalar: ( حدثنا فلان بتبليغ فلان / حدثنا فلان ءاملاء ).

2. Kıraat/Arz: Hocanın huzurunda talebe ezberinden veya elindeki kitaptan hadis okur. Hoca da ezberinden veya elindeki bir nüshadan takip ederek dinlemesidir. Kullanılan Siğalar: ( قراءت على فلان و هو يسمع/ قرئ على فلان و ءانا ءاسمع / حدثنا فلان قرائة عليه ). İmam Müslim, ahberana lafzını özellikle bu yolla aldığı hadisleri rivayet ederken kullanmaya çalışmıştır.

3. İcazet: Hocanın, talebesine duyduklarını veya kitaplarını rivayete izin vermesidir. İbn Hazm, bu usule çok sert şekilde karşı çıkmakta ve bidat demektedir. Mücazun leh: Kendisine icazet verilen kişi. Muciz: İcazet veren kişi.

4. Münavele: Kendisinden nakl ve rivayet etmesi için hocanın, öğrencisine bir kitap veya yazılı bir metin vermesidir. Kullanılan Siğalar: ( حدثنا فلان مناولة و ءاجازة ).

5. Kitabet: Huzurunda bulunan veya bulunmayan bir öğrencisi için hocanın kendi eliyle bir veya birkaç hadis yazıp veya yazdırıp vermesi veya göndermesidir. Kullanılan Siğalar: ( كتب ءالي فلان قال حدثنا فلان / ءاخبرنا فلان مكاتبة- كتابة قال حدثنا فلان ).

6. İ’lam: Hocanın, icazetten söz etmeksizin belli bir hadis veya hadis kitabı için sadece benim rivayetim işte budur diye açıklamada bulunmasıdır.

7. Vasiyet: Ölmek veya yolculuğa çıkmak üzere olan hocanın –rivayet izninden söz etmeksizin- kitabını öğrencilerden birine vasiyet etmesidir.

8. Vicade: Bir kimsenin yazma bir risale veya kitap bulmasıdır. Vacid: Bulan. Kullanılan Siğalar: ( وجدت بخط فلان ). Bugün hadis kitaplarından yapılan nakillerin hepsi bir çeşit vicade’dir.

Tasnif devri/kütüb-i sitte öncesi rivayet mahsulleri: 1. Sahifeler: Abdullah b. Amr b. el-As; es-Sahifetu’s-Sadıka. 2. Cüzler: Cüz’u hadisi Ebi Bekr. 3. Erbeun: Nevevi; erbeun.

Tasnif devri rivayet mahsülleri: 1. Ale’r-rical: a) Müsned: Sahabilerin, müslüman olmaktaki önceliklerine, Hz. Peygambere yakınlık derecelerine ya da kabilelerine göre harf sırasına konularak ve onlardan gelen hadisler, konularına bakılmaksızın o ismin altına dercedilmesiyle oluşan kitap türü: Ahmed b. Hanbel; Musned. b) Mu’cem: Hadislerin, Sahabe, şuyuh veya beldelere göre ve çoğu kere alfabetik olarak sıralandığı eser: Taberani; Mu’cem. c) Etraf: Anahtar/kılavuz türü eser: Adbülğani en-Nablusi; Zehairu’l-mevaris fi’d-delaleti ala mevazı’ıl-hadis.

2. Ale’l-ebvab: a) Musannef: Sünen’lerin muhtevasına mevkuf ve maktu’ hadislerin ilavesiyle meydana getirilmiş kitap türüdür: İbn Ebi Şeybe; el-Musannef. b) Cami’: Akaid, ahkam, siyer, adab, tefsir gibi dinin bütün cephelerine dair konuların tamamını kapsayan kitap türüdür: Buhari/Muslim; el-Cami’ c) Sünen: Merfu’ nitelikli ahkam hadislerini fıkıh kitapları tertibi içinde ihtiva eden kitap türüdür: Ebu Davud/Nesai/İbn Mace/Tirmizi/Darimi; es-Sünen.

Ravi: Nakleden, taşıyan ve ileten. Ruvat: Nakledenler, Terim: Hadisi öğrenip eda terimlerinden biriyle kendisinden sonrakilere nakleden hadisçi.

Ravi’nin vasıfları: 1. Adalet: Raviyi takvaya yönelten ve insanlık değerlerine yakışmayan hata ve davranışlardan uzak tutan bir niteliktir. a) Müslüman olmak. b) Büluğa ermiş olmak. c) Akıllı olmak. d) Takva sahibi olmak. e) Muruet (İnsani ve örfi meziyet ve geleneklere sahip ve saygılı yaşamak).

2. Zabt: Bellemek, duyduğunu duyduğu gibi rivayet edebilmektir. a) Uyanık olması. b) Ezberinden naklediyorsa, ezberlemiş olması. c) Kitaptan rivayet ediyorsa, kitabını iyi korumuş olması. d) Mana ile rivayet ediyorsa, manayı bozacak unsurları biliyor olması gereklidir.

Tabaka: Sözlük: Herhangi bir vasıfta ortak olanlar. Terim: Yaş ve isnadda birbirine benzeyen akran raviler grubudur. İhtiyaç duyulan noktalar: Doğum, vefat, öğrenciler, hocalar.

Beş tabaka: * Hz. Peygamber’in vefatı (h. 11) 1-Sahabe (h.110) 2-Tabiun (h.180) 3-Etbau’t-Tabiin (h.220) 4-Etbau etbaı’t-tabiin (h.260) 5-Etbau etbaı etbaı’t-tabiin (h.300)

Sahabiyi Tanıma Yolları: 1. Tevatür yolu. 2. Şöhret yolu. 3. Şehadet yolu. 4. İkrar yolu.

Muammerun: Uzun yaşayanlar. Muhadram/Muhadramun: Hem Cahiliyye devrinde yaşamış hem de İslam devrinde yaşamış olduğu halde Hz. Peygamberi görememiş ancak Sahabilerle görüşebilmiş olanlara Tabiilerden olmak üzere verilen isimdir. Muksirun: Binden fazla hadis rivayet etmiş olan Sahabiler. 1-Ebu Hureyre (58/672). 2-Abdullah b. Ömer (73/692). 3-Aişe bnt. Ebi Bekr (58/678). 4-Enes b. Malik (93/712). 5-Abdullah b. Abbas (68/687). 6-Cabir b. Abdillah (74/693). 7-Ebu Said el-Hudri (64/683). (Abdullah b. Mesud ve Abdullah b. Amr b. el-As’ın da bine yakın rivayetleri vardır). Mukıllun: Binden az hadis rivayet etmiş olan Sahabiler. Tesebbüt: İhtiyatlı davranıp kesin kanaat edinmedikçe hadis rivayet etmemek prensibi. Rihle: İlim yolculuğu.

Sahabilerin sayısı: 40.000-120.000. Eserlerde tanıtılan: 10.000-12.000.

Cerh ve Ta’dil: Cerh: Elle, aletle veya dille yaralamak. Istılah: Adalet veya zabt sıfatını ibtal ve ihlal edici bir kusur sebebiyle raviyi tenkid ile rivayetlerinin iyice tetkikini istemek. Ta’dil: Tezkiye etmek. Istılah: Ravinin adil ve zabıt olduğuna hükmederek rivayetlerinin sıhhatini ortaya koymaktır. Cerh ve ta’dil alimleri’nin taksimi: 1- Müteşeddid ( - ) 2-Mütesahil ( Tirmizi/Hakim en-Neysaburi ) 3-Mutavassıt ( Darekutni/İbn Adiy )

Ta’n noktaları (Metain-i aşere): En ağırından en hafifine göre: 1-Adalet vasfına yönelik: a) Kizbu’r-ravi: ( 1 ) b) İttihamu’r-ravi bi’l-kizb: ( 2 ) c) Fısku’r-ravi: ( 5 ) d) Cehaletu’r-ravi: ( 8 ) e) Bid’atu’r-ravi: ( 9 )

2-Zabt vasfına yönelik: a) Kesretu’l-galat: (rivayette çok yanlış yapması) ( 3 ) b) Fartu’l-gafle: (aşırı gafil ve kapılgan olması) ( 4 ) c) Vehm: (sened ve metinde, cerh ve ta’dilde hata yapması) ( 6 ) d) Muhalefetu’s-sikat: (zayıf ravi daha/güvenilir raviye muhalef etmesi) ( 7 ) e) Su’u’l-hıfz: (hafızanın pek parlak olmaması) ( 10 )

Cerc ve ta’dil sonucu raviler: 1-Muaddel: Ta’dil ve tezkiye edilmiş raviler. (Sikat) 2-Mecruh: Cerhedilmiş raviler. (Duafa)

1-Ma’ruf: Şahsı ve hali olumlu veya olumsuz olarak belirmiş olanlar. 2-Mechul -ayn: Sadece bir ravinin kendisinden hadis rivayet ettiği kişi. (Rivayet kabul edilmez) Mechul -hal: Zahiri ve batıni nitelikleri bilinemeyen, iki veya daha çok kişinin kendisinden hadis rivayet ettiği ve fakat güvenilir olduğu belirtilmeyen ravidir. (Kabul veya reddedilir) Muhtelit: Ömrünün sonunda zihni iğtişaya uğrayan raviler. Vuhdan: Kendisinden sadece bir kişinin rivayette bulunduğu raviler.

Kabul veya red açısından hadisler: 1-Makbul: Ravisinin doğruluğu kabul edilen ve kendisiyle amel edilmesi gereken hadislerdir. 2-Merdud: Ravisinin doğruluğu kebul edilmeyen ve kendisiyle amel etmek gerekmeyen hadistir.

Ravi sayısı açısından hadisler: 1-Mütevatir: Aklın, yalan üzerinde birleşmelerini adeten mümkün görmediği raviler topluluğunun, her nesilde, kendileri gibi bir topluluktan alıp naklettiği, işitme veya görmeye dayanan hadistir. a-Lafzen: Bütün rivayetlerinde lafızları aynı olan mütevatir hadis. b-Manen: Aralarında ortak bir nokta bulunan değişik hükümlerin, tevatüt şartlarını taşıyan raviler tarafından nakledilmesiyle ortaya çıkan ortak mana. 2-Ahad: Mütevatir hadis şartlarını taşımayan hadis/bir kişinin verdiği haber. 3-Meşhur: Tevatür şartlarını taşımayan topluluğun naklettiği ve her nesilde ravisi ikiden aşağı olmayan hadis.

Senedin müntehası açısından hadisler: 1-Kudsi: Ayet olmamak kaydıyla, Hz. Peygamber’in Allah Teala’ya nisbet ve izafe ettiği hadis. 2-Merfu’: Söz, fiil, takrir, fıtri veya ahlaki vasıf olarak, -senedi muttasıl veya munkatı’ olsun- açıkça veya dolaylı bir şekilde (hükmen) Hz. Peygambere izafe edilen hadis. a-Saraheten (açık): Açık bir şekilde Hz. Peygambere’e izafe edilen hadistir. (Hadis içinde Rasulullah’a ait bir söz, bir fiil, bir takrir veya bir vasıftan söz ediliyor). b-Hükmen: Herhangi bir sahabinin, geçmiş peygamberler veya gelecekte cereyan edecek olaylar ya da işlenmesi halinde işleyene sevab yahut azab gerekecek konular gibi şahsi görüş ve kanaata dayanması mümkün olmayan mevzulara dair haberler. (İsrailiyat’tan olmaması gerekiyor) 3-Mevkuf: Sahabilerin söz, fiil ve takrirlerine dair –muttasıl veya munkatı- haberler. 4-Maktu’: Herhangi bir Tabii’ye izafe olunan söz, fiil veya takrirler. *Munkatı’: Senedinde bir ravinin isminin hiç geçmediği veya kapalı olarak geçtiği hadisler ile, senedinden, sahabiden önce bir kişinin atlandığı veya peşpeşe olmamak şartıyla birden fazla ravinin atlanmış olduğu hadisler.

Sıhhat veya hüküm açısından hadisler: 1-Sahih: Adalet ve zabt sahibi ravilerin muttasıl senedle rivayet ettikleri şazz ve muallel olmayan hadistir. a-Sahih li zatihi: Sahih hadis, eğer bu sayılan sıhhat şartlarının tümüne en üst seviyede sahip olmasıdır. b-Sahih li gayrihi: Sıhhat şartlarını en üst seviyede taşımamasına rağmen, kendisini sıhhat derecesine çıkaracak bir başka rivayet (adıd) bulunan hadistir. 2-Hasen: Zabtı biraz gevşek olan ravilerin muttasıl senedle rivayet ettikleri şazz ve muallel olmayan hadistir. a-Hasen li zatihi: b-Hasen li gayrihi: 3-Zayıf: Sahih ve Hasen hadisin şartlarını taşımayan hadistir.

Hadiste zayıflık sebepleri: 1-Senedde inkıta’: Senedden en azından bir ravinin düşmesidir. a-Mürsel: Tabii’nin, sahabiyi atlayarak Hz. Peygamber’e izafe ettiği hadistir. b-Munkatı’: Senedi muttasıl olmayan hadistir. c-Mu’dal: Senedinin herhangi bir yerinden peşpeşe iki veya daha çok ravinin düştüğü hadistir. d-Muallak: Senedinin baş tarafından bir veya peşpeşe birkaç ravinin ya da müntehasına kadar senedin bütünüyle hazfolunduğu hadistir. e-Müdelles: Senede dahil bir ravinin ismini atlayarak, orada böyle biri yokmuş izlenimini verecek şekilde senedi sevkedilen hadistir.

2-Ravideki cerhi gerektiren hallere göre zayıf hadis çeşitleri. a-Mevzu’: Hz. Peygamber adına yalan uydurmak (kizb) ile cerhedilmiş ravinin rivayetidir. b-Metruk: Yalancılıkla itham edilmiş bir ravinin rivayetinde yalnız kaldığı (teferrüd ettiği) hadistir. c-Münker: Zayıf bir ravinin sika raviye muhalif olarak rivayet ettiği hadistir/ Sika olsun olmasın ravisi tek kalan hadistir. d-Muallel: Görünürde sahih olmakla beraber, bu sıhhatı yok edebilecek gizli bir illet taşıyan hadistir. e-Müdreç: Hadisten olmayan bir kelamın, hadise bitişik olarak zikredilen hadistir. f-Maklub: Sika ravilere muhalefet ya seneddeki ravi isimlerini ya da metnin bazı kelimelerini takdim-tehir ederek rivayet edilen hadistir. g-Muzdarib: Birden çok rivayeti bulunduğu halde rivayetlerin birini diğerine tercih edecek sebep bulunamayan hadistir. h-Şaz: Sika bir ravinin mütabii olmaksızın tek başına rivayet ettiği hadis/ Sika bir ravinin diğer sika ravilere muhalif olarak rivayet ettiği hadistir. ı-Musahhaf: Kelimenin yazılışı (hattı) bozulmaksızın nokta veya harekelerin değiştirilmesi ve böylece başka bir kelime haline getirilen hadistir. i-Muharref: Kelimesi hareke değişikliğine uğramış hadistir.

Fıkıh Metodolojisi: Fıkhi meselelerin elde edilmesi için uyulması gereken kural ve araçları inceleyen bir ilim.

Usulü Fıkıh öğrenimin iki amacı: 1) Müçtehidle ilgili amaç: henüz bilinmeyen bir hükmü, Usulü Fıkıh’ta belirlendiği üzere ilgili kural ve amaçlarına bağlı olarak kaynağından çıkarıp keşfetmektir. 2) mukallitle ilgili amaç: Önceden bir müçtehid tarafından keşfedilmekle bilinen bir hükmü, Usulü Fıkıh’ta mukarrer bulunan kurallar ve araçlar uyarınca ispatlamaktır.

Hanefi geleneğinde yazılan temel Usulü Fıkıh eserleri: 1-Fahru’l-İslam el-Pezdevi ve 2-Şemsü’l-Eimme es-Serahsi’nin kitapları. “el-Menar“ bu iki kitabın muhtasarıdır. Mütekellim geleneğinde yazılan temel Usulü Fıkıh eserleri: 1-Kadı Abdü’l-Cebbar; “el-Umed”, 2-Ebu’l-Hüseyin el-Basri; “el-Mutemed”, 3-Ebu’l Meali el-Cuveyni; “el-Burhan”, 4-Ebu Hamit el-Gazali; “el-Mustasfa”.

Usulü Fıkıh: Fıkıh ilminin asılları. Genel manası: Kişinin hak ve vazifelerini bilmesidir. (Kelam/Ahlak/Fıkıh) Özel manası: Davranışla ilgili hükümleri tafsili delillerden bilmektir. Asıl: Delil = 1-Hem Sübutu, hem de delaleti kesin olur.(Mütevatir nass) 2-Sübutu zanni, delaleti kesin olur.(Kesin olan haberi vahidler) 3-Sübutu kesin, delaleti zanni olur.(Tevil edilmiş ayetler) 4-Hem sübutu, hem de delaleti zanni olur.(kesin olmayan haberi vahid)

Fıkıh ilminin asılları: 1-Kur’an, (Mutlak asıl) 2-Sünnet, (Mutlak asıl) 3-İcma, (Mutlak asıl) 4-Kıyas, (asıl / fer’) *-Şer’u men kablena, *-Örf, *-İstishab, *-İstihsan, *-Zaruret.

Usulü Fıkhın konusu: Deliller ile hükümlerdir. Usulü Fıkhın Gayesi: Şer’i hükümleri bilmek ve gereğiyle amel ederek dini ve dünyevi saadete kavuşmaktır.

Usulü Fıkıh iki maksıd ve bir hatime üzerine tertip edilmiştir: (Maksıd 1) *Delillerin hallerinden bahseder ve dört rüknü içerir: 1-Kitap: Peygamber Efendimiz Hazreti Muhammede indirilip, ondan tevatür yoluyla nakledilen Kur’an nazmıdır.

Lafız, hükümlerin bilinmesine yönelik durumları itibariyle dört kısımdır: a-Hass, b-Amm, c-Müşterek, d-Cemi Münekker. Lafız, manaya delaleti yönüyle sekiz türlüdür. Dördü açıklık derecesine göredir: a-Zahir, b-Nass, c-Müfesser, d-Muhkem. Diğer dördü de kapalılık derecesine göredir: a-Hafi, b-Müşkil, c-Mücmel, d-Müteşabih. Lafız, manada kullanışı itibariyle dört türlüdür: a-Hakikat, b-Mecaz, c-Sarih, d-Kinaye. Lafız, kastedilen mananın kendisinden anlaşılması itibariyle de dört türlüdür: a-İbaresiyle delalet eden, b-İşaretiyle delalet eden, c-Delaletiyle delalet eden, d-İktizasıyla delalet eden.

2-Sünnet: Hz. Peygamberden sadır olan kavl, fiil ve takrirler’dir.(söz/davranış/Onay)

3-İcma: Ümmeti Muhammed’den, aynı asırda gelen tüm müçtehitlerin şer’i bir hüküm üzerine ittifak etmeleridir.

4-Kıyas: İki meseleden birinin illetinin dengi ikinci meselede bulunduğunda hükmün dengini rey ve içtihat yoluyla ikinci meselede ortaya çıkarmaktır.

Kıyasın rükünleri: a-Asıl/Makisun aleyh. b-Fer’/Makis. c-Aslın hükmü/hükmü muaddi. d-İllet/Cami.

(Maksıd 2) *Hükümlerin hallerinden bahseder ve dört rüknü içerir:

1-Hüküm: Mükelleflerin fiillerine iktiza (gereklilik), tahyir (serbestlik) veya vaz’ (ikş durum arasında sebep, şart, mani bağı kurma) yoluyla ilişen ilahi hitabın eseridir.

Mükellefin fiili, (1.taksim) Sıhhat itibariyle: 1-Sahih, 2-Batıl, 3-Fasit. Mükellefin fiili, (2.taksim) İni’kad itibariyle: 1-Münakit, 2-Gayri münakit. Mükellefin fiili, (3.taksim) Nefaz (geçerlilik) itibariyle: 1-Nafiz, 2-Gayri Nafiz. Mükellefin fiili, (4.taksim) Lüzum (Bağlayıcılık) itibariyle: 1-Lazım, 2-Gayri lazım.

Uhrevi maksatlar açısından fiil’in taksimi: 1-Azimet: kulların özürlerine dayalı olmaksızın ilk baştan meşru kılınan fiildir. 2-Ruhsat: Şer’i özürler üzerine ikinci derecede meşru kılınan fiildir.

Azimetin çeşitleri: 1-Farz, a) Kifaye, b) Ayn. 2-Vacip, 3-Sünnet, a) Hüda, b) Zevait. 4-Nafile, 5-Haram, a) Li aynihi, b) Li gayrihi. 6-Mekruh, a) Tenzihi, b) Tahrimi. 7-Mübah,

2-Hakim: Şer’i hükümlerin güzellik (husn) ve çirkinliğinde (kubh) mükellef üzerine hakim; gerek akıl ile kesb olmaksızın veya kesb olduktan sonra bilinen şeylerden olsun veya olmasın akıl değil, Şari olan Allah’tır.

3-Mahkumun bih: Şariin hitabının iliştiği fiildir.

Çeşitleri: 1-Yalın Allah hakları. 2-Yalın kulların hakları. 3-Allah’ın hakkı ile kul hakkının bir araya geldiği ve Allah hakkının baskın olduğu yer. 4-Kul hakkının Allah hakkına baskın olduğu yer.

4-Mahkumun aleyh: Fiiline ilişen olarak şer’i hitabın geldiği mükelleftir.

Fiil ehliyetini zedeleyen arızalar: a) Semavi, b) Müktesep. a-Semavi (bunlarda kulların kazanım ve seçimi yoktur): 1-Delilik (Cünun). 2-Küçüklük (Sığar). 3-Bunaklık (Ateh). 4-Unutma (Nisyan). 5-Uyku (Nevm). 6-Bayılma (İğma). 7-Kölelik (Rikk). 8-Hayız ve Nifas. 9-Hastalık (Maraz). 10-Ölüm (Mevt).

b-Müktesep (bunlarda kulun gerek kazanım yoluyla ve gerek (o arızayı meydana getiren sebepleri) ortadan kaldırmaması şeklinde bir etkisi bulunur): 1-Cehalet (Cehl). 2-Sarhoşluk (Sükr). 3-Şaka (Hezl). 4-Sefeh (Harcamalarda tedbirsizlik). 5-Yolculuk (Sefer). 6-Hata. 7-Zorlama (İkrah).

(Hatime) *İçtihat hakkındadır: İçtihat: her bir şer’i-fer’i hükmü delilinden istinbat konusunda daha ileri gitmekten aczini anlayıncaya dek gücünü tamamıyla sarf etmektir.

Müctehid mutlak olmanın şartları: 1-Kur’an’ı kerim’in hükümlerle ilgili olan bilgilerini, ayrıca lügavi ve şer’i manasını kısımlarıyla birlikte bünyesinde toplamaktır. 2-Sünnet’in hükümlerle ilgili olan bilgilerini –metin ve senet- olarak bünyesinde toplamaktır. 3-Hakkında İcma bulunan konuları bilmektir; ta ki içtihad ona aykırı olmasın. 4-Kıyası şartlarıyla, hükümleriyle, kısımlarıyla, makbul-merdut gibi yönleriyle bilmektir.

0 Yorum - Yorum Yaz

mukayeseli okuma 07.12.2014

MELAHAT AKALP

13922758-DOKTORA

TEFSİR-HADİS-FIKIH TARİHİ OKUMALARININ HÜLASASI

Tefsir Tarihi: Kur'an'ın dil bakımından tahlil edilmesiyle ve metnin anlaşılması için gerekli olan verilerin bir araya getirilmesiyle gerçekleştirilen faaliyetlere Tefsir ismi verilmektedir. İşte bu faaliyetler önceleri şifahî bir tarzda, hicri II. asrın ikinci yarısından itibaren de yazıya geçirilerek (tedvin) günümüze kadar devam edip gelmiştir. Kur'an mesajının anlaşılmasına yönelik bu çabalar tarihsel bir süreci oluşturmaktadır ki buna, Tefsir Tarihi denilmektedir.[1]

Hadis Tarihi: Hadislerin, Hazreti Peygamber (sav) devrinden itibaren -özellikle ilk üç asırda- kazandığı büyük değere paralel bir şekilde rivayetini, rivayetindeki gelişmeyi, çeşitli tehlikeler karşısında onları koruma görevini yüklenen hadisçilerin faaliyetlerini, tedvin ve tasnifini, kısacası tarihini incelemektir.[2]

Fıkıh Tarihi: Hukuk ilminin zaman-ı risaletten itibaren nasıl teessüs etmiş, nasıl inkişafa mazhar olmuş ve ne vechile müdevven bir hale gelmiş olduğunu gösterir. Bu ilme hizmet etmiş olan müctehidlerin, vesair fukahanın bu bâbtaki pek mühim say ve gayretlerini, muvaffakıyetlerini kaydeder. O büyük zatların şahsiyetlerini, yüksek bilgilerini göstermeğe çalışır. Tarih-i fıkha tarihu't-teşri adı da verilmektedir.[3]

Rasûlullah'ın (sav) Yemenlilere gönderdiği Mu'âz b. Cebel'i uğurlarken ona sorduğu soru ve aldığı cevap, İslamî ilimlerin kaynaklarına dair temel kaideleri koymaktadır: "Sana bir mesele geldiğinde ne ile hükmedeceksin?", "Allah'ın Kitabı ile", "Onda bulamazsan?", "Rasûlü'nün Sünneti ile", "Onda da bulamazsan?", "Reyimle ictihad eder, elimden gelen gayreti sarfederim."[4]

Sonraki dönemlerde Kitap-Sünnet-İcma-Kıyas olarak sistemleşecek bu kaynakların ilki olan el-Kitap başlığı altında toplanan veriler aslında Tefsir Usulü dediğimiz ilmi oluşturmuştur. Ayrıca Hadis külliyatı içerisinde toplanan Tefsir rivayetleri, zamanla müstakil eserlere nakledilmiş; kadim ulema Ulûmu'l-Kur'an tabiri ile Tefsirle ilgisi bulunan ilimleri, konuya has eserlerde bir araya getirmiştir.

Her ne kadar İslamiyet Kur'an vahyi ile başlamış olsa da ona bütün karakterini veren tek başına Kur'an olmamıştır. İslam geleneğinin tarihteki şeklini almasında, Peygamber (sav) yaşantısının ve ilk neslin Kur'an'ı algılama biçiminin belirleyici rolü vardır. Bu bakımdan "Sünnet/Hadis Kur'an üzerinde belirleyicidir, Kur'an Sünnet üzerinde değil." sözü bu gerçeği ifade etmektedir.

Tüm bu durumlar bizlere Tefsir, Hadis ve Fıkıh ilimlerinin birbirleriyle sıkı bir ilişki içerisinde olduklarını göstermektedir. Bu ilimlerin doğru anlaşılabilmesi için aralarındaki bu bağlantının çok iyi kurulması gerekmektedir.

Tefsir, ilk nesilden sonraki Müslümanlara ayetlerin indiği anda işaret ettiği durumları ve ilk muhataplarının ayetlerden ne anladığını gösterme amacına matuftur. Hadis, Peygamber Efendimizin ayetlere getirdiği açıklamaları ve ayetlerin indiği koşulları öğrenmek için yararlanılan bir bilgi kaynağıdır. Fıkıh ise ibadet ve muamelat konularını ele almış ve disiplinize ederek reel hayata aktarılmasına katkı sağlamıştır. Fıkıh ilmi hem hadis hem de tefsir ilminden veri elde ederken, hadis her ikisine de bilgi sağlamıştır.

İslamî ilimleri araştırmaya talip olanlar, erken dönemden itibaren oluşturulan temel kaynak eserleri ve anlama faaliyetlerini, hiyerarşik bir metodla tetkik edilmelidir ki, İslamî ilimlerde bilginin bütünlüğü ortaya çıksın. Ve böylece İslam geleneğinin tarihteki şeklini almasına katkı sağlayan bu ilimlerin sistematik bir şekilde nasıl bir bütünlük arz ederek tesis edildikleri daha net anlaşılsın. Nitekim günümüz modern insanının "Yalnızca Kur'an" yanılgısı, işte bu bağlantının göz ardı edilmesi neticesinde ortaya çıkmıştır.

[1] Muhsin Demirci, Tefsir Tarihi, MÜİF Yay, İstanbul, 2003, s.13,

[2] Talat Koçyiğit, Hadis Tarihi, AÜİFY, Ankara, 1977, s.3.

[3] Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuku İslâmiyye ve İstılâhatı Fıkhiyye Kamusu, I, 311; Abdulvahhab Hallâf, İslam Teşrîi Tarihi, çev:Talat Koçyiğit, AÜİFY, Ankara, 1970.

[4] Ebû-Dâvûd, Akdıye, 11; Tirmizî, Ahkâm, 3.

0 Yorum - Yorum Yaz

Mukayeseli Tarihler/Usuller Kıraati Hülasası 08.12.2014

2014-2015 Doktora Güz Yarıyılı

Zeliha ÇİFTÇİ

Öğrenci No: 13922757

Kur’an İlimleri

Kur'an ilimleri (Ulumü'I-Kur'an) tamlaması esas itibariyle Kur'an'la doğrudan ilgili olan disiplinleri kapsar. Kur'an-ı Kerim'le alakası olmayan. Fakat kendisinden Kur'an'ın yorumunda dolaylı olarak yararlanılan ilimlerin Kur'an ilmi sayılıp sayılmayacağı hususu tartışılmıştır. Kur'an ilimleri Kur'an'ın vahyi, nüzulü, yazımı, okunması, tertibi, toplanması, çoğaltılması, hattı, kıraati, tefsiri, i'cazı, nasih ve mensuhu, i'rabı, dil, üslup ve belagatı, ayet ve surelerinin birbiriyle ilgisi, muhkem ve müteşabihi hakkındaki disiplinleri kapsar. Kur’an ilimleri, ihtiva ettikleri konular, hükümler ve müfredatla Kur’an’ın anlaşılmasına yardımcı olmaktadır. Bu ilimlerin sayısı hakkında farklı görüşler vardır. Zerkeşî (ö.794/1391) bu ilimleri 47 ile sınırlandırırken, Suyûtî sayılarını Zerkeşî’nin çerçevesini genişleterek biraz daha çoğaltmıştır.

Kur’an ilimleri konularında ilk olarak I. ve II. asırda eserler verilmiştir. Kur’an’ın bütün ilimlerini toplayıcı kapsamdaki eserler ise daha sonra yazılmıştır ve ilk eser Zerkeşî’nin ‘el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân’ isimli eseridir. Ulûmu’l-Kur’ân ifadesi ise kavram olarak IV. hicrî asrın başlarında kullanılmış olmakla birlikte, kavramdaki içeriğe münasip olan kullanımın ancak VIII. hicrî asırda gerçekleştiği söylenebilir.[1]

Hadis İlimleri

Hadisler, ikinci asrın başlangıcından itibaren tedvin edilmeye başlamış olmakla beraber, bunların tedvininde hadis imamlarının göz önünde bulundurdukları usûl ve kâideler, henüz kitaplaşmış değildi. Hatta tedvinden sonra kazanmış olduğu Usulü'l-Hadis veya Mustalahil-Hadis tabirleri bile, üçüncü asır hadis imamları arasında bilinmiyordu. Hâdîs rivayetiyle bu rivayetin şartlarından, çeşitlerinden, ravilerin şart ve ahvalinden, merviyyatın sınıflarından bahseden Usulü’l Hadis veya Mustalahu'l-Hadis, ilk defa IV. asırda tedvin edilmiştir.[2]

Ulûmü’l-hadîs, hadis ilmine dair çeşitli konuları kapsayan literatürün genel adı olmakla beraber bu ilim içerisinde gelişmiş müstakil disiplinleri de ifade eder. Hadis tedvîn ve tasnif faaliyetiyle eş zamanlı gelişen bu ilimlerin ekseriyeti erken dönem muhaddislerince hadis metinlerinin mâna ve içeriğine yani dirâyetü’l-hadîse verilen önemi yansıtmaktadır. Bunlardan cerh-ta‘dîl ve kısmen ilelü’l-hadîs isnadla ilgili ilimlerdir. Hadis metinlerini anlamaya yönelik olanlar ise garîbü’l-hadîs, muhtelifü’l-hadîs, nâsihu’l-hadîs ve mensûhuhu, fıkhü’l-hadîs ve esbâbü vürûdi’l-hadîs ilimleridir. Son ikisi hadis ilimleri arasına diğerlerinden çok sonra girmiştir. Râvilerin güvenilirliğini tesbit etmeyi amaçlayan cerh ve ta‘dîl ilminin temel dayanağı ricâl eserleridir; buna ilmü’r-ricâl de denir. İlelü’l-hadîs ise isnadda veya metinde yer alan ve hadislerin sıhhatini zedeleyen gizli kusurları inceleyen ilim dalı olup erken dönemlerden itibaren bu hususta çeşitli eserler telif edilmiştir.

Fıkıh Usulü

Fıkıh usulünün içeriği dört bölümde şöylece özetlenebilir: 1.Edilletü’l-ahkâm: Bu bağlamda edille genellikle, kitap gibi ana kaynakların yanı sıra şer‘u men kablenâ gibi tâlî kaynaklarla tâlî kaynak görevi yüklenen kıyas gibi metotları ve sedd-i zerâyi‘ gibi prensipleri topluca ifade eden bir kavram olarak düşünülmüştür. 2. Hüküm bahisleri: Hüküm teorisi diye nitelenebilecek bu bölüm de dört başlık içerir: a) Hüküm ve kısımları: Hükmün tanımı ve hükümlerle ilgili terminoloji; b) Hükme konu fiiller/mahkûm fîh: Bir fiilin yükümlülüğe konu olmasıyla ilgili şartlar ve hükmün koruduğu hakkın aidiyeti, sorumluluk ve hak teorilerine esas teşkil edecek ilke, tahlil ve açıklamalar; c) Hükme muhatap olan kişi/mükellef/mahkûm aleyh: Hak sahipliğinin ve yükümlülüğün temelini oluşturan nitelikler ehliyet teorisi. d)Hükmün menşe anlamında kaynağı / hüküm koyma yetkisi/hâkim: Kelâm ilminde yer alan hüsün-kubuh tartışmasının uzantısı niteliğindeki bu konunun fıkıh ve fıkıh usulü açısından önem taşıyan yönü, kendisine dinî bildirim ulaşmamış kişilerin dinen yükümlü sayılıp sayılmayacağının ve gerek dinî bildirim bulunmayan durumlarda gerekse dinî bildirimlerin gerekçe ve amaçlarını kavramada aklın rolünün belirlenmesine ışık tutmasıdır. 3. Hüküm istinbat metotları: Nasların yorumuyla ilgili kurallar, deliller arasındaki zıt ilişkiler ve zıtlığı (teâruz) giderme yolları. Esasen yorum sınırını aşan hüküm çıkarma metotları (özellikle kıyas ve istislâh) bu bölüme uygun düşmekle birlikte bunlar genellikle “edilletü’l-ahkâm” kapsamında ele alınmıştır. Makasıdü’ş-şerîa konusu yeni eserlerde ayrı bir başlık altında bu bölüm içinde incelenir; klasik fıkıh usulü eserlerinde ise değişik bahisler arasına serpiştirilerek işlenmiştir. 4.İctihad ve taklid: Fıkıh usulü açısından bu bölümün en önemli kısmı, müctehidde aranacak özellikler ve bununla yakın ilişkisi bulunan ictihadın bölünüp bölünemeyeceği konusudur.

Sonuç ve Değerlendirme

Tefsir, hadis, fıkıh ilimlerini ve usullerini incelediğimizde aslında hepsinin aynı kaynaktan ve dönemden çıktığını, birbirlerini desteklediklerini ve daha sonraki asırlarda disiplin haline gelerek birbirlerinden ayrıldıklarını görüyoruz.

Sünnet tefsir kaynağı olarak Kur’anî ayetlerle ilgili özel malzemeleri ihtiva eder. Kur’an’ı anlamak için ilk ve en yüksek otorite olmasıyla Hz. Peygamber, sahabîlerinin sorularına cevap vermek amacıyla Kur’an ayetlerinin mahiyetini açıklayan çeşitli ifadeler kullanmıştır. Dolayısıyla Kur’an’ın ilk müfessiri Hz. Peygamber’dir. Tefsiri ondan ashabı almış, ashab da bu bilgileri tâbiîne aktarmıştır. Muteber hadis kaynakları Resûlullah’a, ashaba ve tâbiînin önde gelenlerine ait Kur’an tefsirlerini bir araya getirmiştir.

Allah’ın Rasulü Hz. Muhammed’in hareketleri, sözleri, hüküm ve davranışlarından oluşan sünneti; ashab ikinci nesil Müslümanlara ve onlar da üçüncü ve dördüncü nesillere aktarmıştır. Bu bilginin bazıları bazı sahabi tarafından en başından beri yazılmış, fakat büyük kısmı bütün ümmetin uyguladığı ve rivayetle de hafızalara işlenen pratiklerle elde tutulmuştur. Sünnet normatifliğini Kur’an’dan almıştır. Doğrudan Kur’anî emirle bütün Müslümanlar peygambere itaat etmeye, onun sözünü dinlemeye ve örneğini izlemeye mecbur tutuldu.

Fıkıh ilmine gelince; başlangıçtan itibaren fıkhî meseleleri çözüme bağlarken dayanılacak iki ana kaynağın Kur’ân-ı Kerîm ile Hz. Peygamber’in sünneti olduğu hususunda görüş birliği vardır. Bu çerçevede ortaya konan çabalar bakımından sünnet malzemesinin sıhhati meselesi özel bir önem taşıyordu. Sonuç olarak diyebiliriz ki İslam’ın geliştirdiği usul ilimleri, şüphesiz ki, onun en büyük başarılarından biridir.

[1] Prof. Dr. Ahmet nedim Serinsu, Kur’an ve Bağlam, Şule Yay., 2. Baskı, İstanbul, 2012,s.40

[2] Prof. Dr. Talat Koçyiğit, Hadis Usulü, Ankara Üniv. Basımevi,1993,s.5

0 Yorum - Yorum Yaz

Tefsir, Hadis ve Fıkıh Tarihinin Mukayeseli Okunması 09.12.2014

ADI SOYADI: Turhan YOLDAŞ

ÖĞRENCİ NO: 14922720

DÖNEM: 2014-2015 Güz Dönemi

DOKTORA

Tefsir, Hadis ve Fıkıh Tarihinin Mukayeseli Okuması

Kur'an'ı Kerim Yüce Allah tarafından bütün insanlara gönderilen ilahi bir kitiaptır. Şüphesiz Kur'an'ı kerim insanların yaşamaları için insanlara yol göstermiştir. Kur'an'ı Kerim Arap bir içerisinde Arapça olak inmiş, belağat ve fesahatıyla bütün insanları aciz bırakmıştır. Bütün insanlar bir araya gelip, başka varlıklar de onlara yardım etseler onun bir sürenin veya bir ayetin benzerini meydana getiremezler. Kur'an'ı kerim insanların akli, bedeni ruhi, ictimai, ekonomi, siyasi ve hayatın her alanında insanaçözüm getirmiştir.

Kur'an'ı Kerim bir müzize olarak Hz. Muhammed'e şifahi olarak Yüce Allah tarafın i inmiş, Hz. Muhammed onu vahiy katiplerine yazdırmıştır. ilk zamanlarda deri parçalarına, kemik parçalarına, tahta parçalarına ve taşlara yazıldı. Hadisler onunla karışmasın diye Hz. Muhammed hadislerin yazımına izin vermedi. Kur'an'ı Kerim Hz. Ebubekir bir araya getirilip mushaf şekline getirildi. Sahabeler Kur'an'ın manasını ve bazı ayetlerin tefsirini birbirine nakl etmişlerdir. Hz. Muhammed'de zaman zaman bazı ayetlerin manalarını sahabelere anlatmıştır. ve Hz. Muhammed zamanından itibaren Kur'an'ı Kerim tefsir edilmeye başlandı. Kimine göre Hz. MUhammed Kur'an'ın çoğunu kimine göre de Kur'an'ın azını tefsir etmiştir. Hz. Muhammed ister Kur'an'ın azını ister Kur'an'ın çoğunu tefsir etsin, gerçek oki Kur'an'ı Kerim'i ilk tefsir eden Hz. Muhammed'dir. Sahabeler de Kur'an'ın tefsirine önem verdiler, sahabelerden meşhur mufesirler oldular. Onlardan sonra tabiin ve etbai tabiin döneminde de aynı şekilde Kur'an'ı Kerim'in tefsir çalışmalarına devam edildi.

İlk önce ilimler rivayet şeklindeydi, ilk üç dönem(sahabe tabiin etbai tabiin) hadis ilmi için seferler yapılıp, Hz. MUhammed'den rivayet edilen hadislere ulaşılmaya çalışıldı. Ondan sonra hadisler tedvin edildi. İlk başlarda tefsir ilmi hadisin bir babı olarak tedvin edildi, çünkü ilimler içiçe olup, birbirinden bağımsız değildi. Kur'an ilmi, ve Hz. MUhammed'din onu açıklaması olan sunneti ve bu ikisinden zuhur eden fıkıhi konular içiçeydi. ilk başlarda tefsir hadis ile beraber yazılıp, tefsir hadisin bir babı olarak kayda geçti. Daha sonraki dönemlerde tefsir bağmsız oldu. İlk başlarda tefsir rivayet şeklindeydi, daha sonra gramer ve belağat ilimleri gelişti, bunlara bağlı olarak dirayet tefsiri de gelişmeye başladı, tefsir ilmi rivayet dirayet olarak ortaya çıktı. Rivayet tefsiri rivayetlere dayanan bir tefsir çeçitidir, dirayet tefsiri ise hem rivayet hem de dirayet ilmine dayanan bir tefsir çeşitidir.

İlk başlarda sahabe ve tabiinler Kur'an ve hadislerden anladıklarıyla amel ediyorlardı, Kur2an ve hadisten zuhur eden meseleler fıkıh meselerdir. Sonra islam çoğrafyası genişlendi, meseleler çoğaldı, herşey Kur'an ve hadiste açık değildi, müçtehid imamlar ortaya çıkıp sorunlara çözü getirmeye çalıştılar, ilk önce Kitab'a sonra sunnete baktılar, bunlsrda bulmadıkları meselere çözüm getirmeye çalıştılar, bunun neticesinde kıyasa baş vurup, içtihad yaptılar, buna bağlı olarak bazı ilkeler genişletip, usulu'l- Fıkıh ilmi ortaya çıktı,bunuların neticesinde büyük mezhepler ortaya çıktı ve fıkıh ilmi de bağımsız olup, ayrı olarak tedvin edildi. Kelam ve akaid gibi ilimlerde bağımsız oludular. Netice itibariyle her bir bilim için bazı kaideler ve usuller konuldu. Tefsir için Ulumu'l-Kur'an genişletildi, bu ilim içerisinde muhkem- muteşabih, nasih-mensuh, mekki-medeni, siyak-sibak, açık-kapalı gibi kavram ve lafızlar genişletildi. Hadis için de ulumu'l-Hadis genişletildi, fıkıh ilmi için de usulu'l-fıkıh ilmi genişletildi, fıkıh ilmi Kur'an ve sunnete dayanıp, onlardan zuhur eden ameli konulardır. Tefsir, hadis ve fıkıh ilk önce birbiriyle ilişki, sonra diğer bilim dallarıyla ilişki içerisinde var olmuş ve hala birbirine katkı sağlamaktadırlar.

Sonuç olarak yukardaki bilgilere baktığımızda ilk dömenlerde tefsir, hadis ve fıkıh içiçeydi, bir alim aynı zamanda hem mufesir hem muhadis hemde fakidi. sonradan bu ilimler birbirinde bağımsız oldular. Buradaki bağımsızlık tam olarak birbirinden bağımsız ve ayrı birer ilimler anlamına gelmez, bunlar birbirine bağlı ilimlerdir, bunlar aynı kaynaktan beslenip, farklı bir ihtiyacın tezahüründe oluştuğunu görmekteyiz, her üçü de aslında bu anlamda birbiriyle ilişkili olduğu göz ardı edilmeyecek bir mesele olarak karşımıza çıkmaktadır.

Saygılarımla..

0 Yorum - Yorum Yaz

Mukayeseli Tarihler 11.12.2014

TEFSİR TARİHİ

HZ. PEYGAMBERİN TEFSİRİ

HZ. PEYGAMBERİN TEFSİR YÖNTEMİ

1.Mücmeli Teybin 2.Mübhemi Tafsil 3.Mutlakı Takyid 4.Müşkili Tavzih

SAHABENİN TEFSİRİ

Doğrudan ve dolaylı olarak Kur’an konusunda Hz. Peygamber (s.a)’den ne duymuslarsa;

Tefsirde Meshur Sahabiler

İbn Abbas, İbn Mesud, Übeyy b. Kab. Ebu Musa el-Esari, Abdullah b. Zübeyr, Hz.Ali

Sahabe Dönemi Tefsirinin Özellikleri

2- Sahabe arasında Kur’an’ın anlasılmasında uzun boylu ihtilaf çıkmamıstır

3- Çoğu zaman icmali mana ile yetiniyorlar, ayetleri tafsili bir sekilde anlamayı gerekli görmüyorlardı

4- Lügavi anlamı en kısa sekilde anlıyorlardı.

5- Ayetlerden fıkıh ahkâmına dair az istinbatla bulunulması; mezhep gayreti güdülmemesi ve akidede birlik bu asrın özelliğidir.

6- Tefsire dair hiçbir seyin tedvin edilmemis olması.

7- Bu merhalede tefsir hadisin bir cüzü durumundadır.

TABİİUN DÖNEMİ(65-132)

MEKKE EKOLÜ: Rivayet ağırlıklıdır.Tabiiunun büyüklerinden Mücahid akli metodu ilk uygulayan kişidir. Mücahid, ‘Mushafı baştan sona 3 defa İbn-i Abbas’a arzettim’demiştir.

İbn-i Abbas’ın talebeleri Said bin Cübeyr, İkrime, Ata bin Ebi Rebah, Tavus bin Keysan’dır.

MEDİNE EKOLÜ: Medine bu dönemde ilim merkezidir. Dört bir yandan insanlar buraya akın etmektedirler. Ubey bin Kab bu okulun başındaki sahabedir.Rivayet ve dirayet bir aradadır.

Tabiîn Tefsirinin Özellikleri

1- Tefsire çok sayıda İsrâilîyat girmistir. Sebebine gelince; İslam’a çok sayıda Ehl-i

Kitabın girmis olması ve bunların kafalarının seri ahkâmla alakası olamayan haberlerle dolu olması

gösterilebilir. İnsan psikolojik olarak tafsilata meyyaldir. Bu yüzden tabiin bu konuda gevsek

davranmıs ve tefsire çok sayıda İsrâilîyyatı arastırma ve tenkit yapmaksızın almıslardır.

2- Tefsir rivayet nakil özelliğini, karakterini korumustur. Ama Hz Peygamber (s.a)

döneminde olduğu gibi sümullü bir sekilde olamayıp bölgesel olmustur.

3- Mezhep ihtilaflarının nüvesi görülür.

4- Her ne kadar kendilerinden sonrakilere göre az olsa da kendilerinden öncekilere

göre yani sahabeye göre ihtilafın fazla olması bu dönem tefsirinin özelliğidir.

Tefsir Konusunda Selef Arasındaki ihtilafın Sebepleri

RİVAYET TEFSİRİ

Tanım: “Bir kısım ayet-i kerimelerdeki Allah Teâlâ’nın muradını açıklamak üzere önce

Kur’an’ın kendisinde, sonra sırasıyla Hadislerde, Sahabe ve Tabiîn sözlerinde yer alan

açıklamalara rivayet tefsiri adı verilir.” Peygamber (s.a), ashabına anlamakta müskilat çektikleri Kur’an-ı Kerim ayetlerini açıklamıstır. Tefsirin bu kısmını sahabeler bizzat Hz. Peygamber (s.a)’den rivayet ettikleri

gibi, birbirlerinden de rivayet etmisler, ayrıca onlardan Tabiîn de nakilde bulunmustur.

Sonra Sahabeden kimileri, Hz. Peygamber (s.a)’den duyduklarıyla veya bizzat kendi rey ve

içtihatlarıyla Kur’an ayetlerini tefsir etmislerdir.