Kur'an ve İnsanın Anlam Arayışı
"Oku-Düşün-Anla-Yaşa: Güncel değerleri yaşayarak öğrenip-üreterek hayata katıyorum!" Prof. Dr. Ahmet Nedim SERİNSU
    • İyilik yap,
      elinden geldiğince iyilik yap...
    • Mehmet SERİNSU (Şumnu 1925-Ankara 8.Eylül.2016 Perşembe)
    • Okuyacaksınız, okutacaksınız!
      Kürsüde, minberde, mektepte ve üniversitede.
      İlmin en büyük ibâdet olduğunu halka öğreteceksiniz.
    • Nurettin TOPÇU (1909-1975)
    • Küçük şey yoktur!
    • Kemal URAL (v. 30.Nisan.2016)
    • Her zaman en güzel eylemi (salih ameli) çıkarabilmek için çok çalışmak,
      ben’i bulup biz’i de keşfedip hep beraber yürüyebilmek
      ve hizmet edebilmek,
      istikbalin ikbal ışığı olmak
      ve memleketi ışığa boğacak gayreti yaşamak
      gerçek Ankara İlâhiyatlı olmak bu demek.
    • İnsanı insan kılan,
      onun bağlı bulunduğu değerler sistemidir.
    • Prof. Dr. Necati ÖNER (v. 2 Ocak 2019)
    • Yaşamak,
      hizmet etmek ve af dilemek için bir mühlettir.
    • Elbistanlı Dr. Rahmi ERAY (1918-1958)

usul mütalaası    12.03.2015


 
 
 

Fatma Sönmez

Yüksek Lisans

14912785 

 

 


 

أصول الفقه :

الأصل لغة: الأَصْلُ أَسفل كل شيء، وجمعه أُصول.

والأصل: ما يستند إليه غيره ويبتني عليه.

وقيل: أصل الشَّيء ما منه الشَّيء، وقيل: ما يتفرع عليه غيره، فالأب أصل الولد، والأساس أصل للجدار، والنَّهر أصل للجدول، وسواء أكانَ الابتناء حسياً كما مُثل، أم عقلياً كابتناء المدلول على الدليل.

وقيل: منشأ الشَّيء، وقيل: ما يستند تحقق الشَّيء إليه .

وأُصُول العلوم: قواعدها التي تُبنَى عليها الأحكام .

 

مقدمة في تطور كلمة الفقه :

 

كلمة الفقه كانت معروفة في الجاهلية، بمعنى الفهم لا بمعنى العلم المخصوص، وما كانوا يستعملون لفظ فقيه أو عالم فيما استعملا فيه بعد الإسلام.

هذا ما يقوله محمد بن الحسن الثعالبي الفارسي (في كتابه) الفطر السامي في تاريخ الفقه الإسلامي...

ولكنه لم يكن شائعاً بينهم بالمعنى المخصوص وإنما الذي سجل عن العرب قولهم : جمل فقيه أي فطين بأحوال الشوق ، لأن اللغة العربية كانت تميل إلى التعبير عن المحسوسات قبل النقلة التي شهدتها بمجيء الإسلام ونزول القرآن الكريم ، فلم يكونوا يعرفون مثلاً الفاسق كما نقله الأصبهاني عن ابن الأعرابي ونص كلام ابن الأعرابي على ما نقله الجوهريُّ.

لم يسمع الفاسق في وصف الإنسان في كلام العرب، وإنما قالوا:

فسقت الرطبة خرجت عن قشرها.

قال ابن الأعرابي: "لم يسمع قط في كلام الجاهلية ولا شعرهم فاسق"...

والفقه من هذه الألفاظ التي تطورت تطوراً ملموساً منذ ظهور الإسلام ففي الصدر الأول استعملت كلمة الفقه في النصوص الشرعية لمعنيين:

أولُهما: الفهم الذي ينصف به الشخص.

وثانيهما: النصوص الشَرْعِيَّة.

فمن الأول قوله تعالى: {قالوا يا شعيب ما نفقه كثيراً مما تقول} (1)

ومن {ولكن لا تفقهون تسبيحهم}(2)

ومنه {أنظر كيف نصرف الآيات لعلهم يفقهون}(3)

ومن السنة: قول النبي صلى الله عليه وسلم في دعائه لابن عباس: ((اللهم فقهه في الدين..)) الحديث، متفق عليه(4)

فهو محتمل للمعنيين أي معنى الفهم ومعنى العلم بنصُوص الشريعة...

ومن المعنى الأول قول علي رضي الله عنه لابن الكوَّاء وقد سأله عن قوله تعالى: {والذاريات ذروا فالحاملات وقرا} قال له: ويحك اسأل تفقهاً ولا تسأل تعنتاً(5)

ثانيهما: النصوص الشرعيَّة ومنه قوله صلى الله عليه وسلم: ((رب حامل فقه غير فقيه ورب حامل فقه إلى من هو أفقه منه))(6) ، وهو جزءٌ من حديث أخرجه أحمد في المسند والترمذي وقال صحيح.

وابن حبان وصححه، والحاكم وصححه..

ومنه قول عمر بن الخطاب رضي الله عنه: ((تفقهوا قبل أن تسوَّدوا)) (7) .

قال أبو عبدالله – البخاري –: "وبعد أن تسودوا وقد تعلم أصحاب النبي صلى الله عليه وسلم بعد كبر سنهم".

بعد هذه المقدمة القصيرة عن معنى الفقه في القرآن والسنة، نستنتج أن الفقه بمعنى المعلوم، كانت تغطى علوم الدين كلها من عقيدة وأحكام عبادات ومعاملات، وحدود، كما تغطى أدلتها من كتاب وسنة، كل ذلك يعتبر فقهاً، لأنها متعلقه بالدين، والدين كما هو معروف إذا أطلق فإنه يدل على الإسلام والإيمان والإحسان، ومع ذلك فنحن نلاحظ استعمال كلمة الفقه، في بعض الآثار الواردة عن بعض السلف في عصر الصحابة، بجانب الكتاب والسنة، مما يشير إلى شيء خاص وليس حَتْماً منافياً ولكنه على كل حال زائد على حرفية النص، فمن ذلك قول ابن عباس رضي الله عنهما: "أفضل الجهاد من بنى مسجداً يعلم فيه القرآن والفقه والسنة"(8) . رواه شريك عن ليث ابن سليم بن يحيى ابن أبي كثير عن علي الأزدي، قال: أردت الجهاد فأتيت ابن عباس فقال لي: ((ألا أدلك على ما هو خير تأتي مسجداً فتقرأ فيه القرآن وتعلم فيه الفقه))(9) .

وهذا يدل على أن الفقه بدأ في تمثيل مصطلح خاص متميز في أيام الصحابة، وذلك راجع إلى ظهور مسائل اجتهادية، كمسألة ميراث الجد مع الأخوة، ومسألة أراضي العراق وغيرها من أرض الخراج ومسألة درء الحد عمن ولدت لستة أشهر، وغيرها من المسائل التي تستدعي الاجتهاد وأعمال النظر، وظهور هذه المسائل كان نتيجة لتلاحق التطورات في المجتمع الإسلامي الذي اتسعت رقعته ، ثم تفرق الصحابة في الأقطار والأصقاع كل واحد يحمل معه من السنة ما وعي، ليفتي ويقضي حسب ما سمع وبقدر ما فهم فاختلفت بعض الآراء في المسائل الفقهية، إلا أنهم حفظوا من الاختلاف في مسائل العقيدة. فبرزت الحاجة للنظر في المصدرالثاني من مصادر الشريعة وهو السنة، فكان أول جمع لها بأمر أمير المؤمنين عمر بن عبدالعزيز في نهاية القرن الأول الهجري وبداية القرن الثاني حيث كتب إلى عامله في المدينة المنورة، أن يجمع السنة ثم تبارى العلماء في جمع الحديث وتصحيحه وتنقيحه .

فمن أوائل الكتب التي وصلت من السلف إلى الخلف صحيفة همام ابن منبه المتوفي سنة 132هـ ومسند أبي حنيفة ت150هـ وموطأ مالك بن أنس سنة 179هـ ومسند أبي داود الطيالسي المتوفي 204هـ. ومسند الشافعي المتوفي 204هـ وهكذا توالت كتب الحديث من جوامع وسنن ومسانيد ومستخرجات ومستدركات.

وفي نفس الوقت تقريباً، اهتم العلماء باستخراج المسائل الفقهية وتجريدها بعد تحرير الناسخ والمنسوخ والعام والخاص والمطلق والمقيد، فتكونت مدارس فقهية في الحجاز والعراق ومصر وكثرت الآراء واتسعت القضايا وتباينت الفتوى، وظهرت مسائل استنباطية معزوة إلى أصحابها الذين لم يعودوا مجرد مفتين، وإنما مؤسسو مدارس يشار إليهم بالبنان، نظراً لرسوخ أقدامهم في العلم ودقة مداركهم في الفهم، فألفت المدونات، كمدونة ابن القاسم التي نقلها عن مالك، وكتاب الأم للشافعي، وغيرهما من الكتب التي تعتني بالمسائل الفقهية الاستنباطية، وكان الأمر يقتضي وضع قواعد، ومناهج ليسلكها السالكون في التعامل مع النصوص، واستنباط المسائل منها.

وسميت هذه المسائل الجديدة فقهاً، وأخذت القواعد التي تحكم كيفية الاستنباط والتعامل مع النصوص اسم أصول الفقه.

هذه الأطوار التي مرت بها الشريعة من عهد الصحابة الذين جمعوا القرآن الكريم وجمعوا الناس على مصحف واحد، وعهد التابعين الذين بدأوا مسيرة جمع السنة، والذين من بعدهم من الأئمة الذين اجتهدوا في استخراج المسائل واستنباطها، كل ذلك قد أثر في تطور معنى كلمة فقه، وبدون شك فإن هذا قد خلف ظلالاً على تعامل العلماء من بعدهم، مع تعريف هذه الكلمة وتحديد مفهومها الدقيق .

 

تعريف الأصوليين للفقه

اختلف الأصوليون في تعريف الفقه على أربعة أقوال :

1 - فذهب بعضهم إلى أن الفقه مرادف للعلم بالشريعة أي أنه شامل للعلم بالأحكام الثابتة بالنصوص القطعية، أو تلك الثابتة بالطرق الظنية.

2 - وذهب بعضهم إلى أنه الثابت بالنصوص القطعية فقط.

3 - وذهب الجمهور إلى أنه العلم بالأحكام المستفادة عن طريق الاستنباط والاجتهاد.

4 - وذهب فريق رابع إلى أنه: العلم بالأحكام الشرعية العملية المكتسبة عن طريق الأدلة التفصيلية (10)

 

الفرق بين الفقه وأصول الفقه : (11)


من الممكن ان نلخص الفرق بين الفقه وأصول الفقه في الأمور الأربعة الآتية :

 1- التعريف : حيث عرف الفقه بأنه العلم بالأحكام الشرعية العملية المكتسب من أدلتها التفصيلية . بينما عرف أصول الفقه بأنه العلم بالقواعد التي يتوصل بها الى استنباط الأحكام الشرعية العملية من أدلتها التفصيلية ، اي ان أصول الفقه علم وضع لمعرفة الفقه واستنباط أحكامه . 

2- الموضوع : إذ الموضوع في الفقه هو أفعال العباد من حيث تعلق الأحكام الشرعية بها . بينما ان موضوع أصول الفقه هو الأدلة الإجمالية، أو الادلة الاجمالية مع الأحكام .

فنجد الفقه يستمد مباحثه من الأدلة الشرعية كالكتاب والسنة والاجماع وغيرها 3- المصدر :
بينما نرى ان أصول الفقه يستمد مباحثه من ثلاثة اشياء :

1) اللغة العربية : لأن الكتاب والسنة وردا بتلك اللغة ، والاستدلال بهما متوقف على معرفة اللغة من حقيقة ومجاز وعموم وخصوص واطلاق وتقييد وغير ذلك . 

2) علم الكلام : لأن البحث في الكتاب والسنة والاجماع وغيرها واثبات حجيتها يتطلب اولاً تصديق الرسول، صلى الله عليه وسلم، والايمان بما جاء به ، وهو أمر يلي معرفة الله تعالى والاعتقاد بوحدانيته بأدلة حدوث العالم وعجائب الكون مما هو من مواضيع ذلك العلم .

3) الأحكام الشرعية : أى من حيث تصورها ، لا من حيث اثباتها او ‏نفيها ، وذلك لأن المقصود من علم أصول الفقه هو اثبات الأحكام الشرعية أو نفيها من حيث أنها مدلولة للأدلة ومستفادة منها، ولا يمكن اثبات الحكم ولا نفيه بدون تصوره ، فأصول الفقه مستمد من الأحكام بمعنى تصورها لا بمعنى اثباتها أو نفيها ، لأن العلم بإثباتها أو نفيها ثمرة له و فائدة ، وما كان فائدة للشي ، فهو متأخر في حصوله عنه ، فلو كان علم الأصول مستمداً من الأحكام بمعنى العلم بإثباتها أو نفيها للزم الدور .

4- الغاية : فالغاية من الفقه ودراسته هي الفوز بالسعادة في الدنيا والآخرة باتباع الأوامر واجتناب النواهي بينما ذكرنا ان الغاية من علم أصول الفقه هي تطبيق قواعده على الأدلة التفصيلية لاستنباط الأحكام الشرعية من تلك الأدلة ، وكذلك التعرف على الأسس التي بنيت عليها تلك الأحكام ، والمقارنة بين آراء ‏الفقهاء و المجتهدين ، و ترجيح بعضها على بعض .

 

 

 

أصول التفسير :

 

 المبحث الأول: تعريف علم أصول التفسير وبيان مكانته وفضله

التفسير اصطلاحا: علم يفهم به كتاب الله تعالى المنزل على نبيه محمد صلى الله عليه وسلم وبيان معانيه واستخراج أحكامه وحكمه. وأما أصول التفسير اصطلاحا: فهي القواعد والأسس التي يقوم عليها علم التفسير وتشمل ما يتعلق بالمفسر من شروط وآداب وما يتعلق بالتفسير من قواعد وطرق ومناهج وما إلى ذلك .
وغاية هذا العلم ضبط التفسير بوضع القواعد الصحيحة والطرق السليمة والمناهج السديدة للتفسير، والشروط المحكمة والآداب الفريدة للمفسر، ولهذا العلم فوائد كثيرة من السهل حصرها، وفضله ومكانته كبيرة وشرف عظيم، ذلك أن شرف العلم من شرف المعلوم، وأصول التفسير تبحث في علم التفسير ، وموضوع هذا العلم هو القرآن الكريم وهو خير الكلام لأنه كلام الله تعالى، فلا عجب أن تكون أصول التفسير من أشرف العلوم وأعلاها مكانة وأكثرها فضلا

 المبحث الثاني: نشأة علم التفسير ومراحله

وفي هذا المبحث يقول: (جرت سنة الله تعالى في إرسال الرسل وإنزال الكتب أن يبعث لكل أمة نبيا بلسان قومه وأن يكون كتابه بلسانهم، قال تعالى: ﴿وما أرسلنا من رسول إلا بلسان قومه ليبين لهم﴾
إلى أن قال: ( وكان القوم عربا خلصا يفهمون القرآن الكريم بمقتضى السليقة العربية واللسان العربي، غير أن القرآن يعلو على سائر كلام العرب بألفاظه وأساليبه اللغوية والبلاغية فضلا عن معانيه، ولذا فقد كانوا يتفاوتون في فهمه وإدراكه... فإن أشكل عليهم لفظ أو غمض عليهم مرمى ولم يجدوا من يفسره لهم سألوا الرسول صلى الله عليه وسلم فبينه لهم. وبهذا نشأ علم التفسير ثم مر بمراحل أبرزها :

 المرحلة الأولى: التفسير في عهد الرسول صلى الله عليه وسلم

وفي هذه المرحلة كان الصحابة رضي الله عنهم يرجعون إلى الرسول صلى الله عليه وسلم فيما أشكل عليهم فهمه من القرآن فيجدون الجواب الشافي، وقد اختلف العلماء في مقدار ما فسره الرسول صلى الله عليه وسلم من القرآن على قولين: الأول: أنه صلى الله عليه وسلم بيّن لأصحابه معاني القرآن كما بين لهم ألفاظه. والثاني: أن الرسول صلى الله عليه وسلم لم يبين لأصحابه إلا القليل من معاني الآيات .

وفي هذا رجّح رأيا بقوله: (والذي أراه أن الرسول صلى الله عليه وسلم لم يبين معاني كل الآيات القرآنية) .

منهج الرسول صلى الله عليه وسلم في التفسير: لم يكن الرسول صلى الله عليه وسلم يطنب في تفسير الآية أو يخرج إلى ما لا فائدة في معرفته ولا ثمرة في إدراكه، فكان جل تفسيره صلى الله عليه وسلم بيانا لمجمل، أو توضيحا لمشكَل، أو تخصيصا لعام، أو تقييدا لمطلق أو بيانا لمعنى لفظ أو متعلقه .

  المرحلة الثانية: التفسير في عهد الصحابة رضي الله عنهم

كانوا رضوان الله عليهم أجمعين إذا خفي عليهم معنى أو دق عليهم مرمى رجعوا إلى الرسول صلى الله عليه وسلم فبين لهم ذلك ووضحه، وإن لم يتيسر لهم ذلك راجعوا اجتهاداتهم وكان التفاوت بينهم واضحا في هذه الرتبة، فكان بعضهم يرجع إلى بعض، إذ التفاوت بينهم راجع إلى التفاوت في قوة الفهم والإدراك، وفيما أحاط بالآية من ظروف وملابسات ، وقد تميز تفسيرهم بمزايا منها :

1- قلة الأخذ بالإسرائيليات .

2- لم يشمل تفسيرهم القرآن كله .

 3- لا يتكلفون التفسير ولا يتعمقون فيه تعمقا مذموما .

4- قلة تدوينهم للتفسير وأن أغلب ما روي عنهم كان بالرواية والتلقين وليس بالتدوين .

منهج الصحابة رضي الله عنهم في التفسير:

يقوم منهجهم على ثلاثة أسس :

 الأول: تفسير القرآن بالقرآن: فإن من آيات القرآن ما جاء مجملا في موضع و مبينا في موضع آخر، وموجزا في موضع ومفصلا في موضع آخر، ومطلقا في موضع ومقيدا في موضع آخر، ومثل هذا يفسر بعضه بعضا .

الثاني: تفسير القرآن بأقوال النبي صلى الله عليه وسلم: وقد أفردت كتب السنة بابا للتفسير بالمأثور ذكرت فيه كثيرا من التفسير النبوي للقرآن الكريم .

الثالث: الاجتهاد والاستنباط: فإن لم يعثر الصحابة رضي الله عنهم على التفسير لا في القرآن ولا في السنة اجتهدوا رأيهم، ولأنهم عربا خلّص شاهدوا التنزيل وحضروه كانوا أحرى وأجدر بذلك. وقد أثر عنهم أنهم كانت لهم ثلاث مدارس في التفسير، مدرسة ابن مسعود رضي الله عنه في الكوفة، ومدرسة عبد الله بن عباس رضي الله عنهما في مكة، ومدرسة أبي بن كعب رضي الله عنه في المدينة .

أما عن حكم تفسير الصحابي فينقسم إلى قسمين: - إذا كان مما ليس للرأي فيه مجال كالأمور الغيبية، وأسباب النزول ونحوها فله حكم المرفوع يجب الأخذ به. –وإذا كان غير ذلك مما يرجع إلى اجتهاد الصحابي فهو موقوف عليه ما دام لم يسنده إلى الرسول صلى الله عليه وسلم، وأوجب بعض العلماء الأخذ بموقف الصحابي لما شاهدوه من القرائن والأحوال التي اختصوا بها وليست لغيرهم .

المرحلة الثالثة: التفسير في عهد التابعين رحمهم الله تعالى

لم يكن ثمة فارق كبير بين منهج الصحابة رضي الله عنهم ومنهج التابعين، فقد تلقى التابعون تفسيرهم من الصحابة رضي الله عنهم وكانوا يتحرجون من التفسير كما تحرج الصحابة رضي الله عنهم، فهذا سعيد بن المسيب رحمه الله تعالى كان إذا سئل عن تفسير آية من القرآن سكت كأن لم يسمع. ومن أشهر المفسرين من التابعين مجاهد بن جبر وسعيد بن جبير وعطاء وعكرمة والحسن البصري وزيد بن أسلم وقتادة وعامر الشعبي وغيرهم .

حكم تفسير التابعي: فقد اختلف العلماء في الرجوع إلى تفسير التابعي للآية إذا لم يرد تفسيرها عن الرسول صلى الله عليه وسلم ولا عن أحد من أصحابه رضي الله عنهم، فطائفة ذهبت إلى أنه لا يجب الأخذ بتفسير التابعي لأنه لم يسمع من النبي صلى الله عليه وسلم وأنهم لم يشاهدوا القرائن والأحوال التي نزل عليها القرآن وأن عدالة التابعين غير منصوص عليها كما نص على عدالة الصحابي. وطائفة قالت وهم أكثر المفسرين: أنه يؤخذ بقول التابعي في التفسير إذا لم نجد تفسيرها في السنة ولا في أقوال الصحابة لأنهم تلقوا التفسير عن الصحابة وحضروا مجالسهم ونهلوا من علمهم .

والرأي الراجح: التفصيل كما قال ابن تيمية رحمه الله تعالى: "فإن أجمعوا على تفسير واحد وجب الأخذ به ولا يرتاب في كونه حجة " .

 المرحلة الرابعة: التفسير في عهد التدوين

وقد بدأ عصر التدوين في أواخر القرن الأول الهجري حيث دون الحديث النبوي الشريف بمختلف موضوعاته وأبواب، ونستطيع أن نقول أن تدوين التفسير مرّ بأربع مراحل حتى استوى على سوقه وأنتجت لنا مؤلفات في التفسير بالمأثور والتفسير بالرأي .

 

 المحبث الرابع: أساليب التفسير

أساليب التفسير الأربعة هي : التفسير التحليلي ، والتفسير الإجمالي ، والتفسير المقارن ، والتفسير الموضوعي .

التفسير التحليلي: وهو الأسلوب الذي يتتبع فيه المفسر الآيات حسب ترتيب المصحف سواء تناول جملة من الآيات متتابعة أو سورة كاملة أو القرآن كله، ويبين ما يتعلق بكل آية من معاني ألفاظها، ووجوه البلاغة فيها وأسباب نزولها وأحكامها ومعناها ونحو ذلك .

التفسير الإجمالي: وهو الأسلوب الذي يعمد فيه المفسر إلى الآيات القرآنية حسب ترتيب المصحف فيبين معاني الجمل فيها متتبعا ما ترمي إليه الجمل من أهداف، ويصوغ ذلك بعبارات من ألفاظه ليسهل فهمها وتتضح مقاصدها للقارئ والمستمع .

التفسير المقارن: وهو الذي يعمد المفسر فيه إلى الآية أو الآيات فيجمع ما حول موضوعها من نصوص سواء كانت نصوصا قرآنية أخرى، أو نصوصا حديثية، أو للصحابة، أو للتابعين، أو للمفسرين، أو كتب سماوية، ثم يقارن بين هذه النصوص، ويوازن بين الآراء ويستعرض الأدلة، ويبين الراجح وينقض المرجوح. وفي هذا النوع من التفسير فوائد زوائد حيث تكون المقارنة بين نص قرآني وبين نص في التوراة، أو نص في الإنجيل لإظهار فضل القرآن، ومزيته، وهيمنته على الكتب السابقة، وكشف وجوه التحريف والتبديل فيها، فيما وقع فيه اختلاف، وتوضيح المعنى القرآني وجلاء بعض معانيه وتكملة المشهد الذي يتناوله النص القرآني فيما وقع الاتفاق فيه بين القرآن والكتب السابقة .

التفسير الموضوعي: وهو أسلوب لا يفسر فيه صاحبه الآيات القرآنية حسب ترتيب المصحف بل يجمع كل الآيات القرآنية التي تتحدث عن موضوع واحد فيفسرها مجتمعة ويستنبط الحكم المشترك منها ومقاصد القرآن فيها، وقيل هو علم يتناول القضايا حسب مقاصد القرآن العليا من خلال سورة أو أكثر .

 المبحث الخامس: طرق التفسير

معلوم أن الصحابة رضي الله عنهم عربا خلصا يفهمون القرآن بمقتضى اللغة، لكن اللغة وحدها لا تكفي لفهم معاني بعض الآيات، بل لا بد من معرفة ما يحيط بالآية من أحداث وملابسات، كأسباب النزول والناسخ والمنسوخ، والعموم والخصوص وغير ذلك، فضلا عن القدرة على الاستنباط ودقة الفهم. ولهذا فقد كان تنافس الصحابة رضي الله عنهم والمسلمون من بعدهم في التدبر في آيات القرآن، وبيان معانيه، واستنباط حكمه وأحكامه فإن وجدوا في القرآن ما يفسر بعضه بعضا أخذوا به وإلا رجعوا إلى سنة الرسول صلى الله عليه وسلم، فإن لم يجدوا وإلا رجعوا على أقوال الصحابة رضي الله عنهم فإن أعياهم ذلك اجتهدوا رأيهم. وبهذا يظهر أن طرق التفسير ومصادره تنقسم إلى طريقين:التفسير بالمأثور والتفسير بالرأي. لنتناول ذلك بشيء من البيان

 أولا : التفسير بالمأثور: والمراد به ما جاء في القرآن الكريم نفسه من البيان والتفصيل لبعض آياته، وما نقل عن الرسول صلى الله عليه وسلم وما نقل عن أصحابه رضي الله عنهم من ذلك واختلفوا فيما نقل عن التابعين .

وللتفسير بالمأثور فضل ومكانة على باقي أنواع التفاسير الأخرى لأنه إما أن يكون تفسيرا للقرآن بكلام الله تعالى فهو أعلم بمراده، وإما أن يكون تفسيرا له بكلام الرسول صلى الله عليه وسلم فهو المبين لكلام الله تعالى، وإما أن يكون بأقوال الصحابة فهم الذين شاهدوا التنزيل بقرائنه وأحواله وهم أهل اللسان .

مع التنبيه أن التفسير بالمأثور قد دخله الوضع وسرى فيه الدس والخرافات وذلك لأسباب ،      والتفسير بالمأثور نوعان :

أحدهما ما توافرت الأدلة على صحته وقبوله ، وثانيهما ما لم يصح بسب الدس والوضع وهذا وجب رده ولا يجوز قبوله ولا الاشتغال به إلا لتمحيصه أو التنبيه إلى ضلاله حتى لا يغتر به أحد .

مصادره: للتفسير بالمأثور مصادر وتسمى طرق التفسير وهي التي يعتمدها ويصدر عنها

أولها : القرآن وهو أصح طرق التفسير، قال ابن تيمية رحمه الله تعالى في مقدمة أصول التفسير: "أصح الطرق في ذلك أن يفسر القرآن بالقرآن، فما أُجمِل في مكان فإنه قد فسر في موضع آخر، وما اختصر في مكان فقد بسط في موضع آخر" .

ثانيها : السنة النبوية قال ابن تيمية رحمه الله تعالى: «فإن أعياك ذلك- يعني تفسير القرآن بالقرآن- فعليك بالسنة فإنها شارحة للقرآن وموضحة له، بل قد قال الإمام أبو عبد الله محمد بن إدريس الشافعي: «كل ما حكم به رسول الله صلى الله عليه وسلم فهو مما فهمه من القرآن». وقال الإمام أحمد رحمه الله «السنة تفسر الكتاب وتبينه». وعلى هذا فأوجه بيان السنة للكتاب: أن السنة تبين ما أجمل في القرآن وتوضح المشكَل وتخصص العام وتقيد المطلق، وبهذا يظهر أن السنة النبوية أهم مصادر التفسير بالمأثور مع القرآن الكريم .

ثالثها : تفسير الصحابي رضي الله عنه: قال ابن تيمية رحمه الله: " وحينئذ إذا لم تجد التفسير في القرآن ولا في السنة رجعت في ذلك إلى أقوال الصحابة فإنهم أدرى بذلك لما شاهدوه من القرائن والأحوال التي اختصوا بها، ولما لهم من الفهم التام، والعلم الصحيح لا سيما علماؤهم وكبراؤهم " .

رابعها : تفسير التابعين رحمهم الله تعالى فإن لم تجد تفسيرا فيما سبق ذكره آن إذن أن ترجع إلى أقوال التابعين ، وهذا ما قاله ابن تيمية : " فقد رجع كثير من الأئمة في ذلك إلى أقوال التابعين كمجاهد بن جبر فإنه آية في التفسير .. وكسعيد بن جبير وعكرمة .. " .

حكم التفسير بالمأثور : يجب الأخذ به ولا يجوز العدول عنه إذا صح .

 ثانيا التفسير بالرأي: والمراد به الاجتهاد، وعليه فالتفسير بالرأي عبارة عن تفسير القرآن بالاجتهاد .

وقد يبذل المفسر جهده وتتوافر فيه شروط المفسر فيُحمد تفسيره، وقد يكون صاحب هوى أو لا تتوفر فيه الشروط فيذم تفسيره . وبهذا يظهر أن التفسير بالرأي ينقسم إلى قسمين : الأول التفسير بالرأي المحمود وهو التفسير المستمد من القرآن ومن سنة الرسول صلى الله عليه وسلم وكان صاحبه عالما باللغة العربية، خبيرا بأساليبها، عالما بقواعد الشريعة وأصولها ومقاصدها، والمفسر هاهنا يبذل جهده ووسعه في فهم النص القرآني وإدراك معناه مستندا إلى اللغة، والنصوص، والأدلة الشرعية. وقد أجازه العلماء.

 الثاني التفسير بالرأي المذموم وهو التفسير بمجرد الرأي والهوى ولا يستند صاحبه إلى نصوص الشريعة وأكثر الذين فسروا القرآن بمجرد الرأي هو أهل البدع والمذاهب الباطلة، وحكم هذا النوع من التفسير حرام ولا يجوز، قال ابن تيمية رحمه الله : " فأما تفسير القرآن بمجرد الرأي فحرام " .

 

  أصول الحديث :

علم الحديث اصطلاحاً: علمٌ بقوانينَ يُعرفُ بها أحوال السَّنَد والْمَتْن.

وموضوعه الْمَتْن.

وغايته: معرفة الصَّحيح من غيره (12)

وقد نظمه الجلال السيوطي في ألفيته فقال:

عِلْمُ الحديث ذُو قَوانينَ تُحَدْ

يُدْرَى بِها أحوالُ مَتْنٍ وَسَنَدْ

فَذَانِكَ الْمَوضُوعُ وَالْمَقْصُودُ

أنْ يُعْرَفَ الْمَقْبُولُ وَالْمَرْدُودُ (13)

ويُسمَّى علم أصول الحديث، أو علم مُصطلح الحديث، أو عِلُم الحديث دراية، أو علوم الحديث (14)

وهو عِلْمٌ يُمكنني أن أُعرِّفهُ: إنَّهُ علم توثيق النُّصوص وضبطها عندَ الْمُحدِّثين.

ويُعدُّ هذا العلم من العلوم الإسلامية الخالصة، والتي تستمد أُسسها وأركانها من القرآن الكريم، والسُّنَّة النَّبوية، قال الله تعالى {يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ}، [الحجرات:6].

وقال صلَّى الله عليه وسلَّم: ((نَضَّرَ اللَّهُ امْرَأً سَمِعَ مِنَّا حَدِيثًا فَحَفِظَهُ حَتَّى يُبَلِّغَهُ غَيْرَهُ فَإِنَّهُ رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ لَيْسَ بِفَقِيهٍ وَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ)) (15)

ففي هذه الآية الكريمة، وهذا الحديث الشَّريف مبدأ التثبت في أخذ الأخبار، وكيفية ضبطها بالانتباه لها ووعيها، والتدقيق في نقلها للآخرين(16)

ولقد تنوعت أساليب التأليف في علوم الحديث، فمنهم مَن ألَّفَ، في فنِّ الرواية وقوانينها، ومنهم مَن ألَّف في جُزئية من أجزاء علوم الحديث الْمُتعددة الجوانب، ومنهم مَن نَظمه أبيات شعرية، وهو ما يُسَمَّى بالشِّعر التَّعليميّ.

وأنواع علوم الحديث كثيرة، قال الحازمي: علم الحديث يشتمل على أنواع كثيرة تبلغ مائة كل نوع منها علم مُستقل، ولو أنفق الطالب فيه عمره لَم يدرك نهايته (17)

والذي ذكره ابن الصَّلاح منها خمسة وستين نوعاً، ثُمَّ قال: وليس ذلك بآخر الممكن فإنه قابل للتنويع إلى ما لا يحصى... (18)

جاء الإمام الحافظ أبو عَمرو عبد الرحمن بن عثمان الشَّهْرَزوريّ، المعروف بابن الصَّلاح (ت643هـ)، فألَّف كتابه المشهور ((علوم الحديث))، فجمع فيه شتات ما كتبه مَن تقدَّمه في هذا الفن، واجتمع في كتابه ما تفرَّق في غيره، وألَّفه عن طريق الإملاء شيئاً بعد شيء، فلم يحصل ترتيبه على الوضع المناسب.

ولقد جاء الإمام بدر الدِّين محمد بن إبراهيم بن جَمَاعة (ت733هـ)، فألَّف كتابه ((الْمَنْهل الرَّوي في مُختصر علوم الحديث النَّبويّ))، فاختصر كتاب ابن الصَّلاح، ورتبه ترتيباً جميلاً يتميز بالدقة وحُسن النظام، وقال: رتبته عَلَى مقدمة وأربعة أطراف، والمقدمة في بيان مصطلحات يحتاج إلى معرفتها طالب الحديث.

والطرف الأول في الكلام على المتن، وأقسامه، وأنواعه.

والطرف الثاني: في الكلام في السَّنَدِ وما يتعلَّق به، وهو أحد عشر نوعاً.

الطرف الثالث: في كيفية تحمل الحديث وطرقه، وكتابته، وضبطه، وروايته، وآداب طالبه وراويه، وهو ستة أنواع.

الطرف الرابع: في أسماء الرجال وما يتصل به، وهو واحد وعشرون نوعاً

ويُعدُّ هذا التنظيم والترتيب من أفضل الطرق التي تعين طالب العلم عَلَى الولوج في دراسة هذا الفنّ، بصورة منتظمة تمييز بالسهولة وحُسن الترتيب.

من أشهر الْمُصَنَّفَات في علوم الحديث:

1.  الرسالة: للإمام أبي عبد الله، مُحَمَّد بن إدريس بن العَبَّاس الشافعي (ت204هـ). طبع بتحقيق الشيخ أحمد شاكر، مكتبة التراث بمصر، الطبعة الثانية، 1390هـ.

هو كتاب أصول الفقه الشافعي، وهو أول كتاب ألف في أصول الفقه بل وأول كتاب ألف في أصول الحديث أيضا.

ورغم كونه كتاب فقه إلاَّ أنه كتاب لغة وأدب وثقافة أيضاً، وذلك أن الشافعي اشتهر بأدبه وبلاغته. وتكلم فيه الشافعي عن العام والمخصوص والناسخ والمنسوخ، والاستحسان، وغيرها من أبواب الأصول، وتطرَّقَ إلى ذكر أنواع متعددة من علوم الحديث.

وهو مرجع من المراجع المتقدمة في أصول الفقه والحديث، وعلوم القرآن.

2.  مِمَّا رواه الأكابر عن الأصاغر من الْمُحدِّثين: جمع الحافظ أبي بكر محمد بن محمد بن سليمان الباغنديّ، البغداديّ (ت312هـ) ، رواية الحافظ أبي الحسين محمد بن الْمُظَفَّر، عنه.

طبع بتحقيق د. خالد بن محمد بن سعيد باسمح، دار التوحيد، الرياض، 1488هـ، في (216 صفحة).

3.  التَّسوية بين حدَّثنا وأخبرنا  : لأبي جعفر، أحمد بن محمد بن سَلاَمة بن سلمةَ الأزديّ، الْحَجْريّ، المصريّ، الطَّحاويّ (ت321هـ).

4.  الرَّد عَلَى الكرابيسي ((نقض كتاب الْمُدلِّسين على الكرابيسيّ))  لأبي جعفر، أحمد بن محمد بن سَلاَمة بن سلمةَ الأزديّ، الْحَجْريّ، المصريّ، الطَّحاويّ (ت321هـ).

  

ومن المعلوم ان علوم الحديث ، مرت كغيرها من العلوم بعد ولادتها بمراحل متعددة ، وفي ما يلي استعراض مجمل لتلك المراحل :

نشأة علوم الحديث : أدى الخلاف الذي دب بين صفوف الصحابة ، عقب انتقال الرسول صلى الله عليه وآله الى الرفيق الاعلى ، الى انشطار الامة وانقسامها الى قسمين ، وتبلور وضع جديد افرز - على مدى الايام - مدرستين فكريتين ، لكل واحدة منهما معالمها الخاصة بها ، وترشح عنهما تباين بالرؤى والتصورات حول مجمل القضايا والاحداث . وكان بدء الخلاف بينهم حول خلافة الرسول صلى الله عليه وآله ، حيث ذهب العامة الى أن الخلافة ترشيح وليست تعيينا ، وان عصر النص انتهى بوفاة الرسول صلى الله عليه وآله ، فانحصر تراثهم الحديثي بما روي عن الرسول صلى الله عليه وآله فقط ، لذلك أخذت المسافة الزمنية بينهم وبين عصر النص تزداد اتساعا كلما ابتعدوا عن عصر الرسول صلى الله عليه وآله ، وتشتد الحاجة الى علوم الحديث أكثر ، لما يطرأ على الروايات بسبب البعد الزمني ، فلذلك تكون ولادة عدة انواع من علوم الحديث في عصر الخلفاء ولادة طبيعية فرضتها المرحلة الجديدة التي يمر بها الحديث الشريف ، وان لم تدون هذه العلوم ، حتى زعموا انه لم ينقض القرن الأول الا وقد وجدت أنواع من علوم الحديث ، منها : 1 - الحديث المرفوع . 2 - الحديث الموقوف . 3 - الحديث المقطوع . 4 - الحديث المتصل . 5 - الحديث المرسل . 6 - الحديث المنقطع . 7 - الحديث المدلس . فيما تواصل عصر النص عند الشيعة حتى عصر الغيبة ، فتراكمت تبعا لذلك الثروة الحديثية الى درجة تجاوزت مجموع التراث الحديثي الذي حوته المدونات الحديثية الكبرى عند الآخرين .

وقد أتاح استمرار عصر النص الفرصة لرواة الحديث للاتصال المباشر بالنبي عليه السلام ، فاستغنوا بذلك عن قسم من علوم الحديث التي لا ضرورة لها آنذاك ، دون البعض الاخر الذي فرضته طبيعة الاحاديث نفسها ، كالعلم بالناسخ والمنسوخ ، ومعرفة الشاذ والغريب وغيرها . أما عندما اتسعت رقعة العالم الاسلامي ، وانتشر المسلمون في آفاق الارض ، وابتعد الشيعة عن مركز تواجد الائمة عليهم السلام ، أو أن الظروف السياسية أو الامنية كانت تحول دون ذلك ، إضافة الى توافر المبررات الكثيرة لوضع الحديث من قبل الحكام والفئات المنحرفة ، ازدادت الحاجة الى علوم دراية الحديث ، لحفظ هذا التراث من التحريف فيه والدخيل . فخف رجالهم وانبرى علماؤهم لهذه المهمة ، فصنفوا وكتبوا في هذا المجال ما يكفي لسد حاجتهم لذلك .       

كيف نشأت الحاجة الى علوم الحديث ؟

تحكم عاملان رئيسيان في نشأة علوم الحديث ، هما : أ - العامل الذاتي . ب - العامل الموضوعي . وهذا الكلام يظهر لنا واضحا جليا عندما نعكف على دراسة انواع دراية الحديث ، ونتعمق في فهمها ، وتحديد أبعادها ، كما يمكننا ان نستعين بالنصوص التاريخية كشاهد على ذلك .

ولعل أفضل نص تاريخي حدد لنا بوضوح هذين العاملين هو الرواية الواردة عن الامام علي عليه السلام بهذا الخصوص : روى الكليني بسنده عن سليم بن قيس الهلالي قال : قلت لأمير المؤمنين عليه السلام : اني سمعت من سلمان والمقداد وأبي ذر شيئا من تفسير القرآن واحاديث عن نبي الله صلى الله عليه وآله غير ما في أيدي الناس ، ثم سمعت منك تصديق ما سمعت منهم ، ورأيت في أيدي الناس أشياء كثيرة من تفسير القرآن ومن الاحاديث عن نبي الله صلى الله عليه وآله انتم تخالفونهم فيها ، وتزعمون ان ذلك كله باطل ، أفترى الناس يكذبون على رسول الله صلى الله عليه وآله متعمدين ، ويفسرون القرآن بآرائهم ؟ قال فاقبل علي فقال : ( قد سألت فافهم الجواب : إن في ايدي الناس حقا وباطلا ، وصدقا وكذبا ، وناسخا ومنسوخا ، وعاما وخاصا ، ومحكما ومتشابها ، وحفظا ووهما ، وقد كذب على رسول الله صلى الله عليه وآله على عهده حتى قام خطيبا فقال : ( أيها الناس قد كثرت علي الكذابة ، فمن كذب علي متعمدا فليتبوء مقعده من النار ) . ثم كذب عليه من بعده ، وإنما أتاكم الحديث من أربعة ليس لهم خامس :

رجل منافق يظهر الايمان ، متصنع بالاسلام لا يتأثم ولا يتحرج ان يكذب على رسول الله صلى الله عليه وآله متعمدا ، فلو علم الناس انه منافق كذاب ، لم يقبلوا منه ولم يصدقوه ، ولكنهم قالوا هذا صحب رسول الله صلى الله عليه وآله ورآه وسمع منه ، واخذوا عنه ، وهم لا يعرفون حاله ، وقد اخبره الله عن المنافقين بما اخبره ، ووصفهم بما وصفهم ، فقال عز وجل : ( وإذا رأيتهم تعجبك أجسامهم وان يقولوا تسمع لقولهم ) . فهذا أحد الاربعة . . ورجل سمع من رسول الله شيئا لم يحمله على وجهه ووهم فيه ولم يتعمد كذبا فهو في يده ، يقول به ويعمل به ويرويه فيقول : انا سمعته من رسول الله صلى الله عليه وآله ، فلو علم المسلمون انه وهم لم يقبلوه ، ولو علم هو أنه وهم لرفضه . ورجل ثالث سمع من رسول الله صلى الله عليه وآله شيئا امر به ثم نهى عنه وهو لا يعلم ، أو سمعه ينهى عن شئ ثم امر به وهو لا يعلم ، فحفظ منسوخه ولم يحفظ الناسخ ، ولو علم انه منسوخ لرفضه ، ولو علم المسلمون إذا سمعوه منه انه منسوخ لرفضوه . وآخر رابع لم يكذب على رسول الله صلى الله عليه وآله ، مبغض للكذب خوفا من الله وتعظيما لرسول الله صلى الله عليه وآله ، لم ينسه ، بل حفظ ما سمع على وجهه ، فجاء به كما سمع ، لم يزد فيه ولم ينقص منه ، وعلم الناسخ والمنسوخ ، فعمل بالناسخ ورفض المنسوخ .

عَصْرُ الصحابةِ:

انقضى عصرُ الخُلفاءِ الراشدينَ – رضيَ اللهُ عنهم – ولم يَكتُبِ المُسلمونَ مِن حديثِ رسولِ اللهِ صلى اللهُ عليهِ وسلم شيئاً يُذيعونهُ بينَ الناسِ إلا القليلَ، إلا ما كانَ مِن عبدِ اللهِ بن عمرو بن العاص - رضي الله عنهما -؛ فقدْ كتبَ لنفسِهِ شيئاً كثيراً.

روى البُخاريُ عن أبي هُرَيْرَةَ - رضيَ اللهُ عنهُ -، قالما مِن أحدٍ مِن أصحاب النبيِّ صلى اللهُ عليه وسلم أكثرُ حديثاً عنهُ مِنِّي، إلا ما كان مِن عبدِ اللهُ بن عمروٍ، فإنه كان يكتب ولا أكتب.

ولكنهم – مع ذلك – صَرَفوا هِممهم إلى نشرِ الحديثِ بطريق الرواية: إما بنفسِ الألفاظِ التي سَمِعوها مِن رسولِ الله صلى الله عليه وسلم – إن بقيت عالقةً في أذهانِهم – وإما بما يؤدي معناها مِن ألفاظٍ غيرِها – إن غابت ألفاظُهُ عنهم -.

ووهبهم اللهُ عزَّ وجلَّ صبراً على طلبِ الحديثِ عن أهلِهِ، مع حافِظةٍ واعيةٍ، ونفسٍ صافيةٍ، وذِهنٍ وَقَّادٍ يصلُ إلى تَبَيُّنِ المُرادَ مِن الكلامِ ويعي ما يُلقى إليه.

وإن قوماً انحدرتْ نُطَفُهُم مِن أصلابِ رجالٍ حَفِظوا أشعارَ شُعرائِهِم، ووعتها صدورُهُم مِن غير أن يُقَيِّدوها بالكتابة – إلا ما كانَ يَحْدُثُ في النَّدْرةِ – لَخَليقُونَ أن يحفظوا حديثَ رسولِ اللهِ صلى اللهُ عليهِ وسلم، وهو الذي ملأَ نُفُوسَهُم عَظَمَةً فَأَكْبروهُ، وأَجَلُّوهُ، وفَدَوْهُ بالأنْفُسِ والأموالِ.


عَصْرُ التابعين:

على هذا انقضى عصرُ الخُلفاءِ الراشِدينَ، بل عصرُ الصحابةِ كُلِّهِم أجمعين، فلما كانَ على رأس المائةِ الثانيةِ مِن هِجرةِ النبي صلى اللهُ عليهِ وسلم، وفي عهدِ أميرِ المؤمنينَ عُمَرَ بن عبدِ العزيزِ بنُ مروان – رضي الله عنه -، خافَ أهلُ البصرِ – وعلى رأسِهِم أميرُ المؤمنينَ – دُروسِ العِلمِ بِمَوْتِ أهلهِ، فكتبَ عُمرُ بنُ عبدِ العزيزِ إلى أبي بكرِ بنِ حزمٍانظر ما كان مِن حديثِ الرسول صلى اللهُ عليهِ وسلم فاكتُبهُ، فإني خِفْتُ دُروسَ العِلمِ وذهابَ العُلماءِرواه البُخاري في صحيحه.

وكان العُلماءُ والصحابةُ يتحرجونَ مِن كتابةِ حديثِ رسولِ اللهِ صلى اللهُ عليه وسلم مخافةً أن يختلطَ عندَ النَّاسِ بالقُرآنِ، فقد كانَ المُسلِمونََ في أولِ العهدِ به. ولكن عمر بن عبد العزيز – رضي الله عنه – قد أَمِنَ ما خافَ السَّلَفُ مِن قبلِهِ؛ لاستقرار الناسِ على مصاحِفِ عُثمانَ بن عَفان رضي اللهُ عنهُ.

وكانَ ما كتبهُ إلى بن حزمٍ أَوَّلَ بداءةِ التفكيرِ في جمعِ المحفوظِ مِن حديثِ رسول الله صلى اللهُ عليهِ وسلم، ثُمَّ أَمَرَ مُحَمَّدَ بنَ شِهابٍ الزُهْرِيَّ بكتابتِهِ؛ فكانَ أَوَّلَ مَن كَتَبَ شيئاً مِن الحديثِ.


عَصْرُ أتباعِ التابعين:

ثُمَّ جاءَ مِن بَعدِ ذَلِكَ طَبَقَةٌ مِن العُلماءِ في عَصرٍ واحِدٍ، (لا يعلمُ أهلُ الفنِّ أيُّهُم أسبقُ إخوانِه)، فَصَنَّفَ كُلُ واحِدٍ منهم كِتاباً جَمَعَ فيهِ أبواباً مِنَ الحديثِ ممزوجةٍ بأقوالِ الصحابةِ وفتاوى التابعينَ.

مِن هؤلاءِ العُلماءِ: الإمامُ عبدُ المَلِكِ بن عبدِ العزيزِ بن جُرَيْجٍ (في مكة)، وهُشَيْمٌ بنُ بَشِيرٍ (بِواسِط)، والإمام مالك أومُحَمَّد بن إسحقَ (بالمدينة)، ومَعْمَرُ بن راشِدٍ (باليَمَن)، وعبدُ اللهِ بنُ المُبارَكِ المَرْزَوِيُّ (بِخُراسان)، والرَّبيعُ بنُ صَبِيحٍ أو سعيدُ بن أبي عَرُوبة أو حَمَّادُ بن سَلَمَةَ (بالبَصْرة)، وسُفيانُ الثَّوْرِيُّ (بالكُوفَة)، والأوزاعِيُّ (بالشَّام)، وجَريرِ بن عبدِ الحميدِ (بالرَّيِّ)، وغير هؤلاء.


عَصْرُ تَبَعِ أتباعِ التابعين وما بعدَهُ:

ثُمَّ جاء مِن بعدِ ذَلِكَ طبقةٌ أُخرى مِن العُلماء، صَنَّفوا كُتُباً في الحديثِ، مُجَرَّدَةً عَن أقوالِ الصحابةِ وفتاوى التابعينَ، وسلكوا في ذَلِكَ طريقَتَين:

-إحداهماالتصنيف على "الأبواب"، وهو تخريجُهُ على أحكامِ الفِقهِ وغيرها، وتنويعُهُ أنواعاً، وجَمْعُ ما وَرَدَ في كُلِّ حُكمٍ وكُلِّ نَوعٍ؛ في بابٍ فبابٍ.

ومِن أشهرِ هذهِ الكُتُبِ: الكُتُبُ الخمسةُ الأصولُ (التي هي: الصحيحان، وسُنَنُ أبي داوُدَ، وسُنَنُ النَّسَائِيِّ، وجامِعُ التِّرْمِذِيِّ.

-والثانية: تصنيفُهُ على "المسانيد"، وجَمْعُ حديثِ كلِّ صحابيِّ وحدهُ، وإن اختلفت أنواعُهُ.

ومِن أشهر هذه المسانيد: مُسْنَدُ الإمامِ أحمدَ بن حنبلٍ، ومُسْنَدُ أبي داوُدَ الطَّيالِسِيِّ، ومُسْنَدُ إسْحَقَ بن رَاهَوَيه، ومُسْنَدُ عبدِ بن حُمَيدٍ، وغيرُها.

إلا أن العُلماءَ في هذه الطبقةِ (عدا الشيخَيْنِ) وفي الطبقات السابقةِ لم يُجَرِّدوا الصحيحَ عن غَيرِهِ، بل جَمَعُوا ما يَصِحُّ وما لا يَصِحُّ في مُصَنَّفٍ واحدٍ.

ثُمَّ جاءَ فارِسا الحَلَبَةِ، والسَّابِقانِ في هذا المِضمارِ، إماما المُحَدِّثِينَ، وقُدْوَتا المُصَنِّفينَ: الإمامُ مُحَمَّدُ بن إسماعيلَ البُخَارِيُّ، وتِلْمِيذُهُ الإِمامُ مُسْلِمُ بنُ الحَجَّاجِ؛ فصَنَّفا كِتابَيْهِما اللذَيْنِ عَلَيهِما مَدارُ الفِقْهِ الإسلامِيِّ، وجَرَّدَا فيهِما صِحاحَ الأحادِيثِ؛ فكانا بذلك العمل أَوَّلَ مَن صَنَّفَ في الصَّحيحِ المُجَرَّدِ عن غيرِهِ.

ثُمَّ سارَ العُلماءُ بعدَ ذلك على هذا الطريقِ، فأكثروا مِن التصنيفِ بالطريقتين، وقَصَدَ بعضُهُم أيضاً إلى تجريدِ الصحيحِِ – كما فَعَلَ الشيخانِ-، ومِن هؤلاء الذين قصدوا إلى تجريده:

الإمام ابن خُزَيْمَةَ، والإمام ابن حِبَّانَ، والإمام أبو عبد اللهِ الحاكِم النيسابوري؛ إلا أنهم وَقَعَ لهُم تساهلٌ في التصحيحِ ممعروفٌ، إلا أنَّ ابن خُزَيْمةَ أَقَلُّ الثلاثةِ تساهلاً، يليهُ ابنُ حِبَّانَ، يليه الحاكِم النيسابوري.

 

 

................................... 

(1) هود الآية 91.

(2)  الإسراء الآية 44.

(3) الإنعام من الآية 65.

(4) الفتح 1/164 – 165.

(5) الموافقات للشاطبي 1/5 إلى آخر القصة.

(6) فيض القدير على الجامع الصغير – المناوي جـ6.

(7)  الفتح 1/164 – 165.

(8)  القرطبي 8/296.

(9) نفسه...

(10) الموسوعة المصرية 1/11 مع تصرف.(11) أصول الفقه، الشيخ محمد أبو زهرة ص(7-8)
(12) البحر الذي زخر في شرح ألفية الأثر للسيوطي: 1/227، وهذا التعريف للإمام الدين عز الدين، محمد بن أبي بكر بن عبد العزيز بن إبراهيم بن سعد الله بن جَماعة الشافعيّ (ت918هـ)، ترجمته في: حسن المحاضرة للسيوطي: 1/548، شذرات الذهب: 7/139.

(13) البحر الذي زخر للسيوطي: 1/226، توجيه النظر إلى أصول الأثر: 792، شرح نخبة الفكر لعلي القاري: 155.

(14) ينظر: التبصرة والتذكرة للعراقي: 1/5، المنهل الروي لابن جماعة: ص: 25، ألفية الحديث للسيوطي مع شرح أحمد شاكر: ص: 7، توجيه النظر إلى أصول الأثر: 792، فتح الباقي: 1/7، خلاصة الفكر للشنشوري: ص: 38.

(15) أخرجه أحمد في المسند، برقم: (21590)، (دار الرسالة)، وفي الزهد: ص: 3، وابن حبان في الصحيح، برقم: (67)، وهو حديث صحيح. من رواية زيد بن ثابت رضي الله عنه.

(16) تيسير علو الحديث لأستاذنا الدكتور محمود الطحان: 9.

(17) عجالة المبتدي وفضالة المنتهي للحازمي: ص: 3، البحر الذي زخر في شرح ألفية الأثر للسيوطي: 1/244-245.

(18) علوم الحديث لابن الصلاح: 81، البحر الذي زخر في شرح ألفية الأثر للسيوطي: 1/245.

(19) تكملة الإكمال لابن نُقطة: 1/103.

 

المصادر و المراجع :

الفضلي ، عبد الهادي ، أصول الحديث ، الطبعة الثالثة ، بيروت ، لبنان .

 

 

الراضي ، طه ، قراءة في كتاب أصول التفسير و مناهجه ، مركز الدراسات القرآنية .

http://www.alquran.ma/Article.aspx?C=5635

 

 

http://www.feqhweb.com/vb/t11255.html

 

 

عبد الله شيخ محفوظ بن بيّه ، مجلة البحوث الفقهية المعاصرة، العدد 1، السنة 1، ص117-138

رابط الموضوعhttp://www.alukah.net/sharia/0/349/#ixzz2x8QVIfRj 


  


0 Yorum - Yorum Yaz


ADI            :KERİM

SOYADI    :ENDEZ

DÖNEM    :2014/2015

BÖLÜMÜ  :BÜT.DOKTORA

ÖĞR.NO.  :14952705

ÖDEV        :TEFSİR,HADİS,FIKIH USULLERİ HULASASI

 

TEFSİR USULÜ

 

I. KAVRAMLAR

A. Tefsir

Tefsir kelimesi terim olarak: "Müşkil olan lafızdan murad edilen şeyi keşfetmektir" şeklinde tarif edilmiştir.Bir ilim olarak ele alındığı zaman da tefsir: "İnsan gücü ve Arap dilinin verdiği imkân nisbetinde Allah'ın muradına delâlet etmesi bakımından Kur'ân metni­nin içerdiği manaları ortaya koymak"demektir.

B. Usûl:tefsir usûlü bir ilim olarak Kur'ân'ın anla­şılması ve yorumlanması bağlamında bir takım temel ilke ve yöntemler ortaya koymakta ve bunların nasıl kullanılması gerektiği noktasında bilgiler vermektedir.

C. Tefsirle Anlam Yakınlığı Olan Kavramlar

1. Te'vîl

A. Te'vîlin Anlamı Ve Tanımı:Te'vil" kelimesi, sözlük manası itibariyle aslına dönmek anlamına gelen "evl" kökünden "tefil" vezninde masdar olup, "döndürmek" ve "herhangi bir şeyi varacağı yere vardırmak" demektir.Te'vil kelimesi, Kur'ân bütünlüğü içerisinde farklı anlamlarda kullanılmıştır.1.Tefsir,2.Sebep, 3. Sonuç, 4. Rüya tabiri.

b. Te'vilin Şartları

1. Te'vile esas alınan mana, lafzın muhtemel bulunduğu, mecaz yoluyla da olsa kendisine delâlet ettiği manalardan olmalıdır.

2. Te'vil, lafzın ilk akla gelen zahirî manasından alınıp başka manaya çekilmesine elverişli şer'î bir delile dayanmalıdır.

3.  Te'vilin şartlarından biri de, yapılan te'vîlin manası açık bir nassa muhalif olmamasıdır.

c. Te'vîl İle Tefsir Arasındaki Farklar

1. Te'vil, bir karineden dolayı lafzın muhtemel manalarından biri­sini tercih anlamı taşıdığı için katiyyet ifade etmez. Fakat tefsir, lafızdaki mananın açıklığa kavuşturulmasında kesinlik arzeder.

2. Te'vil ekseriya nasslarm manalarında, tefsir ise lafızlarda görü­lür.

3. Te'vil, tefsire göre daha hususî bir anlam taşır.

4. Te'vil kavramı, bâtınî manaları ortaya koymak, tefsir ise haki­kat veya mecaz yoluyla lafızların zahirî manalarını beyân etmek için kullanılır.

2. Tercüme

a. Tercümenin Anlamı:"tercüme" kelimesi, sözlükte, "bir kelâmı bir dilden bir başka dile çevirmek", "bir sözü diğer bir dilde tefsir ve beyân etmek", "bir lafzı, kendisinin yerini tutacak bir lafızla değiştirmek" gibi manalara gelmektedir. Tercüme terim olarak da: "Bir kelâmın manasını diğer bir lisanda dengi bir tâbirle aynen ifade etmek" demektir.

b. Tercüme Çeşitleri

ba. Harfî Tercüme:Lafzı tercüme diye de isimlendirilen bu tercüme, "nazmında ve tertibinde aslına benzemesi gözetilen" tercümedir.bu tercüme tarzı edebî eserlerde özellikle Kur'ân-ı Kerim'de kullanımı son derece güç, hatta bazen imkânsız   görülen   bir   tercümedir.

bb. Tefsiri Tercüme:Asıl dildeki kelimelerin tertibine ve nazmına bağlı kalmaksızın herhangi bir sözün anlamını bazı şerh ve izahlarla başka bir dile nak­letmektir.tefsiri tercüme, harfi tercüme gibi zor bir tercüme olarak görülmemektedir. İşte bu özelliği sebebiyledir ki günümüz tercümelerinde daha çok tefsiri tercümeye itimat edilmekte ve bu tercüme tarzı daha üstün tutulmakta­dır.

3. Meal:Sözlükte "bir şeyin özü, hülâsası ve akıbeti" anlamına geldiği gibi, "eksik bırakmak" manasını da içermektedir. Kavram olarak da: "Bir sözün manasını her yönüyle değil de, biraz noksamyla ifade etmek"  demektir.

D. Tefsir Usûlünün Gayesi:Konu itibariyle Kur'ân'ın âyetlerini çeşitli yönleriyle ele alıp ince­leyen söz konusu ilmin gayesi, Kur'ân'm anlaşılmasına yardımcı olmak­tır. söz konusu ilmin gayesi de öncelikle kendi alanına giren hususları tesbit edip ortaya koymak, sonra da bu dokümanları, Kur'ân'ın mana ve maksatlarının anlaşılmasında yardımcı bir unsur olarak kullanmaktır.

 

 

 

VAHİY

1. Vahyin Tanımı:Kavram olarak: "Yüce Allah'ın genel olarak varlıklara hareket tarzlarını bildirmesi, özel olarak da insanlara ulaştırmak istediği ilâhî emir, yasak ve haberlerin tümünü vasıtalı veya vasıtasız bir tarzda, gizli ve süratli bir yolla peygamber­lerine iletmesi" şeklinde tanımlanabilir.

3. Vahyin Geliş Şekilleri:

a. Vasıtalı Vahiy:Bu tarz bir vahiy, Allah'ın dilediği vahiy muhtevalarını aracı melek vasıtasıyla peygamberlerine bildirmesidir. Bu vahiy şekline, "el-vahyu'l-celî/açık vahiy" de denir. Üç ayrı şekilde meydana gelmiştir;

aa. Cebrail'in Peygamberin Kalbine Vahyetmesi:Kur'ân, vahiy meleğinin Hz. Peygamber'e bu şekilde iki defa vahiy getirdiğini haber vermektedir. Birincisi, Hira mağarasında gerçekleş­miştir.İkincisi de "şedîdu'l-kuvâ/çok üstün güçlere" sahip olarak tavsif edilen Allah elçisi meleğin, ufkun yüksek yerinde durduğu, sonra orada iki yay mesafesi, ya da daha az bir mesafe kalıncaya kadar yaklaştığı ve ilâhî mesajı bu durumda aktardığı anlatılmaktadır.

ab. Meleğin İnsan Kılığında Vahiy Getirmesi:İman, İslâm ve İhsan konusunu soru ve cevap yoluyla müslümanlara öğretmek üzere gelen Cibril bu husustaki vahyi, insan kılığına girerek getirmiş ve daha sonra bu vahiy muhtevası, "Cibril hadîsi" diye meşhur olmuştur.

ac. Ses Aracılığıyla Alınan Vahiy:Bu tür vahiy de Allah Resulü (sav)'ne bazen uyanık halde bazen de uyurken veriliyordu. Resûlullah Muhammed (sav)'in vahiy alırken en fazla sıkıntı çektiği vahiy tarzı, uyanıkken "çıngırak" yahut "zil" sesine benzer bir sesle aldığı vahiydir.

b. Vasıtasız Vahiy:Vahyin geliş şekilleriyle ilgili rivayetler bize, bazen de Resûlullah (sav)'ın vasıtasız bir tarzda vahiy aldığını haber vermektedir.Bu tarz vahiyleri şöyle sıralamak mümkündür;

ba. Sâdık Rüyalar:Hz. Âişe (ra)'den rivayet edilen: "Resûlullah (sav)'m ilk vahiy al­ması, uykuda gördüğü sâdık rüyalarla başlamıştır. O, hiçbir rüya gör­mezdi ki, sabah aydınlığı gibi çıkmasın"tarzındaki söz, vahyin ilk defa sâdık rüyalarla başladığını ortaya koymaktadır.

bb. İlham Yoluyla Yapılan Vahiy:Bu, herhangi bir vasıta olmadan vahyin, Hz. Peygamber'in kalbine ilham edilmesiyle meydana gelmektedir.

bc. Perde Arkasından Konuşmak:Bu vahiy şekli de daha önce belirttiğimiz gibi Peygamber'in ken­disine hitap eden O Yüce Varlığı görmeden yalnızca konuşmasını dinle­diği sözlü bir iletişimden ibarettir ki bu da, sadece Hz. Musa ve Hz. Muhammed'e mahsus bir konuşma tarzıdır.

1. Kur'ân'm Manası Ve Tanımı

A. Kur'ân Lafzının İştikakı Ve Sözlük Anlamı:Kur'ân lafzının lügat manasını tesbit edebilmek için önce bu kelime­nin herhangi bir kökten türeyip türemediği hususunu gözden geçirmek gerekmektedir. Çünkü Kur'ân kelimesinin menşei konusunda farklı görüş­ler mevcuttur ve söz konusu kelimeye, ileri sürülen görüşler istikame­tinde anlamlar verilmiştir.Şurası muhakkak ki, Kur'ân lafzının herhangi bir kökten türemedi-ğıni iddia edenler olduğu gibi, hemzesiz ya da hemzeli bir kökten türediğini iddia edenler de vardır. Meselâ,, eş-Şâfii (61.204/819) ve ona tâbi olanlara göre Kur'ân lafzı, ne "kıraat" mastarından ne de başka herhangi bir kökten türemiştir. Eğer bu kelime kıraat masdarmdan türe­miş olsaydı o takdirde her okunan şeye Kur'ân denilmesi icab ederdi. Halbuki Kur'ân, Tevrat ve İncil gibi Allah'ın kelâmına verilen özel bir isimdir.Kur'ân lafzının bir kökten türediğini savunanlar da kendi araların­da ittifak etmiş değillerdir. Bazıları, bu kelimenin hemzesiz, bazıları da hemzeli olduğunu kabul etmektedirler.

b. Kur'ân Lafzının Terim Anlamı

Kur'ân terim olarak: "Hz. Peygamber (sav)'e vahiy yoluyla indirilip Mushafîara yazılan, tevâtüren nakledilen ve okunmasıyla ibadet edilen mûciz bir kelâm" şeklinde tarif edilmiştir.

2. Kur'ân'ın Nüzulü

a. Kur'ân'ın Vahiy Meleğine İntikali:İslâm bilginleri, Kur'ân vahyinin aracı melek Cebrail'eintikali konusunda üç ayrı görüş serdederler:

1. Cebrail, Kur'ân vahyini Levh-i mahfuz dan almıştır.

2. Bazı görevli melekler tarafından yirmi gecede Cebrail'e intikal ettirilmiştir.

3. Kur'ân'ı Cebrail bizzat Allah'tan dinleyerek (semâen) almıştır. Bu görüş Ehl-i sünnet'e aittir.

b. Kur'ân'm Hz. Peygamber'e İndirilişi

ba. Kur'ân'ın İndirilişiyle İlgili İleri Sürülen Görüşler:Ramazan ayındamübarek bir zaman olarak nitelendirilen Kadir gecesinde indirilmeye başlandığı haber verilen Kur'ân vahyinin inzali konusunda üç ayrı görüş ileri sürülmüştür.

1. Kur'ân vahyi Önce Levh-i mahfuz'dan bir bütün olarak "Beytül-izzet" e yani dünya semâsına, oradan da çeşitli zaman aralıklarıyla yirmi küsur yılda Hz. Peygambere nazil olmuştur.

2. Kur'ân, Kadir gecesinde başlayarak yürmi üç seneye yakın bir süre içerisinde meydana gelen hâdiselere göre değişik zamanlarda Hz. Muhammed'e indirilmiştir.

3. Kur'ân, Yüce Allah'ın bir sene içerisinde inişini takdir etmiş oldu­ğu miktarlar tarzında yirmi üç Kadir gecesinde dünya semâsına indiril­miş, oradan da tedrîci bir şekilde Hz. peygamber'e inzal edilmiştir.ez-Zerkeşî, söz konusu görüşler içerisinde en isabetli olanın ilk görüş olduğunu beyan ederek, âlimlerin çoğunun da aynı kanaati taşıdıklarını belirtmektedir.

bb. Kur'ân'ın Tedricen İndirilişi ve Bunun Sağladığı Faydalar

1. Kur'ân'm tedricen indirilişinde aslolan, vahyin yeni gelişmelere parelel olarak indirilmesidir. Bu, bir anlamda ferdî ve toplumsal geliş­menin ilâhî irâde istikametinde şekillenmesi ve meydana gelen prob­lemlerin çözümü demektir.

2. Kur'ân'ın tedrici şekildeki inzalinde görünen bir diğer özellik de, hükümlerde önem sırasının gözetilmiş olmasıdır.

3. Ayrıca kolaylık ve zorluk açısından da vahyin muhtevasında yer a an hükümlerde bir tedricilik söz konusudur. Burada göze çarpan husus, "mükellefiyetlerde genel olarak kolaydan zora doğru bir seyrin izlenmiş olmasıdır.

4.  Kur'ân'm çeşitli zaman aralıklarıyla nazil olması, İslâm hukuk­çuları açısından da büyük önem taşımaktadır.  Bilindiği gibi herbir vahiy bölümü, kendisine ihtiyaç duyulduğunda veya bir vakıa yahut bir sebep üzerine, belli bir sorunu çözmek için gelirdi. Zaten aksi de pek uygun düşmezdi.

5.  Kısacası Kur'ân-ı Kerîmi'in muhteva itibariyle tedricen indirilişi, onun evrenselliğinden kaynaklanmaktadır. İçerisinde tarihî hadi­seler bulundursa da onun genel özelliği budur.

ÂYET

aa. Genel Bilgiler:Âyet, sözlükte "herhangi bir şeyin varlığım gösteren alâmet" anla­mını ifade etmektedir. Buna bağlı olarak "açık işaret", "delil", "ibret" ve "mucize" gibi anlamlarda da kullanılmıştır. Kur'ân'da tekil ve çoğul şeklinde 382 yerde geçen âyet lafzı, mutlak anlamda iki kısma ayrıl­maktadır.

aa. Fiilî âyetler:  Kânittaki   sayısız   çeşitlilik   ve   farklılıkları sürekli bir düzen ve kanuna bağlayan yaratıcının varlığını, birliğini ve yüce sıfatlarını gösteren ve yaratıkların taşıdığı özelliklerden çıkarı­lan delillerin tamamı bu tür âyetleri oluşturur. Bunlara "kevnî", "tekvi­ni" veya "ilmî" âyet de denir. Son devrin yetiştirdiği büyük Türk müfessiri Muhammed Hamdi Yazır da ulûhiyyete işaret eden bu âyetleri kendi içerisinde;

1)  Sadece âlimlerin farkına varabileceği tabiat kanunlarında mev­cut olan âyetler,

2) Güneş ve ay tutulması, gök gürlemesi gibi herkesin müşahede ede­bileceği âyetler,

3)  Mucizeler gibi olağanüstü âyetler şeklinde üç kısma ayırmakta­dır.

ab. Kavlî âyetler: Peygamberlere indirilen ilâhî kitapların hepsi bu tür âyetleri içermektedir. Bunlar fiilî âyetlere işaret eder ve insanlar tarafından  kolaylıkla  anlaşılmaları  için  gerekli  açıklamaları  ihtiva ederler. Bu kısma giren âyetlere "teşriî", "tenzîlî" ve "vahyî" âyetler de denir.Kur'ân-ı Kerim'deki âyetlerin sayısı hakkında da farklı yaklaşım­lar mevcuttur. İbn Abbâs'tan gelen bir rivayette Kur'ân'daki âyet sayısı­nın 6600 olduğu belirtilirken, bu sayıyı 6204, 6214, 6219, 6225 ve 6236 olarak tesbit edenler de olmuştur. Âyet sayısı konusundaki bu farklı anlayışlar, bazı âyet sonları, sûre başlarındaki besmelelerin âyet sayı­lıp sayılmaması ve hurûf-ı mukattaanın müstakil âyet olup olmaması gibi hususlarda ortaya çıkan farklı görüşlerden kaynaklanmaktadır.Âyetleri birbirinden ayıran son kelimeye "fasıla", bu kelimenin son harfine de "harfu'I-fasıla" denir.Kur'ân'ın en uzun âyeti, "müdâyene âyeti" diye bilinen Bakara Sûresi'nin 282. âyeti, en kısa âyetleri de Yasin 36/1; Rahman 55/1, 64; Müddessir 74/21; Fecr 89/1; Duhâ 93/1; Asr 103/1. âyetleridir.Alak Sûresi'nin ilk beş âyetinin ilk nazil olan âyetler olduğu husu­sundaki kesin sayılabilecek bilginin yanında, Bakara Sûresi'nin 281.; Mâîde 3.; Nisa 176.; Nasr 1-3 âyetlerinden her birinin de en son gelen âyetler olduğunu gösteren rivayetler mevcuttur.

ab. Âyetlerin Tertibi:Kaynakların verdiği bilgiye göre İslâm âlimleri, âyetlerin Kur'ân'daki tertibinin tevkîfî olduğu hususunda ittifak etmişlerdir.

SÛRE

ba. Genel Bilgiler:Istılahda:"âyetlerden meydana gelen başı ve sonu bulunan müstakil Kur'ân bölümü" demektir.Kur'ân'da 114 sûre bulunmaktadır. Bunların en kısası, 3 âyetten ibaret olan "el-Kevser", en uzun sûresi de 286 âyetten oluşan "el-Bakara" Sûresi'dir.Sûreler isimlerini, kıssalarda geçen şahıslardan yahut konu edin­dikleri topluluklardan veya ilk kelimesinden almaktadırlar. Her sûre­nin bir ismi olduğu gibi bazı sûrelere birden fazla isim verilmiştir.

bb. Sûrelerin Tertibi:İslâm âlimleri sûrelerin Kur'ân'daki sıralanışı konusunda görüş bir­liği içinde değillerdir. Bu konuda ileri sürülen görüşleri üç grupta topla­mak mümkündür:

1. Sûrelerin Tertibi İçtihâdîdir.Bu gruptaki âlimlerin başında İmam Mâlik gelmekte­dir.

2. Sûre Tertibi Tevkifidir.Bu görüşte olan âlimlerden biri, İbnu'l-Enbârî 'dir.

3. Kısmen Tevkifi Kısmen De İçtihâdîdir.büyük müfessir İbn Atiyye "es-Sebu't-tuvel", "Havâmîm"  (yedi hamim) ve "el-Mufassal"gibi birçok sûrenin Hz. Peygamber tarafından tertip edilip,'" diğerlerinin tertibinin ise ümmete bırakılmış olduğunu söylemektedir.

KUR'ÂN'IN KİTAPLAŞMA SÜRECİ VE OKUNMASI

A. Kur'ân'ın Kitaplaşmasıyla İlgili Faaliyetler

1. Kur'ân'ın Hz. Peygamber Zamanında Yazılması:Kur'ân metninin Resûlullah zamanında yazıldığını göste­ren deliller hiç de az değildir. Bunlardan bazılarına işaret etmek isti­yoruz.

1. İbn Hişâm (öl.218/833)'ın bildirdiğine göre Hz. Ömer (ra)'in müs-lüman olması hâdisesinde kız kardeşinin elinde bulunan Tâhâ Sûresi'nin baş tarafındaki âyetlerin yazılı bulunduğu sayfa,

2. Hz. Osman'ın şu sözü de Kur'ân'ın yazıldığını teyid edici mahi­yettedir: "Peygamber (sav)'e herhangi bir Kur'ân bölümü nazil olduğun­da kâtiplerinden birini çağırır ve ona: "Bu âyetleri (yazıp), falan âyet­leri içine alan sûreye koy" derdi.

3. Abdullah b. Ömer'den şöyle bir haber nakledilmiştir: "Biz, üzeri­mizde Kur'ân nüshası taşıdığımızda düşman memleketlerine gitmekten menedilmiştik. Bunun sebebi, o nüshaların düşman eline geçme korkusu idi".

4.  Berâ b.  Âzib'den gelen rivayet,

5. Hz. Peygamber'in, "Benden Kur'ân'ın dışında birşey yazmayı­nız.sözü.

a. Yazdırılan Metnin Muhafaza Edilmesi:Yazdırılan Kur'ân vahiylerinin nerede muhafaza edildiği konusun­da iki ayrı yaklaşım söz konusudur. Bir kısım İslâm bilgininin iddiası­na göre vahiy kâtipleri tarafından yazılan her metin tashih edildikten sonra Hz. Peygamber'in evinde muhafaza ediliyordu. Bu iki yaklaşımın arkasından bir değerlendirme yapmak gerekirse şunlar söylenebilir. Biliyoruz ki, vahiy kâtipleri her gelen vahyi Hz. Peygamber'in emri üzere yazıyorlardı. Ancak, yazılan bu nüshalar eğer Hz. Peygamber'in evinde muhafaza edilmiş olsaydı Hz Ebû Bekr'in, derleme esnasında Kur'ân'ın tamamını orada bulmuş olması gerekirdi. vahiy kâtiplerinin Resûlullah (sav) 'in emriyle kaleme aldıkları orijinal metinlerin yine kendileri tarafından muhafaza altına alındığını söylemek, daha isabetli olsa gerektir.

b. Kur'ân Metninin Kitap Haline Getirilmemesi:Allah Resulü, hayatta iken Kur'ân'ı bir cild hali­ne getirmemiştir. İslâm bilginleri bunun sebeplerini şöyle izah ederler.

1. Hz. Ebû Bekr zamanında Kur'ân'ın bir araya toplanması ve Hz. Osman devrinde de istinsah edilmesi hep bir ihtiyacın sonucu olmuştur. Resûlullah (sav) devrinde ise böyle bir ihtiyaç ortaya çıkmamıştı.

2. Son nazil olan âyet ile Hz. Peygamber'in vefatı arasında geçen süre bir rivayete göre 81 gün, çoğunluğun kanaatine göre de 9 gecedir. Gö­rüldüğü gibi her iki sürenin de Kur'ân'm toplanmasına yetmeyeceği orta­dadır.

3. Kur'ân'm tamamı bir defada inmeyip çeşitli vesileler üzerine değişik zamanlarda nazil oluyordu. Hz. Peygamber (sav) de vahyin ne zaman kesileceğini tam olarak bilmiyordu. Böyle olunca henüz vahiy devam ederken Kur'ân'ı iki kapak arasında toplamak elbetteki söz konusu olamazdı.

4.  Bazı âlimler de bu meseleyi nesih olayı ile irtibatlandırmakta-dırlar. Onlara göre vahiy devam ettiği müddetçe bazı âyetlerin neshe-dilme ihtimali vardı. Şayet bu husus göz önünde bulundurulmayıp Kur'ân bir cild haline getirilseydi nesih olayı devam ettiği için bazı karışıklıklar meydana gelebilirdi. İşte böyle bir karışıklığa yol açma­mak için nesih sona erinceye kadar Kur'ân bir araya cem edilmedi.

2. Kur'ân'm Hz. Ebû Bekr Döneminde Derlenmesi:Hz. Peygamber hayatta olduğu müddetçe vahiy devam ettiğinden, gelen vahiyleri iki kapak arasında Mushaf haline getirmek mümkün olmamıştı. Ancak Resûlullah (sav) her gelen vahiy metnini öncelikle kendisi ezberlemiş, vahiy kâtiplerine kaydettirmiş, sonra da ashabına okumuş ve okutmuştu. Böylece Hz. Pey­gamber devrinde her ne kadar Kur'ân'ı kitâbeten derleme mümkün olma­mışsa da, tilâveten derleme tam ve mükemmel bir şekilde gerçekleş­tirilmiştir.Kur'ân'ın kitâbeten derlenmesi bilindiği gibi Peygamber'in vefatından sonra halifeliğe seçilen Hz. Ebû Bekr devrinde yapılmıştır. Tabii ki Hz. Peygamber'in yazdırmış olduğu sahifeler varken, Hz. Ebû Bekr'i böyle bir faaliyete sevkeden birtakım âmiller mevcuttu.Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki, Peygamberimizin mübarek var­lıkları birçok hususta olduğu gibi, Kur'ân metnine merci olma konusunda da tek başına bir teminat (emînu'1-vahy) idi. Ancak Allah Resulü Hz. Muhammed'den sonra gelen halifenin böyle bir sıfatı olamayacağından, onun dağınık haldeki Kur'ân sahifelerini iki kapak arasında derleyip bir Mushaf haline getirme mecburiyeti vardı. Çünkü derlenecek bu Mus-hafın artık bundan sonra esas otorite ve teminat olması gerekiyordu. Bütün bu sebepler yanında esasen asıl bir sebep vardı ki, o da Hz. Ebû Bekr zamanında yapılan Yemâme savaşında birçok kurrâ sahâbinin şehid edilmesi idi.

a. Kur'ân'ı Derleme İşinin Zeyd'e Verilmesi:Böyle bir görevin Zeyd b. Sâbit'e verilmesinin elbette birtakım sebepleri olmalı­dır. Bunları şöylece sıralamak mümkündür:

1.  Zeyd'in, Hz. Peygamber tarafından özel olarak görevlendirilen vahiy kâtiplerinden olması.

2.  Zekâsıyla sahâbiler arasında temayüz etmiş bulunması.

3. Zeyd'in, Resûlullah (sav) daha hayatta iken Kur'ân'ın tamamını ezberlemesi ve çok düzgün bir şekilde okuması.

4.  Arza-i ahîrede bulunmuş olması.

5.  Genç olması dolayısıyla kendisinden istenileni daha şevkle ya­pabilecek kapasiteye sahip bulunması.

6.  Herhangi bir şeyle itham edilmemesi dolayısıyla, bütün insan­ların ona güven duyması.

b. Derleme İşindeTakip Edilen Metod:Kur'ân'ı derleme işini üzerine alan Zeyd, bu hususta son derece sağ­lam ve hassas bir yol izlemiştir. Çünkü o, ne sadece hıfzedilenle, ne de yazılanla yetinmeyerek, Kur'ân'ı derleme işinde hem Allah Resûlü'nün huzurunda yazılana, hem de insanların ezberlerinde bulunanlara birlik­te itibar etmiştir.

c. Derlenen Mushafın Özellikleri

1. Derleme işi, en sağlam ilmî usûllerle gerçekleştirilmiştir.

2. Tilâveti mensuh olan âyetler yazılmamıştır.

3. Söz konusu nüshada içinde yer alan âyetlerin tevatür yoluyla bize intikal etmiş olduğunda ümmetin icmâı vardır.

4. Derlenen Mushaf yedi harfi içermektedir

5.  Zeyd b. Sabit tarafından yazdırılan bu Kur'ân'a, Abdullah b. Mes'ûd'un teklifiyle "Mushaf" ismi verilmiştir.

3. Kur'ân'ın Hz. Osman Devrinde Çoğaltılması

Çoğaltmayı Gerektiren Sebepler:Hz. Ebû Bekr zamamnda 12/633 Kur'ân'ın cem işinden sonra, Hz. Ömer'in hilafet müddeti boyunca Kur'ân'a yönelik herhangi bir faali­yet içerisine girilmemiştir. Ancak Hz. Osman'ın hilafetinin ilk yılla­rına gelindiğinde müslümanlar arasında bu imam Mushaftan müteaddid nüshaların çoğaltılması zarureti kendisini hissettirmeye başlamıştı. Kaynakların verdiği bilgilere bakılırsa  görülür ki, o sıralarda hem Medine'de hem de Medine dışında bir takım kıraat ihtilafları zuhur etmişti. o gün için müslümanlar arasında meydana gelen kırâata yönelik ihtilaflar çok korkunç bir noktaya gel­mişti ve hemen bir çözüm getirilmezse müslümanlar arasında bölünmeler ve belki de savaşlar meydana gelebilirdi.

b. Çoğaltmada Esas Alınan Prensipler

1.  İstinsahda, Hz. Ebû Bekr tarafından derlenen Mushaf esas alına­caktır.

2. İstinsah edilecek Kur'ân'lara, son arzada takarrür etmiş yani Kur'âniyeti kesinleşmiş olan kıraat tarzı yazılacaktır.

3.  Tilâveti neshedilmiş âyetler bu nüshalara kaydedilmeyecektir.

4.  Eğer komisyon üyeleri arasında lehçe bakımından herhangi bir ihtilaf ortaya çıkarsa, Kureyş lehçesi esas alınacaktır.

5. Birkaç Kur'ân nüshası yazılarak muhtelif beldelere gönderilecek, daha önce yazılıp kıraati ve kitabeti bu örnek nüshaya uymayan Mushaflar ya da sahifeler yakılarak imha edilecektir.

6.  Sûreler bugün bilinen şekliyle tertip edilecektir.

7.  Tefsir ve açıklama maksadıyla yazılan birtakım özel notlar bu Mushaflara yazılmayacaktır.

c. İstinsah Komisyonunun Faaliyetleri:Zeyd b.Sâbit'in başkanlığında oluş­turulan istinsah heyeti, Kur'ân'm çoğaltılmasıyla İlgili faaliyetlerini tam 5 senede tamamlamıştır.İstinsah heyeti yukarıda belirtilen süre içerisinde devam ettirdiği faaliyetlerinin sonucunda, birkaç Kur'ân nüshası meydana getirdi. Bu nüshaların sayısı konusunda farklı rivayetler yer almış olsa da, genel kanaat, söz konusu nüshaların 7 adet olduğu istikametindedir.Bunlar­dan birisi Medine'de bırakılmış diğerleri de, Mekke, Küfe, Basra, Şam, Yemen ve Bahreyn'e gönderilmiştir.Medine'deki nüshaya "İmam Mus­haf" denilmektedir.

d. Çoğaltılan Kur'ân'lardan Günümüze Ulaşanlar:İstansah edilerek belli başlı İslâm merkezlerine gönderilen Mushaf-lardan dört tanesi yangınlar, harpler veya benzeri olaylar sonucu yok olup gitmiş, ancak bunlardan üçü günümüze kadar gelebilmiştir, Bu Mushaflardan birisi, Topkapı Sarayı'nda, diğerleri de Taşkent ve Londra' da bulunmaktadır.

4. Kur'ân'a Hareke ve Nokta Konulması:dinin esası olan Kur'ân'ı fesat ve lahin hareketlerinden korumak gerekiyordu. Bunun yolu da, okumayı kolaylaştıracak ve sağ­lıklı kılacak nokta ve hareke gibi bazı işaretleri Kur'ân'a koymaktan geçiyordu. İşte bunu ilk olarak düşünen Basra valisi Ziyâd b. Sümeyye (Öİ.53/673) olmuştur. Denildiğine göre Ziyâd, bu durumun önüne geçmek için devrinin büyük filologu Ebu'l-Esved ed-Düeli (öl.69/688)'yi çağırarak ondan, bir sistem geliştirmesini istemiştir. Ziyâd, ed-Düelî'nin isteği doğrultusunda kendisine 30 tane kâtip göndermiş, ancak o bunlardan birini seçerek söz konusu faaliyetine başlamıştır. Burada esasen yapılan iş, ed-Düeli'nin Kur'ân âyetlerini yavaş yavaş okuması esnasında kâtibin, elinde bulunan yazılı Kur’an nüshasına irabı (harekeyi) gösterecek işaretler koymasından ibarettir. Anlaşıldığına göre, ed-Düelî'nin talimatı üzerine kâtip, Mushafm yazı­sında kullanılan mürekkebin renginden farklı bir renkle fetha için har­fin üstüne, kesre için altına, ötre için de önüne bir nokta koyuyordu.Bu şekilde tamamlanan her sahife ayrıca Ebu'l-Esved tarafından kontrol ediliyor, eğer herhangi bir hata söz konusu ise anında tashih edili­yordu. Böylece, yapılan bu titiz çalışma sonunda Kur'ân baştan sona nok­talanmış oldu.

Kur'ân'a hareke konul­muş olmasına rağmen hâlâ hatalı okumaların bulunduğunu gören Haccâc hemen harekete geçerek devrin büyük âlimi Nasr b. Asım (öl.89/708)'dan, bazı rivayetlere göre de Yahya b. Ya'mer (öl.l29/746)'den bu iş için önlem almasını istemişti. Bunun üzerine de Nasr, ya da Ya'mer, Kur'ân'ın kırâatına yönelik ikinci önemli bir işi gerçekleştirerek, biraz önce belirtmiş olduğumuz harfleri birbirinden ayıran noktalan koymuştu  ki, buna "i'câm" denilmektedir. Kur'ân, yakla­şık bir asra yakın bir süre konulan bu işaretlerle okunmuş, ancak daha sonra büyük lügat âlimi Halil b. Ahmed (öl.175/791) bugün bildiğimiz sistemi geliştirerek, Kur'ân'ın harekelenmesi ve noktalanması işine son şeklini vermiştir.Hareke ve nokta konulmasından sonra da Kur'ân'a yönelik birtakım faaliyetler devam etmiştir. Bu faaliyetlerden biri de, âyetlerin sonla­rına konulan duraklardır. Bu duraklar, ilk önce daire meyilli çizgi­lerden oluşurken, daha sonraları daire şeklinde gösterilmiş ve zamanla da gül şeklini almıştır Bilindiği gibi bugün basılan Mushaflarda da sözü edilen bu durakların içinde âyet numaraları yer almaktadır.Hicrî altıncı aşra gelindiği zaman da Muhammed b. Tayfur es-Secâvendî (Öİ.560/1165) tarafından Kur'ân'a, manası göz önünde bulundu­rularak geliştirilen ve adına "secâvend" denilen bir takım işaretler konulmuştur.

Kur'ân'ın Okunması

1. Kıraat Meselesi

a. Kıraatin Tanımı ve Kırâatla ilgili Bazı Kavramlar:Kıraat,  filinden masdardır ve sözlükte okumak anlamını ifade etmektedir. Terim olarak manası ise: Herhangi bir kelime üzerin­de med, kasr, hareke, sükun, nokta ve i'râb bakımından meydana gelen değişiklik demektir.

1.  Kurra: Bu kelime sözlükte, okuyucu ve okuyan anlamını ifade eden "kâri" kelimesinin çoğuludur, istilanda ise: "Yedi ya da on kıraa­tin kendilerine nisbet edildiği imamlara denir".

2.  Rivayet: Kıraat   imamlarının   râvileri   arasındaki   ihtilaflara denilmektedir.

3.  Tarîk: Râvilerden sonra gelenlerin ihtilafları da bu kavramla ifade edilir.

b. Kırâatların Tesbiti:Kaynaklara göre ashabın Resûlullah (sav)'tan kıraati alış tarzları çeşitli idi. Onların arasında Hz. Peygamber'den bir kıraat alan olduğu gibi, iki veya daha fazlasını alanlar da vardı. Sahâbilerden kıraat öğ­renen tâbiûn ve etbâu't-tabiînin okuma tarzları da doğal olarak farklı­lık arzediyordu. İşte bu farklı okuma tarzları daha sonraları da aynı şekilde devam etmiş ve bunun sonucu olarak da birbirinden farklı kıraat tarzları ortaya çıkmıştı. Bu kırâatları okuyan kurrâlar, çeşitli İslâm beldelerine dağılmışlar ve onların okudukları kırâatlar da, okuyu­cuların isimleriyle anılır olmuştu. Bu dönemde halkın, kırâatlarına rağbet ettiği kurrâlar arasında, Abdullah İbn Kesîr (Öİ.120/737), Nâfi' (Öİ.169/785), Ebû Amr (Öİ.154/770), İbn Âmir (Öİ.118/736), Âsim (Öİ.127/744), Hamza (öl.188/803) ve el-Kisâî (Öİ.189/804) gibi kıraat imamları vardı.kırâatların tesbitine yönelik ilk çalışmalar hicrî ikinci asırda fiilen başladı. Ancak bu dönemde kırâatla ilgili olarak yapılan bütün faaliyetler şifahî bir nitelik arzetmektedir. Çünkü kıraat konusunda ilk eserler hicrî III. asırda ortaya çıkmaya başlamıştır. IV. hicrî asırda da Ebû Bekr b. Mücâhid (Öİ.324/935) yukarıda isim­lerini saydığımız, halkın teveccühüne mazhar olmuş imamların kırâatlarını bir araya toplayarak "kitâbu's-seb'a" adlı eserini meydana getir­miş ve bundan sonra halk onun bu tasnifine uygun bir yol izlemeye başlamıştır. Böylece "kırâat-ı seb'a" diye adlandırılan bu yedi kıraatin sıhhati konusunda ümmetin icmâı meydana gelmiştir.Kaynak­lar, Ebû Bekr b. Mücâhid'in tesbit etmiş olduğu yedi kıraati "müte­vâtir", İbnu'l-Cezerî'nin tesbit ettiği üç kıraati da "meşhur kıraat" olarak tavsif etmektedirler. Burada sözünü ettiğimiz kırâatların dışında el-Hasan el-Basrî ,İbn Muhaysin ,Yahya b. el-Mübârek el-Yezidî  ve Ebu'l-Ferec Muhammed b. Ahmed eş-Şenbûzî ye nisbet edilen dört kıraat daha vardır ki, bunlara da "şazz kıraat" denilmektedir.

c. Kıraat Çeşitleri

ca. Sahih Kırâatlar

Sahih olarak nitelendirilen kırâatlar kaynakların ittifakıyla,

1. Sahih ve muttasıl bir senedle Hz. Peygamber'e ulaşan,

2. Bir yönüyle de olsa Arap dilinin gramerine uygun olan,

3. Kitabet bakımından Hz. Osman'a nisbet edilen mushafların resm-i hattına aykırı olmayan kırâatlardır

caa. Mütevâtir Kırâatlar:Mütavâtir olarak kabul edilen kıraat, yalan üzerine ittifak etme­leri aklen mümkün olmayan bir topluluğun, aynı vasfı taşıyan başka bir topluluktan muttasıl bir senetle naklettikleri ve sahih kırâatm diğer iki şartını da bünyesinde taşıyan kıraat demektir. Cumhura göre mütevâtir kırâatlar, "kırâat-ı seb'a/yedi kıraat" imamının naklettiği kırâatlardır.

cb. Sahih Olmayan (Şazz) Kırâatlar:Sahih olmayan kırâatlar, mütevâtir kıraatin üç şartını veya bu şartlardan herhangi birini taşımayan kırâatlardır.

cba. Ahâd Kırâatlar:Senedi sahih olmakla birlikte yazım bakımından Hz. Osman (ra)'m Mushafma veya Arap Dili gramerine uygunluk arzetmeyen kırâatlara âhâd kıraat denilmektedir.

cbb. Müdrec Kırâatlar:Kur'ân'ın bazı âyetlerine tefsir maksadıyla yapılan ziyâdelere de müdrec kıraat adı verilir. Bilindiği gibi bu tür ziyâdeler Kur'ân'dan olmayıp tamamen açıklama ve şerh amacıyla yazılan şahsî notlardan ibarettir. Özellikle bunlar, İbn Mes'ûd ve Ubeyy b. Ka'b'ın husûsi Mushaflarmda yer almıştır.

cbc. Mevzû/Apokrif Kırâatlar:Bu kırâatlar da tamamen asılsız olup hiçbir esasa dayanmayan uydurma kırâatlardır.

d. Kırâatlardaki Çeşitliliğin Hikmetleri

1.Kur'ân'ın ilk muhatablarına  onu  farklı kırâatlarda  okuma  imkânının  verilmesi, esasen birden çok lehçe konuşan çeşitli Arap kabilelerinin, tahrif etme­den ve günaha düşmeden Kur'ân'ı okumalarını kolaylaştırmaktan' başka birşey değildir.

2. Kur'ân'ın, farklı kırâatlarda okunmasının bir diğer hikmeti de, bütün Arap kabilelerine onun mucize bir kitap olduğunu göstermektir.

3. Kırâatlar, fakihlerin hüküm istinbatında başvurdukları bir yoldur. Zira onlar, fıkhı konularda içtihadda bulunurken kıraat ihtilaflarını   göz önünde tutmuşlar, böylece bazen bir kıraat bir fakihin, diğeri de başka fakihin başvurduğu bir delil olmuştur.

4. Kırâatlar ayrıca Hz. Peygamber ümmetinin diğer ümmetlere olan üstünlüğünü de ortaya koymaktadır.

e. Kıraat İmamları ve Râvileri

1. Nâfi: Remzi "elif" tir. En meşhur iki râvisinden biri, Kâlûn ,diğeri de Verş 'tir.

2. İbn Kesîr: Remzi "dâl" dır. Meşhur iki râvisi vardır, birisi el-Bezzî , diğeri deKunbül'dür.

3.Ebû Amr: Bu   imamın   da   iki   râvisi   bulunmaktadır.   Birisi   ed-Dûrî ,diğeri de es-Sûsî 'dir.Remzi boğaz harfi olan "ha" dır.

4. ibn Âmir: râvileri , Hişâm  ve İbn Zekvân'dır. Remzi "kef" harfidir.

5. Âsim: remzi  "nûn" dur. Râvilerinden   biri,   Ebû   Bekr   Şu'be  ,   diğeri   de   Hafs 'dır.

6. Hamza: Halef  ve Hallâd  da onun iki râvisidir. Remzi "fe" harfidir.

7. el-Kisâî; el-Kisâî'nin râvileri ed-Dûri  ve Ebu'l-Hâris 'dir. Remzi "râ" dır.

8. Ebû Ca'fer: Remzi  "ca"'   dır.   Râvileri,  İsâ  b. Verdân   ve Süleyman b. Cemmâz dır.

9. Ya'kûb: Râvileri Muhammed b. Mütevekkil ile Ravh b. Abdulmü'min 'dir. Remzi, "ya"' dır.

10. Halef: Râvileri İshâk b. İbrahim  ve İdris b. Abdulkerim dir. Remzi "hal" dır.

Kırâatların Bugünkü Durumu:"Kırâat-ı aşere" diye bilinen on kırâattan üç tanesini bugün müslümanlar pratik olarak kullanmakta, tamamını ise ancak bu işi ehlinden özel ders almak suretiyle öğrenen bazı kimseler okumaktadırlar. Sözünü ettiğimiz üç kıraat şunlardır.

1. Âsım Kıraati:Zamanımızda müslümanların çok büyük bir çoğunluğunun okuduğu kıraattir.

2. Nâfi Kıraati:Nâfi kıraatinin Verş rivayeti bugün Mısır hariç, Kuzey Afrika' nın bazı bölgelerinde okunmaktadır.

3. Ebû Amr Kıraati:Bugün yeryüzünde en az okunan kıraat budur. Sadece Sudanlılar tarafından okunmaktadır

2. Yedi Harf Meselesi

Tarih içerisinde İslâm bilginleri arasında tartışma konusu olan hususlardan biri de yedi harf meselesidir. Konuyla İlgili çalışmalara bakılınca görülür ki, Kur'ân ilimleriyle uğraşan İslâm âlimleri bu mese­leyi, halledilmesi gereken bir problem olarak görmüşler ve konunun çözümü için hayli gayret sarfetmişlerdir. Ancak ortaya koydukları tanımların bir kısmı, bazı neticelere ulaşma imkânı vermiş olsa da çoğu, meseleyi daha karmaşık hale getirmiştir.

a. Yedi Harf (el-Ahrufu's-Seb'a) Kavramı

Bilindiği gibi, "el-Ahrufu'$-seb'a" bir sıfat terkibidir. Bu terkipte yer alan "ahruf", harf kelimesinin çoğuludur. "Harf", sözlük anlamı itibariyle bir şeyin ucu, kenarı, sivri ve keskin tarafı demektir. Ayrıca "vecih", "üslup", "kıraat" ve "lehçe" anlamına da gelmektedir.

Seb'a lafzının delâleti konusunda da iki ayrı görüş vardır.

1.  Seb'a lafzı, gerçek anlamda kullanılmış olup bilinen yedi sayı­sını ifade eder. Yani delâletinde kesinlik söz konusudur.

2.  el-Ahrufu's-seb'a terkibinde yer alan yedi mecazî manada olup, genişlik ve kolaylık demektir.

b.Yedi Harf Hakkında İleri Sürülen Görüşler ve Tenkidi

ba. Zayıf Görüşler

1.Yedi harften maksat nâsih, mensûh, umûm, husus, mücmel, mübey-yen ve müfesserdir.

2.Emir, nehiy, taleb, duâ, haber, istihbar ve zecr'dir.

3.Va'd, va'îd, mutlak, mukayyed, tefsir , te'vil ve i'râb'tır

4.Helâl, haram, muhkem, müteşâbih, inşâ ve ihbâr'dır.

5. Mukaddem,  muahhar,  ferâiz, hudûd, mevâiz,  müteşâbih ve emsâl'dır.

6.Mutlak- mukayyed, umûm- husus, nass- müevvel, nâsih-mensûh, mücmel-müfesser, istisna ve kısımlarıdır

7. Meşhur yedi imamın kıraatidir.

8.  İsbât ve icâd ilmi, tevhid ilmi, tenzih ilmi, zât sıfatları ilmi, fiil sıfatları ilmi, avf ve azâb ilmi, haşr ve hesâb ilmi, nübüvvet ilmi, ve imamet ilmidir.

9. Ebû Bekr, Ömer, Osman, Ali, İbn Mes'ûd, İbn Abbâs ev Ubeyy b. Ka'b'm kıraatlarıdir.

bb. Kuvvetli Görüşler

1. Yedi harf, Arap kabilelerinden yedisinin dilidir.

2. Yedi harften maksat, aynı manaya gelen çeşitli lafızların yedi vechidir. Bir başka ifadeyle, eş anlamlı kelimeleri birbirinin yerine koyarak okuma tarzıdır.

3. Yedi harfle kastedilen, yedi vecih (tarz) tir.bu vecihler şunlardır:

3.1. Harekesi değişen ancak manası ve sureti değişmeyen vecih,

3 2- Hareke ve manası değişen fakat sureti değişmeyen vecih,

3.3.  Harfleri ve sureti değişen fakat manası değişmeyen vecih,

3.4.  Bir kelimenin hem mana hem de suretinin değişmesiyle meyda­na gelen vecih,

3.5. Takdim ve te'hir ile değişen vecih,

3.6. Ziyâde ve noksanlıktan dolayı söz konusu olan Vecih,

3.7. Eş anlamlı kelimelerin birbirinin yerine konulması şeklindeki vecih,

 

 

FIKIH USULU

Fıkıh Usûlü'nün Istilâhî Tarifi:Şer'î hükümlerin, tafsili delillerden çıkarılmasını (istinbitını) mümkün kı­lan kaideleri ve icmali delilleri öğreten bir ilimdir.

Fıkıh Usûlünün Konusu:

Âlimlerin, Fıkıh Usûlü'nün konusu ile ilgili görüşlerini şu dört maddede özet­leyebiliriz:                                                                      

1-  Deliller, ictihâd ve tercihtir.2-  Şer'î hükümlerdir, dolayısıyla şer'i delillerdir.          

3.  Şer'î delillerdir, dolayısıyla şer'î hükümlerdir.4.  Şer'î hükümler ve şer'î delillerdir.

Fıkıh Usûlü'nün Gayesi:Bu ilmin gayesi, şer'î hükümlerin, şer'î delillerden nasıl ve ne şekilde çıkarı­lacağını öğretmektir.

Fıkıh ile Fıkıh Usûlü Arasındaki Fark:Fıkıh Usûlü; Fakih'in, delillere dayanarak lüküm çıkarırken tutacağı yolu ve delilleri kuvvetine göre tertip ederek, Kur'-ın'ı Sünnet'den, Sünnet'i kıyas ve doğrudan doğruya nassa dayanmayan diğer delillerden Önce alınmasını açıklayan kaideler ilmidir. Fıkıh ise bu kaidelere bağlı olalarak çıkarılmış hükümlerin tümüdür.

Fıkıh kaideleri ile Usûlu'l-Fıkıh Arasındaki Fark: Fı­kıh Usûlü ilmi, fakîhijn uyması gereken kaideleri açıklar ki, bunlar onun, hüküm çıkarırken hataya düşmesini önler. Fıkıh kaideleri ise, bir kaç hükmü birleştiren bir kıyas veya fıkhî kaidede toplanabilen benzer hükümler kolleykisoyunudur.

3. FIKIH USÛLÜ MESLEKLERİ VE ÖZELLİKLERİ:

A-Fukahâ Mesleği Ve Özellikleri:Fukuha usûlünü Hanefiler uygulamıştır. Bu sebeple bu usûle "Hanefî mes­leği ve usûlü" denmiştir.Bu usûlü tatbik eden fakîhler, fıkhîmes'eleler hakkında usûl kaidelerinin tatbikatına önem vermişler, usûl kaidelerini Fıkhın tatbikatın­dan çıkarmışlardır. Bu usûlle eser yazanlar, konuları izah ederken konunun an­laşılmasını sağlamak ve tatbikatını gerçekleştirmek bakımından çokça misaller vermişlerdir. Bu usûl, Mantık ilminde cüzden külle (tüme) varım esasına dayanmaktadır. Olaylardan hareketle genel kaidelere varılır.

B- Mütekellimîn Mesleği Ve Özellikleri:Bu usûlü Mutezile ve Şafiî mezheblerine mensup kelâm âlimleri uygulamış­lardır. Bu mesleği uygulayan âlimler, teşri' usûllerini aklî istidlale meylederek izah etmişler ve konulan izah ederken pek fazla misal vermemişlerdir. Bu usûl, mantık ilminde tümden cüze gelim metodudur. Genel kaidelerden olayların hükümleri çıkarılır.

C- Memzüc Meslek Ve Özellikleri:Yukarıda isimlerini verdiğimiz iki usûlü tatbik eden âlimlerden sonraki de­virlerde yetişen hukukçular, bu iki usûlün nitelik ve özelliklerini birleştirmek su­retiyle eserler kaleme almışlardır. Bu usûle Memzûc (birleştirilmiş) meslek ve usûl adı verilmiştir.

Delilin Tarifi:Istılah'ta delîl, "Kendisinden şer'îhüküm istinbât olunan", "üzerinde dü­şünülünce, insanı istenen bir sonuç ve hükme ulaştıran şey" şekillerinde tarif edil­miştir.

Şer’i Deliller  ASLÎ DELİLLER

1-KİTAP:Peygamberimize indirilmiş, mushaflarda yazılı, ondan tevatüren nakledilmiş, okunması ile ibadet edilen, be­şerin benzerini getirmekten âciz kaldığı nazm-ı celildir,”

B- Kitâb (Kur'an)'In Özellikleri

a- Nazm:Kur'ân hem mana ve hem de lafız ciheti ile mu'cize'dir. O'nun sadece manasına Kur'ân denmez. Bu sebeple O'nun tefsir ve tercemesi, Kur'ân yerine kâim olamaz ve tefsir ve ter-cemesi ile ibadet yapılamaz.

b- İnzal – Resul:Kur'ân, Peygamberimize (s.a.s.) 22 sene 2 ay ve 22 gün zarfında Cibril-i Emîn vasıtasıyla indirilmiştir. Peygamberimizin kudsî (ilâhî) hadisleri, Kur'ân'dan sa­yılmazlar.

c- Tevatür ve Şâzz Rivayetler

aa- Tevatür Rivayetler: Kur'ân-ı Kerim'in "eş-şeyhü ve şeyhetü" gibi hükmü baki ve tilâveti mensûh âyetleri ile şâzz tariki ile gelen rivayetleri, Kur'ân'a dahil edilemezler.

bb- Şâzz Rivayetler:Usûlcülerin ıstılahında tevatür yoluyla nakl olunmayan nazımlara (lafızla­ra) şâzz denir. Şâzz rivayetlerin bir kısmı meşhur, diğerleri ise âhâd tarikle gel­miştir. Bütün mezheplere göre, âhâd tarikle gelen rivayetlerle amel olunamaz.

Şâzz rivayetlerle, Kur'ân'ın mütevâtir rivayetleri arasındaki önemli farklar:

1. Şâzz rivayetlere Kur'ân hükmü verilmez. Bu sebeple şâzz rivayetler, na­mazda okunmaz.

2.  Kur'ân'a muhdis ve cünüp olan kişi el süremez. Halbuki şâz rivayetler, böyle değildir.

3.  Kur'âri'ın bir kelimesini inkâr eden kâfir olur, şâzz rivayetleri inkâr ise küfrü gerektirmez.

Kur'ân'ın Hükümleri Açıklama Üslûbu:Kur'ân, hükümleri açıklarken kendisine has bir üslûb kullanmıştır. Şöyle ki," güzel fiillerin yapılmasını teşvik etmiş, hatta emretmiştir. Farz, vacip hüküm­lerine karşı çıkılmasını yasaklamıştır.

Kur'ân'ın Hükümleri Beyânı (Açıklaması)

1.  Tafsili olarak (Tam ve açıkça olarak) 2. İcmali olarak (Kısa ve öz olarak)açıklar.

Kuranın Hükümlere Delâleti:Kur'ân'ın âyetleri, sübût itibariyle kat'îdir. Ancak o'nun ihtiva ettiği hü­kümleri açıklaması, aydınlatması ise bazen kat'î, bazen de zannîdir.

Kur'ân'ın İçindeki Hükümler:Kur'ân-ı Kerîm, insan hayatının bütün safhaları için hüküm koymuştur, Kur'ân-ı Kerîm de bulunan hükümleri üç ana başlık altında toplayabiliriz:

1.  İtikadı hükümler: Bunlar Kelâm ilminin konusudur.

2.  Ahlâkî hükümler: Bunlar Ahlâk ilminin konusudur.

3. Amelî-fıkhî hükümler: Bunlar, fıkıh ve Fıkıh Usûlü ilimlerinin konu­sudur. Amelî-fıkhî hükümlerle ilgili 500 ayet bulunduğu ifade edilmektedir. Amelî-fıkhî hükümleri iki başlık altında inceleyebiliriz:

a. İbâdetler:Bu hükümlerin gayesi, ferdin Rabbi ile olan münasebetlerini düzenlemek­tir.

b. Muamelat:Bunlar ibadetlerin dışında kalan ameli-fıkhı hükümlerdir.Bugünkü hukuki tabirle Hususi Hukuk, Umumi Hukuk çerçevesine giren hükümleri ihtiva etmek­tedir. Bu hükümlerin gayesi, ferdin fert ile ferdin cemiyet ile yahut cemiyetin cemiyet ile olan münasebetlerini düzenlemektir.

II. SÜNNET

A. Tarifi: Usûlcülere göre sünnet, peygam­ber (s.a.s.)'in söz, fiil ve takrir (tasvîb)leridir.

B. Sünnetin Bir Teşri' Kaynağı Oluşu:Bütün İslâm bilginleri, Sünnet'i, Kur'ân"dan sonra bir teşrî kaynağı olarak kabul etmişler ve bu konuda bazı âyet ve hadisleri delil olarak göstermişlerdir. Ayrıca, İcmâ'nın ve aklî delillerin de Sünnet'in bir teşrî kaynağı olduğunu gös­terdiğini ilâve etmişlerdir.

C- Sünnetin Teşrideki Yeri

1. Sünnet: Kur'an'ın müphem ve mücmellerini açıklar, umumi hükümlerini tahsis eder.

2. Sünnet: Kur'an'da asılları sabit olan konuların hükümlerini tamamlayıcı mahiyette açıklamalarda bulunur.

3.  Sünnet: Kur'an'da olmayan bir kısım hükümleri açıklar.

D- Sünnet'in Mahiyeti İtibariyle Taksimi

a.  Kavlî (Sözlü) Sünnet  b.  Fiilî Sünnet c.  Takriri Sünnet

F- Sünnet'in Sened İtibariyle Taksimi

a.  MÜSNED (Muttasıl) HADİSLER b.  MÜRSEL (Münkati) HADİSLER

G- Sünnetin Hükümlere Delâleti açısından taksimi:

1.  Hem sübût, hem de delâleti kat'î olan hadisler, 2.  Sübûtu kat'î olduğu halde delâleti zannî olan hadisler, 3. Sübûtu zannî delâleti kat'î olan hadisler, 4. Hem sübûtu ve hem de delâleti zannî olan hadisler.

III-İCMÂ

A. İcmâ'ın Tarifi: Istılahta "Hz. Peygam­ber (s.a.s.)in vefatından sonra herhangi bir asırda tsîâm müctehidîerinin amelî bir meselenin serî hükmü üzerinde, ittifak etmeleridir" şeklinde tarif edilmiştir.

B. İcmâ'ın Konusu Ve Sahası:îcmâ; bir kısım şer'î hükümlerde, yani dinî işlerde câridir; ibâdetlerde ve hukuki meselelerde icmâ cereyen eder. İtikat konularında ise icmâ sabit olmaz; bunlarda nakil geçerlidir. Aynı şekilde aklî konularla dinî olmayan konularda da icmâ tahakkuk etmez.

C. İcmâ'ın Oluşmasının Şartları:a. Bütün müctehidlerin ittifakı, b. Bir asrın (bir zamanın) geçmesi.

D.İcmâ'ın Dayanağı:Müctehidlerin bir hadise hakkında ittifak etmeleri, mücerret reylerine müs-tenid olmayıp yine şer'î bir delile müstenid bulunur. Bu delil, haber-i vâhid veya kıyas olabilir. îcmâ ile bu deliler kuvvet bulur, artık asıl delil, icmâ olmuş olur, hüküm icmâ'a izafe edilir. Usûlcüler, icmâ'ın senedinin, ictihâd yahut kıyas olup olamayacağı husu­sunda ihtilâf etmişlerdir. Âlimlerin çoğunluğu, buna cevaz vermiştir. Dâvûd ez-Zâhirî, İbn Cerîr et-Taberî gibi âlimler ise bunu tecvîz etmemişlerdir.

A. İcmâ'ın Vâkî Oluşu:Fakîhlerin çoğunluğuna göre bir hadisede, bir asırda yaşayan müctehidlerin ittifakları, hem mümkün hem de bilfiil vâkî olmuştur.

b. İcmâ'ın Vuküunun İmkânsızlığı:Mutezilî İbrahim Nazzâm, Şîa'dan tazı fakîhler, îcmâ'ın vukûnun imkân­sızlığına kânî olmuşlardır. Yine Mutezilî İbrahim Nazzâm, Râfızîlerin ekserisi, İcmâ'ın bir hüccet olduğunu da kabul etmemişlerdir.

F. İcmâ'ın Hüccet Oluşu: îcmâ'ın bir hüccet olduğu, âyetler, hadisler ve aklî delil­lerle sabittir.

G. İcmâ'ın Çeşitleri:İcmâ, iki yolla tahakkuk eder: 1. Azimet,2. Ruhsat

Azimet yolu ile mün'akıd olan icmâ'a "Sarîh icmâ" "Kavlî icmâ", "Amelî icmâ" ruhsat yoluyla mün'akıd olanına da, "Sükûtî icmâ" denir.

Kavlî icmâ: Bir mesele hakkında bir asırdaki müctehidlerin birden hüküm verip onunla hepsinin aynı veçhiyle amel ettikleri icmâ'dır. Bu türlü icmâ, fakîh-lerin bütünü tarafından ittifakla hüccet kabul edilmiştir.

Sükûtî icmâ ise: Bit mesele hakkında bu müctehidlerin bir kısmı hüküm ver­diği halde veya onunla amel ettiği halde değer bir kısmının ona vakıf olduğu ve kâfi derecede düşünme zamanı geçtiği halde sükût ettikleri icmâ'dır.Hanefîler sükûtî icmâ'ı hüccet olarak kabul ederler. İmâm Şafii ise, bu şe­kilde mün'akid olan icmâ'ı hüccet kabul etmez.

I. İcmâ'ı Red Ve İnkâr:İcmâ yakın bir hüküm ifade eden şer'î bir hüccettir. Bir meselenin hükmü icmâ ile sabit oldu mu artık o hüküm, kat'îdir. Buna muhalif bir delil, müevvel, mukayyed veya mensûh demektir.Hanefî Fukahâsınca, icmâ'ın hüccet olduğunu inkâr eden kışı kafir addedi­lir.

J. İcmâ'ın Neshi:Bazı fakîhlere göre bir asırda icmâ eden müctehidler, başka bir icmâ ile ön­ceki icmâ'lanm bozabilirler.Usûl ulemâsının cumhuruna göre ise, icmâ akdedilmiş olan asırdan sonra tekrar aynı mesele üzerinde ikinci bir icmâ vuku bulursa, bu ikincisine itibar edil­mez.

K. İcmâ'ın Dereceleri:İcmâ'ın kuvvet itibariyle dereceleri şöyledir:

1.  Sahâbe'nin Kavlî İcmâ'ı.

2.  Sahâbe'nin sükûtî icmâ'ı,                                  

3   Sahâbe'den sonra, hiç ihtilâf olmadan vuku bulan ıcma.

4. Sahâbe'den sonra, önce ihtilâf vâki olup sonradan ihtilâf kesilerek vuku bulan icmâ.

4. KIYAS

A. Kıyasın Tarifi Ve Mahiyeti: Istılahta kıyas "iki bilinen şeyden birinin nassla sabit olan hük­münü, aralarındaki müşterek illetten dolayı diğerinde de ictihâd ile izhâr etmektir" diye tarif edilmiştir. kıyas muzhir bir hüccettir.Kur'ân ve sünnet ise müsbit bir hüccettir.Bir mes'elenin şer'î hükmünü kıyas yoluyla istihraç edebilmek için o husus­ta nass ile sabit olan şer'î hükmün bulunması gerekir.

B. Kıyas İle İctihâd Arasındaki Münasebet:îctihâd'ın sahası kıyas'dan daha geniştir. Hatta ictihâd, kıyası da içerisine almaktadır. Çünkü kıyas yaparken sarf edilen her gayret bir ictihâddır. Bu ba­kımdan her kıyas bir ictihâddır, fakat her ictihâd bir kıyas değildir. Gazâlî, içti­hadın sahasının kıyas'dan daha geniş olduğunu ve sadece illet ile alakalı içtihadın bile üç nevi olduğunu ifade eder.Hükmün menâtı (illeti) ile ilgili ictihâdlar şunlardır:

1. Tahkîku'l-Menât: Nasda ifade edilen illetin, yeri bulunarak tatbik edilmesi.

2. Tenkîhu'l-Menât: İllet araştırılırken onunla ilgisi bulunmayan vasıfların ayıklanması.

3.Tahrîcu'l-Menât: İllet'in istinbât yoluyla ortaya çıkarılması.

C. Kıyasın Hüccet Oluşu:Kıyas, müctehidlerin cumhuruna göre bir şer'î hücettir. Bunun bir hüccet olduğu Kur'ân, Sünnet ve akılla sabittir.Bazı fakîhler, kıyası şer'î bir hüccet kabul etmezler. îmâmiyye, Râfiziyye, Hâriciyye ve Zâhiriyye mezhepleri kıyas'ı inkâr etmişlerdir.

E. Kıyas'ın Rükünleri:Kıyasın rükünleri dörttür:

a. el-Asl buna el-Makîs aleyh denir.Hükmü hak­kında nass bulunan şeydir.

b. el-Fer' buna el-Makîs denir. Hükmü hakkında nass bulunmayan şeydir.

c. Hükmü'I-Asl :Hakkında nasss bulunan aslın hükmüdür ki, bu hüküm   sonradan fer'e verilir. Asıl meseleden fer'î meseleye geçen hükme hükm-i muaddî denir.

d. el-İllet: İllet asıl hükmün, bina edildiği vasıftır.

Aa. İllet'in Tarifi:İllet, asılda hükmün üzerine bina kılındığı bir vasıftır.

İllet'in Şartları; 1) Zahir bir vasıf olmak,2) Mazbut olmak, 3) Münâsib (uygun) bir vasıf olmak, 4) Vasıf asla mahsus olmamalıdır.

Îllet İle Hüküm Arasındaki Münasebet:

1. el-Münâsibu'1-Müessir Uygun vasıf,2. el-Münâsibu'1-Mülâyim Elverişli vasıf.

3. el-Münâsibu'1-Mürsel Salıverilmiş vasıf,4. el-Münâsibu'1-Mülgâ Yürürlükten kaldırılmış vasıf.

İlletlerin Nevileri:İlletler, mansûs ve müstenbat illetler adıyla iki nev'idir. Nass ve icmâ ile bi­linen illetlere, illeti mansûse; ictihâd ile bilinen illetlere ise illeti müstenbate de­nir.

İlleti Bulma Yolları :Hükmün üzerine bina edildiği illeti bulma, çeşitli yollar ile mümkün olur. Bunların en önemlisi şunlardır: 1) Nass, 2) İcmâ', 3) Sebrü Taksim, 4) Münâse­bet.

Kıyas'ın Hükmü:Kıyasın hükmü, ta'diyedir. Yani asıldaki hükmün fer'e nakl edilmesidir. Şöy­le ki, asıldaki hüküm her ne ise onun misli fer'de izhâr edilir, bu hüküm kıyas yoluyla meydana çıkarılmış olur.

Kıyasın Kısımları:Bir yandan; kıyaslar illetinin derhal anlaşılıp anlaşılmaması itibariyle celî ve hafi kısımlarına ayrılır.Kıyasın illeti hemen anlaşılıyorsa, ona "celî kıyas" illeti hemen anlaşılmayıp tetkik ve araştırmaya muhtaç olursa, ona da "hafikıyas" denir. Diğer bir yandan kıyaslar, fer'deki illetlerin asıldaki illetlere nazaran kuv­vetli olup olmaması itibariyle üç kısma ayrılır. 1- Evlâ Kıyas, 2. Müsavi kıyas, 3- Ednâ Kıyas.

FER'İ DELİLLER

I- İSTİHSAN

A- Tarifi:İstihsan lügatta bir şeyi güzel saymak manasına gelmektedir.Istılahta müctehidin bir meselede herhangi bir sebeple celî kıyasın muktezasından, hafî kıyasın muktezasına yönelmesi yahut külli bir kaideden cüz'i bir meseleyi, herhangi bir sebeble istisna etmesidir.

B- Îstihsân'ın Çeşitleri Ve Dayanakları:îstihsân'ın tarifini verirken "celî kıyasa muarız ve mukabil bir delildir" de­miş ve bu delilin, nass, icmâ, zaruret veya kıyası hafiden birinin olabileceğini ifade etmiştik, işte bunlar îstihsân'ın dayanakları ve çeşitleridir.

G- İstihsân'ın Hüccet Oluşu:İstihsân'ı hüccet olarak en çok Hanefîler kullanmışlardır, imâm Mâlik'in de İstihsân, ilmin onda dokuzudur" dediği rivayet edilir. Hanefîlerin istihsân deliline istinaden çıkardıkları hükümleri, klasik fıkıh kitaplarında bulmak müm­kündür. Hanefîler, istihsân delilini çok kullandıkları için Şâfiîlerin tenkidlerine maruz kalmışlardır.

II- İSTİSHAB

A-Tarifi:Istılahta şöyle tarif edilmiştir: "Mazide sabit olup sonradan değiştiği bilinmeyen bir şeyin, hali hazırda da aynen kalma­sına hükmetmektir.

B- İstıshâb'ın Hüccet Oluşu:İstishâb, delil bulunmayan yerlerde hüccet olur. Bütün mezhepler istishâb deliline dayanarak istinbâtta bulmuşlardır. Hatta kıyası hüccet olarak kabul et­meyen Zâhiriyye ve îmâmiyye mezhepleri bile istishâb ile pek çok meselenin fık­hı hükmünü istinbât etmişlerdir. Nazari olarak istihsân'ı kabul etmeyen Şâfiîler de istishâb'ı, diğer mezheplerden daha çok kullanmışlardır.

C- İstishâb Delili Üzerine Kurulmuş Kaideler

1.Eşyada asîl olan ibâhedir,2.Berâet-i zimmet asıldır,3.Şek ile yakın zail olmaz,4.Bir şeyin bulunduğu hal üzere kalması asıldır.

3. MESÂLİH-İ MÜRSELE VEYA İSTISLÂH

A- Maslahatın Tarifi :Maslahat, faydalı olanı elde etmek, zararlı olanı gidermektir.

B- Maslahat'ın Çeşitleri

Zarurî Maslahat:Bunlar, nefsi, malı, aklı, dini, nesli muhafaza maslahatıdır.

Hâcî Maslahatlar:Bu, insanların zaruret derecesine varmayan ihtiyaçları dolayısıyle olan mas­lahattır. Bey'bi'l-vefa, istisna, selem gibi akitler bu ihtiyaçları gidermek maksa­dıyla tecvîz edilmiştir.

Tahsini Maslahatlar:Bu, bir zaruret, bir ihtiyaçtan dolayı olmayıp mücerred güzeli, en uygununu seçmek cinsinden olan, bir hükmün varlığını yokluğuna tercih eden masla­hattır. Muaşeret kaideleri gibi.

Maslahatlar, hüküm istinbatında muteber olup olmaması yönünden üç kıs­ma ayrılır:

1.  Maslahat-ı Mutebere,2.  Maslahat-ı Merdûde, 3.  Maslahat-ı Mürsele.

Mesâlih-İ Mürsele Ve İstıslâh:Mesâlih-i mürsele, İslâm'ın amaçlarına uygun olan ve hakkında muteber veya ilga edilmiş özel bir delil bulunmayan maslahatlardır. Mesâlih-i mürsele ile istidlal işine istislâh denir.

Mürsel Maslahat'ın Hüccet Oluşu

Kabul Etmeyenler:Zahirîler mürsel maslahatlarla amel edilmesini kabul etmezlerdir. Hanefî ve Şafiî mezhebi hukukçuları da nazariyatta mürsel maslahatları bir hüccet olarak kabul etmemişlerdir.

Kabul Edenler:Maliki  ve Hanbelî mezheblerine mensub İslâm hukukçuları, mürsel maslahatları hükme mesned olacak bir delil olarak kabul etmişlerdir.

Çok Sık Şartlarla Kabul Edenler:İmâm Gazâlî, Beyzâvî gibi bazı âlimler, maslahat-ı mürseleyi, hüccet ola­rak benimsemişlerdir. Bunlar, zarûrî.kat'î ve küllî olması şartıyle maslahatı hüc­cet olarak kabul etmişlerdir.

4. ÖRF, ÂDET VE TEAMÜL

A-Tarifleri: Fakîhler, genellikle örf ile âdeti aynı manada kullanırlar ve şu şekilde tarif ederler: "İnsanlar arasında alışkanlıkla yapılagelen ve aklı selim yanında güzel kabul edilen şeydir."

Örf'ün Çeşitleri:

Fâsid Örf:Kitâb ve Sünnet'e aykırı düşen örf ve âdete, fâsid örf denir.

Sahîh Örf:Dine ve akla aykırı olmayan âdete, sahîh örf denir.

Umûmî Örf (Örf-İ Âmm):Bu, bütün bölgelerde insanların üzerinde birleştikleri genel bir örftür.

Husûsî Örf (Örf -İ Hâs):Husûsî örf, herhangi bir bölge, ülke veya topluluğa has bir örftür.

Kavli Örf:Bu, bir topluluğun herhangi bir kelimeyi veya bir cümleyi alışkanlık halinde devamlı olarak sözlük manasından başka bir manada kullanmalarıdır.

Ameli Örf:Bu da herhangi bir topluluğun bir işi, bir hareketi belli bir şekilde devamlı olarak yapmalarıdır.

Örfün Hüccet Oluşu:Fakîhler, örf ve âdeti, hükümlerin dayandığı, istinbât kaynaklarından biri olarak kabul etmişlerdir. Bu konuda istinad ettikleri delilleri şöyle sıralayabiliriz:

a.  Nasslar,  b. Arapların Bazı Örflerinin İslâm'da Devam Ettirilmesi.

Örf Üzerine Kurulmuş Hükümlerin Değişmesi:Örf ve âdet'e dayanan hükümler, örf ve âdetlerin değişmesiyle değişebilir. Mecelle'nin "Ezmânın teğayyürü ile ahkâmın teğayyürü inkâr olunamaz" kai­desi, bu esası ifade etmektedir.

5- SAHÂBÎ KAVLİ:Fakîhler, Sahâbî kavli'nin hüccet olup olmamasında ihtilâf etmişlerdir. Bu konudaki görüşleri şöyle sıralayabiliriz:

1. Sahâbî kavli mutlak olarak hüccet değildir. Gazâlî, Fahreddin er-Râzî, İbn Hâcİb, Âmidî, Beyzâvî, Şevkânîgibi bilginler bu görüşü savunmaktadırlar.

2. Sahâbî Kavli, kıyas ve akıl ile bilinsin bilinmesin mutlak olarak hüccettir, îmâm Mâlik, Pezdevî, Serahsî, Ebü Bekir el-Cassâs ve Hanefîlerden bir grub müctehid bu g0rüşü kabul etmektedirler.

3. Sahâbî kavli, kıyas ile bilinmeyen yerde bir hüccettir. Ebû Zeyd ed-Debûsî, Kerhî ve Hanefîlerden bazı âlimler bu görüştedirler.

6. ŞER'Ü MEN KABLENÂ (GEÇMİŞ ŞERİATLAR)İslâm dini kendisinden önce gelen dinlerde yer alan ibâdet, ceza ve muame­lât ile ilgili hükümlerin bir kısmım neshetmiş, bir kısmını aynen veya değiştire­rek almıştır. Bir kısmını ise alıp almadığım açıklamamıştır.Fâkihler,son kısımdaki hükümlerin bize nispetle hüccet olup olmamasında ihtilâf etmişlerdir. Geçmiş şeriatlar de­nince bu kısım kasdedilir.Hanefî, Şafiî ve Mâliki fakîhlerinden bazıları bunların bizim tarafımızdan uyulup tatbik edilmesi gereken hükümler olduğunu kabul etmişlerdir.

7. ZERÂYİ'

Zerâyi'in Manası Ve Mahiyeti:Zerâyi' "vesile" anlamına gelen zerîa'ın çoğuludur.Istılahta zerâyi:Helale ve harama götüren ve onlara vasıta olan şeylerdir" diye tarif edilir.Kötülüğe giden yollan kapamak gerekir ki buna seddü'z-zerâyi denir. Hayra giden yolları da açmak gerekir ki buna da fethu'z-zerâyi denir.Seddü'z-zerâyi'i, Mâlikîler ile Hanbelîler hüccet olarak kabul ederken, Ha-nefîler ve Şâfiîler bunu bir hüccet olarak benimsemezler.

El Hiyel Ve'l-Mehâric : Fıkıh usûlü ıstılah'ında şöyle tarif edilir: "amel ve tasarrufları şeklen ve zahiren fıkha uygun düşürmek, memnuu olan hususları meşru olarak yapabilmek İçin bulu­nan yollar, çareler, çıkış noktalandır.

1.Meşru olan hîle:Keffâret orucu tutan bir şahsın, keffâret orucunu bitirmeden önce Rama­zan ayının gelmesi halinde sefere çıkması gibi.

2.Meşru olmayan hîle:Bir şahsın zekât vermemek için üzerinde bir sene geçmeden malı başkasına hibe edip sonradan hibesinden geri dönüp malı geri alması gibi.Hîle'yi en çok Hanefîler kullanmışlardır. İmâm Şafiî'nin kendisi hiyele karşı çıkmasına rağmen, ondan sonra gelen Şafiî mezhebi âlimlerinden bazıları bu konuda eserler yazmışlardır. Hanbelî ve Mâlikîler hileye karşı çıkmışlar ve onu reddetmişlerdir.

Hükmün Tarifi: Fıkıh ilminde hüküm, kaza (kadâ) manasına kullanıldığı gibi "bir şey üzeri­ne terettüp eden eser ve netice" manasında da kullanılmaktadır.

Hükmün Çeşitleri: Hükümler, teklîfî hüküm ve vaz'î hüküm ol­mak üzere iki kısma ayrılır.

Teklifi Hükmün Mahiyeti:Teklifi hüküm, mükellefin fiillerine taalluk eden hitapların birer eseridir. Bu   hükümler   bir   işin   yapılmasını   veya   yapılmamasını   taleb   etmeyi veya iki şey arasında yapıp yapmamada muhayyer kılmayı gerektirir.

Teklifi Hükmün Kısımları

1.  Mükellefin Fiillerinin Eseri Olan Hükümler. mül­kiyetin satım akdinin eseri olması gibi.

2.  Mükellefin Fiillerinin Sıfatı (Vasfı) Olan Hükümler. namaz bir fiildir, bu fiilin sıfatı (vasfı) farziyettir. Kişinin bu türlü fiillerinin bir maksadı vardır. Bu maksad ya dünyevîdir,ya da uhrevîdir. Bu bakımdan bu kısma dahil olan fiillerin hükümlerini İki kısma ayırıyoruz

Dünyevi Hükümler:Dünyevî maksad ve gaye gözetilerek yapılan fiillerin hükümleri şunlardır: 1. Sıhhat, 2. Butlan, 3. Fesâd, 4. İn'ikâd, 5. Ademü İn'ikâd, 6. Nefâz, 7. Ademü Nefâz, 8. Lüzum. 9. Ademü lüzum.

Uhrevî Hükümler: Uhrevî maksad gözetilerek yapılan fiillerin hükümleri şunlardır: 1. Vücûb, 2. Nedb, 3. Hürmet, 4. Kerahet, 5. îbâhet. Bunlara ahkâm-ı hamse (beş hüküm) denir. Mükellefin fiilleri, bu hükümler bakımından şu va­sıflarla anılır: 1. Vâcib, 2. Mendûb, 3. Haram, 4. Mekruh, 5. Mubah.

Vâcib'in Tarifi Ve Farz İle Münasebeti:Vâcib, Cumhur fakîhlere göre farz ile aynı manadadır. Hanefîler ise vâcib ile farzı aynı manada kabul etmezler. Cumhura göre farz anlamında olan vâcib, şer'an yapılması kesin olarak isvenen fiil olup onu terk eden günah işlemiş olur.Hanefîler farzı vâcib ile eş anlamda görmezler, fakat sözlük bakımından aynı anlama geldiğini kabul ederler. Hanefîler, farz ile vâcib'in kesin olarak yapılma­sı gerektiğinde Cumhur fukaha ile birleşirler. Ancak Hanefilere göre farz, kat'î bir delil ile, vâcib de zannî bir delil ile sabit olmuştur.

Vacibin İfası:

Edâ:1. Kâmil Edâ, 2.  Kasır Edâ, 3. Kazaya benzer Edâ.

Kaza :1.  Misliyle Kaza, 2.  Misl-i Gayr-i Ma'kııl, 3.Edaya Benzer Kaza.

Eda Edildiği Vakit Yönünden Vacibin Taksimi:

1.  Vakte bağlı olmayan vâcib 2.  Vakte bağlı olan vâcib.

Vakte Bağlı Vâcibler, üç kısma ayrılır:

1. Geniş Vakitli Vâcibler, (Müvessâ'), 2. Dar Vakitli Vâcibler (Madîk), 3. Bir Yönüyle Dar, Diğer Yönüyle Geniş Vakitli Vâcibler (zû şibheyn)

Matlûbu Bakımından Vacibin Taksimi:  1. Muayyen vâcib, 2. Muhayyer vâcib.

Miktarı Bakımından Vâcib'in Taksimi:1. Miktarı ve sınırı belli vâcib,2. Miktarı ve sınırı belli olmayan vâcib.

Mükellefi Belli Olup Olması Bakımından Vacibin Taksimi:1. Aynî vâcib, 2. Kifâî vâcib.

Cumhura Göre Mendubun Tarifi:Mendûb, Şâri'in kesin olmayarak yapılmasını istediği iştir, veya failine yaptığı zaman mükâfat verilen, terk edildiği zaman ceza gerekmeyen şeydir,Mendûb'a nafile, sünnet, tatavvu, müstehab, fazilet, ihsan adları da veril­miştir.

Mendubun Dereceleri:

1. Sünnet-i Müekkede: Bunlar, Peygamber (s.a.s.)'in, devam ettirdiği, fa­kat edası farz ve vacib olmadığına işaret buyurduğu sünnetlerdir.

2. Sünnet-İ Gayr-ı müekkede: Bunlar, Peygamber (s.a.s.)'in kesintili olarak devam ettirdiği sünnetleridir.

3. Peygamber (s.a.s.)'imizin bir kısım işleri daha vardır ki, onlar da mendûp içerisinde mütalaa olunur. Peygamber (s.a.s.)'in giyimi gibi.

Sünnet:Hanefî Hukukçularının Istılahında:Sünnet, dinde farz ve vâcib olmaksızın yapılması istenen bir fiil ve hareket­tir. Buna mesnûn ve sünnet-i müekkede de denir. Sünnet-i gayr-i müekkede-ye de müstehab ve mendup isimleri verilir.

Müstehab:Hanefîlerin Istılahında Müstehab:Yapılması tercih edilmekle birlikte terki hakkında men' bulunmayan ve dinde daima yapılmayan bir fiil ve harekettir. Buna mendûb, âdâb, tatavvu, sünnet-i gayr-i müekkede de denir.

Haram:Haram Şâri'in yapılmamasını kesin olarak istediği şeydir. Buna muharrem ve mahzur da denir. Fakîhlerin cumhuruna göre ister kat'î, isterse zannî delille olsun bir şeyin yapılmaması muhatabdan istenirse o haram olur. Hanefîler ise haramın sabit olması için kat'î bir delile dayanmasını şart koşarlar. Haramlığı zannî bir delil ile, sabit olan bir şeye tahrîmen mekruh adını verirler.

Harâm'ın Çeşitleri:

1.Haram liaynihi (Bizzat kendisinden dolayı haram), 2.Haram ligayrihi: (Başkası dolayısıyle haram).

Mekruh Tarifi ve Çeşitleri:Mekruh, fakîhlerin çoğunluğuna göre, Şâri'in yapılmasını kesin olmayarak istediği şeydir. Hanefîlere göre mekruh, Şâri'in zannî bir delille yapılmamasını istediği şeydir. Hanefîler mekrûh'u iki kısma ayırırlar:

1.  Tahrîmen mekruh: Bu İmâm Muhammed'e göre haram hükmündedir.

2.Tenzîhen mekruh:Erkeklerin ipekli elbise giyinmesi, altın yüzük takması tahrîmen mekruh­tur. Fakîhlerin çoğunluğuna göre mekruh işleyen kimse kınanmaz. Hanefîlere göre tahrîmen mekruhu işleyen kimse kınanır. Onlardan kaçınanlar ise övülür.

Mübâh Tarifi Ve Mahiyeti: Mubah, mükellefin yapıp yapmamada muhayyer olduğu bir şeydir ve ken­disine helâl, caiz de denir. Yeme, içme ve benzeri gibi. Bunun yapılmasında sevab ve terkedilmesinde kınama yoktur.

Çeşitleri: 1. Mubah liaynihi,  2.  Mubah ligayrihi.

Azîmet:Fıkıh usûlü ilminde şöyle tarif edilir: "Meşakkat, zaruret gibi arızi bir özre bağlı olmaksızın baştan konan aslî hükümlerdir". Bu tarife göre azîmet; farz, vâcib, haram, mekruh, mendûb, mubah gibi bütün teklifî hükümleri içine alır.

Ruhsat:Ruhsat lügatta kolaylık manasına gelir. Fıkıh usûlü ilminde, meşakkat, za­ruret gibi bir özre bağlı olarak kullara azîmet hükmünü terketme imkânı veren ve hafifletilmiş olarak sonradan (ikinci defa) konmuş hükme, ruhsat denir.

VAZ'Î HÜKÜM :vaz'î hüküm, bir şeyi, başka bir şeye sebep, şart, illet, alâmet, rükün, mâni' kılmayı gerektiren bir hükümdür.

Vaz'î Hükmün Kısımları:a.  Rükün,b.  İllet,c.  Sebep,d.  Şart,e.  Alâmet,f.  Manî.

İllet: Fakîhler, hükmün varlığı, kendisine nisbet ve izafet edilen, başka bir ifade ile, hükmün dayandığı şeye illet derler.

Sebep: hükümde doğrudan doğruya müessir olmayıp, hükme götüren, ona ulaştıran bir yol ve vasıtadır.

Şart: Şart öyle bir şeydir ki, hükmün varlığı ona dayanır. Onun bulunmaması, hükmün de bulunmamasını gerektirir. Fakat şartın bulunması, hükmün bulunmasını gerektirmez. Şart ile sebeb ve illet arasındaki fark da işte budur.

Alâmet:Hükmün varlığı kendisine bağlı olmayıp, sadece onu tarif ve açıklayan şeydir.

Manî:Vaz'î hükümlerden manî, hüküm veya sebeple kasdedilen şeyin vücûduna engel ve aykırı şer'î bir iştir.

MÜKELLEF OLMANIN ŞARTLARI:

1.  AKIL: Teklifleri anlayacak derecede akıl ve zekâ bulunması  2.  EHLÎYET: Kendisine yapılan tekliflere ehil olması.

EHLİYET :Istılahta  "şahsın ilzam (borçlandırma, borç altına sokma) ve iltizâm (borçlanma, borç altına girme)'a selâhiyetli olmasıdır" şeklinde tarif edilmiştir.

Ehliyetin Çeşitleri:

1.  Vücûp ehliyeti: bir insanın lehine ve aleyhine ait meşru hakların vâcib (sa­bit) olmasına selâhiyetli (elverişli) bulunmasıdır" diye tarif edilir.

2.  Edâ ehliyeti :insanın kendisinden şer'an muteber olabilecek şekilde fiillerin südûruna selâhiyetli bulunmasıdır şeklinde tarif edilir.

Vücûb Ehliyetinin Çeşitleri:  1.  Eksik (nakıs) vücûb ehliyeti,2.  Tam (kâmil) vücûb ehliyeti.

Edâ Ehliyetinin Kısımları:     1. Tam (kâmil) edâ ehliyeti, 2.  Eksik (kasır) edâ ehliyeti.

EHLİYETİ DARALTAN VE ORTADAN KALDIRAN HALLER:

Semavî Arızalar: (Gayrı İradi Arızalar) Semavî arızalar, insanın kazanmasıyla, irade ve ihtiyarıyla olmaksızın mey­dana gelen arızalardır. Bu arızalar çocukluk (sığar), delilik (cünûn) bunama (ateh), bayılma (iğmâ), uyku (nevm), unutma (nisyan) aybaşı hali (hayız), lohusalık (nifas), ölüm hastalığı (marazu'1-mevt), ölüm (mevt), kölelik (rıkk)dır. Bu arızalar­dan bir kısmı, mesela ölüm gibi, vucûb ehliyetini, bir kısmı, mesela uyku, bayılma eda ehliyetini ortadan kaldırır.

Mükteseb Arızalar: (İRADİ ARIZALAR) Bunlar, insanın kesb, ihtiyar ve iradesiyle meydana gelen arızalardır. Bun­lar; bilmemek (cehl), sarhoşluk (sekr), şaka (hezl), hata, ikrah, sefahat, yolcu­luk (sefer)dir.

TEKLİF VE MÜKELLEF KILMANIN ŞARTLARI:Usûlcüler, kulun takatinin üstünde olan şeylerden sorumlu tutulmayacağında bir­leşmişler ve kulun bir fiilden mes'ul tutulabilmesi için aşağıda sıralayacağımız üç şartın bulunmasının gerektiğini ileri sürmüşlerdir.

1. Kul fiili ile ilgili teklifi tam manasıyla bilmeli

2. Fiil ile ilgili teklifin AUah'dan südûr ettiği malum olmalı

3.  Kul, teklif edilen fiili yapacak kudrette olmalı

 

Allah Hakları:

1.  Halis İbâdetler, 2.  Mali yükümlülük (külfet, meşakkat, meûnet) bulunan ibâdetler, 3.  İbâdet manası bulunan mali yükler (külfetler), 4.  Ceza (ukûbât) manası bulunan mali yükler, 5.  İbadet manası bulunan cezalar (ukûbât), 6. Tam cezalar, 7.  Eksik cezalar, 8.  Zimmette Sabit Olmayan Haklar.

Kul Hakları:Kul hakkı, ferde ait olan bir menfaat ve maslahattır. Mesela, alacak hakkı, mali bir haktır ve kul hakkıdır.

Allah Hakkı Ağır Basan Haklar:Kazif haddi gibi. Kul Hakkı Ağır Basan Haklar:Kısas gibi.

Nasslardan Hüküm Çıkarma:Usûlcülere göre lafız (tabir, ifade, kelime, söz) manaya nisbetle ve mana ile alakası bakımından dört kısma ayrılır:

1.  Lafızların manaya va'zları (konulmaları, kullanılmaları): Bunlar, hâss, âmm, müşterek ve müevvel kısımlarına ayrılır.

2. Lafızların vaz' olundukları (kullanıldıkları) manaya açık veya kapalı bir tarzda delâletleri: Manası açık lafızlar, zahir, nass, müfesser ve muhkem; mana­sı kapalı lafızlar ise, hafî, müşkil, mücmel ve müteşâbih kısımlarına ayrılır.

3.  Lafızların, vaz olundukları lügat ve ıstılah manasında veya bir münase­betle başka bir manada açık veya kapalı bir halde kullanılması. Bunlar; hakikat, mecaz, sarîh ve kinaye kısımlarına ayrılır.

4. Lafızların ne gibi manalara delâletleri ve hangi maksatlarla söylenmiş ol­duklarına işitenlerin vukufları itibariyle taksimi: Bunlar, dal bil-ibâre, dâİ bil-işâre, dâl bid-delâle, dâl bil-iktizâ kısımlarına ayrılır.

sözlü delâlet iki kısma ayrılır: Mantûka, Mefhume.

TEÂRUZU'L-EDİLLE:

Tearuzun Manası: Istılahta, eşit kuvvette iki şer'i delilden birinin, bir mesele hakkında bir an­da gerektirdiği hükmün, diğer bir delilin aynı mesele hakkında gerektirdiği hük­me aykırı olmasına "tearuz" denmektedir.

Tearuzun Caiz Ve Vâki Olup Olmadığı:İslâm âlimleri, şer'î deliller arasında tearuzun caiz ve vâki olup olmadığı ko­nusunda değişik fikirler ileri sürmüşlerdir. Fakîhlerin bu konudaki görüşlerini şöylece özetleyebiliriz:

a.  Şer'î deliller arasında tearuz caiz ve vâki değildir.

b.  Şer'î deliller arasında tearuz hem caiz, hem de vâkidir.

c. Kat'î deliller arasında tearuz caiz ve vâki değilse de, zannî deliller arasın­da caiz ve vâkidir.

Tearuzun Şartla

1. Mahal birliği, 2.  Tarih birliği, 3. Vakit birliği, 4. Zıd hüküm.

Aralarında Tearuz Vâkî Olan Deliller: Şevkânî  aralarında   tearuz   vâki   olan   delilleri   şöyle sıralamaktadır:

1.  Kitâb ile Kitab,2.  Kitab ile Sünnet,3.  Kitab ile İcmâ,4.  Kitab ile Kıyas,5.  Sünnet ile Sünnet,

6.  Sünnet île İcmâ,7.  Sünnet ile Kıyas, İcmâ ile İcmâ,9.  İcmâ ile Kıyas,

10.  Kıyas ile Kıyas arasında tearuz vaki olur.

TEARUZU GİDERME YOLLARI

Fukaha mesleğinin tearuzu giderirken uyguladıkları usulleri şöylece şematize edebiliriz:

a.Nesh, b. Tercih, c. Cem' ve tevfîk, d. Tesâkut (terk).

Mütekellimin mesleğinin tearuzu giderme yollarında sıralama şöyledir:

a. Cem' ve tevfik, b. Tercih, c. Nesh, d. Tesakut.

HADİS USULU

1. Hadîs Usûlü İlmi [İlmu'l-mustalah]:

Hadis Usûlü:kabul ve red yönünden senet ve metnin durumunu bildiren usûl ve kaideler ilmidir.

a. Konusu: Hadîs Usûlü İlminin konusu kabul ve red yönünden senet ve metindir.

b. Amacı: Hadîs Usûlü İlminin amacı, sahih olan hadisi sahih olmayandan ayırt etmektir.

2. Hadîs: Hz. Peygambere izafe edilen söz, fiil, takrir veya vasıf demektir.

I. BIZE ULAŞMASI AÇISINDAN HABERİN KISIMLARI

A. MÜTEVÂTİR HABER : yalan üzere birieşmeleri âdeten mümkün olmayan kalabalık bir grup tarafından rivayet edilen habere müteuâtir haber denir.

3. Hükmü: Mütevâtir haber zarurî ilim ifade eder.

4. Kısımları: Mütevâtir haber lafzı ve mânevî olmak üzere iki kısma ayrılır.

b. Manevî Mütevâtir: Lafzı değil de, sadece mânâsı mütevâtir olarak gelen habere manevî mütevâtir denir.

B. ÂHÂD HABER: mütevâtir haber şartlarını taşımayan habere âhâd haber denilir.

2. Hükmü: Âhâd haber nazarî ilim ifade eder.

3. Rivayet Edenlerin Sayısına Göre Âhâd Haberin Kısımları:

a. Meşhur b. Azîz c. Garîb

1. Meşhur: tevatür derecesine çıkmaksızın -her tabakada- en az üç ve daha fazla kişinin rivayet ettiği hadise meşhur hadis denir.

f. Meşhur Hadisin Hükmü: ıstılahî mânâda meşhur olan bir hadisin sahîh olması durumunda,onun azîz ve garîb hadise tercih edilecek bir üstünlüğü vardır.

2. Azîz: senedinin her tabakasında râvî sayısının ikiden az olmadığı hadis demektir.

3. Garîb: bir râvinin, rivayetinde tek kaldığı hadis demektir.

d. Kısımları:

a. Mutlak Garîb: [Veya Mutlak Ferd: ] Râvînin rivayetinde tek kalma durumu senedinin aslında (sahabe tarafında)bulunursa böyle bir hadise mutlak garîb adı verilir.

b. NisbîGarib: [Veya Nisbî Ferd: ] Râvînin rivayetinde tek kalma durumu senedin ara kısmında olursa, bu hadise nisbî garîb adı verilir.

KUVVET VE ZAYIFLIK AÇISINDAN ÂHÂD HABERİN KISIMLARI

a. Makbul Haber: Yüksek seviyede doğruluk vasfına sahip olan bir habercinin verdiği habere makbul haber denir. Böyle bir haberi hükme mesned olarak kullanmak ve onunla amel etmek vaciptir.

b. Merdûd Haber: Yüksek seviyede doğruluk vasfına sahip olmayan bir habercinin verdiği habere de merdûd haber denir. Böyle bir haber hükme mesned olamaz, onunla amel de edilmez.

1. Makbul Haberin Kısımları:

a. Sahîh li-zâtihi: [Bizzat kendiliğinden sahîh]  b. Hasen li-zâtihi: [Bizzat kendiliğinden hasen]

c. Sahîh li-gayrihi: [Başkasından dolayı sahîh] d. Hasen li-gayrihi: [Başkasından dolayı hasen]

a. Sahih: Adalet ve zabt sahibi râvilerin, kendileri gibi adalet ve zabt sahibi râvilerden, başından sonuna kadar muttasıl bir senedle, şâz ve illetli olmaksızın rivayet ettikleri hadise sahîh hadis denir.

ac.Hadisin Sıhhat Şartları: "Senedin muttasıl olması","râvilerin adaletli olması", "râvilerin zabt sahibi olması", "hadisin illetli olmaması", "hadisin şâz olmaması".

ac. Sahîh Hadisin Hükmü: Sahîh hadisle amel etmek; hadis, usûl ve fıkıh âlimlerinin icmâi ile vaciptir; şer'i delillerden biri olup bir müslümanın onunla amel etmeyi terketmesi caiz değildir.

Buhârî'de geçen muallak hadislerin hükmü:

a. Cezm sigasıyla rivayet edilenler: yani(kale,zekera,hake)gibi lafızlarla.Haberin naklinde bu lafızlardan birinin zikredilmiş olması, o haberin, kendisine izafe edilenden gelişinin doğru olduğu hükmünü ifade eder.

b. Cezm sığası ile rivayet edilmeyenler: yani(zükira,kıle,hukiye)gibi lafızlarla. Naklinde bu lafızlardan birinin kullanıldığı haber, o haberin kendisine izafe edilenden gelişinin kesin olarak doğru olduğu hükmünü ifade etmez. Bununla beraber, onu sadece sahih olan hadislerden derlediği için, Buhârî'nin Sahîh 'inde vâhî [büsbütün zayıf] denecek derecede zayıf bir hadis de yoktur.

b. Hasen:

4. Hasen hadisin tercih edilen tanımı: Hasen;"Zabtı hafif zayıf olan adalet sahibi râvilerin, senedin başından sonuna kadar kendileri gibi râvilerden, şâz ve illetti olmaksızın, muttasıl bir senedle rivayet ettikleri hadistir".

bb. Hükmü: Hasen hadis, kuvvet bakımından sahihin bir alt derecesinde yer almış olmakla beraber hükme delil olma açısından sahih hadis gibidir. Örnek :"Cennetin kapıları kılıçların gölgesi altındadır..."

c. Sahîh li-Gayrihi: Hasen li-zâtihi, kendisi gibi veya kendisinden daha kuvvetli başka bir tarikle rivayet edildiğinde, bu hadis sahih li-gayrihi adını alır.

cb. Mertebesi: Sahih li-gayrihi, derece olarak, hasen lizâtihinin üstünde, sahih li-zâtihinin altınde yer alır.

Hasen li-Gayrihi: Bir hadis temelde zayıf olup rivayet yolları birden fazla olursa, zayıflığın sebebi de fısku'r-râvi veya kizbu'r-râvî değilse, bu hadis hasen li-gayrihi adını alır.

db. Mertebesi: Hasen li-gayrihi, hasen li-zâtihinin daha alt derecesinde yer alır.

dc. Hükmü: Hasen li-gayrihi kendisi ile ihticac edilen makbul hadis çeşitlerinden biridir.

2. Makbul Haberin "Ma'mûlun bih" ve "Gayr-i ma'mûlun bih"c Taksimi: Makbul haberin bu durumundan iki çeşit hadis ilmi ortaya çıkmıştır; "Muhkem veMuhtelifu'l-hadis", "en-Nâsih ve'l-Mensûh " ilimleri.

a.Muhkem ve Muhtelifu'l-Hadis

aa. Muhkem Hadîsin Tanımı: Terim olarak, kendi ayarında herhangi bir hadisle çelişki halinde bulunmayan makbul hadise, muhkem hadis denir.

ab. Muhtelifu'l-Hadîsin Tanımı: aralarını cem etme imkânı bulunmakla beraber kendisi gibi bir hadisle çelişki halinde bulunan makbul hadis demektir.

ae. Mütearız İki Sahih Hadisle Karşılaşan Bir Kimsenin Ne Yapması Gerektiği:

ael. Bu iki hadisin arasını cem etme [bulma] imkânı varsa: Bu durumda cem etme yoluna gitmek gerekir ve her iki hadis ile de amel etmek vacip olur.

ae2. Bu iki hadisin arasını herhangi bir şekilde cem etme imkânı yoksa:

a. İkisinden birinin nâsih olduğu bilinirse: Nâsiha öncelik verip onunla amel eder, mensûhu terk ederiz.

fa. Eğer nâsih olan hadis bilinmezse: Bu durumda, tercih sebeplerinden herhangi birisi ile hadislerden birini diğerine tercih ederiz. Bu aşamadan sonra tercihe daha layık olanla amel ederiz.

c Biri diğerine tercih edilemezse: -Ki bu nadirdir- bizi tercihe sevk edecek herhangi bir tercih sebebi buluncaya kadar amelden tevakkuf ederiz.

b. Nâsih ve Mensûh Hadis

ba. Neshin Tanımı: nesh; Şârî'in daha önceki hükmünü, yine kendisinin yeni bir hükümle kaldırması demektir.

bc. Nâsihi Mensûhtan Ayırt Edip Tanıma Yolları:

bel. Resûlüllah'm (s.a.) açıklamasıyla, Sahâbî sözüyle, bc3. Vurûd [söyleniş veya meydana geliş] tarihlerinin bilinmesiyle, bc4. İcmâ'ın delaletiyle..

B. MERDÛD HABER

a. Tanımı: Doğruluk vasfı üstün olmayan kimselerin verdiği habere merdûd haber denir.

b. Merdûd Haberin Kısımları ve Red Sebepleri:

 a. İsnadda herhangi bir kopukluğun bulunması; b. Râvı'nin ta'n edilmiş olması.

1. Zayıf Hadis: şartlarından herhangi birini kaybetmek suretiyle hasen sıfatını taşımayan hadis demektir.

e. Zayıf Hadisi Rivayet Etmenin Hükmü: zayıf hadisleri rivayet etmek, zayıf olduğunu beyan etmeksizin senedlerinde gevşeklik göstermek, şu iki şartla ancak caiz olur:

a. Hadisin Allah'ın sıfatları gibi akâid ile alakalı olmaması

b. Hadisin helâl ve haram ile ilgili şer'î bir hükmün beyânı hakkında olmaması.

f. Zayıf Hadisle Amel Etmenin Hükmü: Cumhur dediğimiz âlimlerin çoğunluğu amellerin fazileti ile ilgili konularda zayıf hadisle amel etmeyi müstehap görmüşlerdir. Ancak söz konusu hadiste, İbn Hacer'in (0.852/1448) ortaya koyduğu şu üç şartın bulunması gerekir:

a. Hadisteki zayıflık şiddetli olmayacak,

b. Hadis, amel edilmekte olan temel bir esasın hükmü dahilinde olacak,

c. Amel esnasında hadisin sübûtuna inanmayıp ihtiyaten emel ettiğine inanacak.

2. İsnadından Herhangi Bir Râvînin Düşmesi Sebebiyle Merdûd Olan Haber:

b. Senedde Meydana Gelen Kopma Çeşitleri:

ba. Açık kopukluk: Hadis ilmiyle uğraşan herkes –otorite olsun veya olmasın- bu tür bir kopukluğu bilebilir. Hadis âlimleri hadisin senedindeki zahirî kopukluklara isim veririerken, râvînin düşüş yerine ve düşen râvtlerin sayısına göre dört ıstılahî isim vermişlerdir. Bu isimler şunlardır:

1. Muallak,2. Mursel,3. Mu'dal,4. Munkatıı

bb. Gizli kopukluk: Gizli kopukluğu ancak hadis tariklerine ve senedlerin illetlerine vakıf olan mütehassıs otoriteler anlayabilir. Senedlerinde gizli kopukluk bulunan hadislerin iki ismi vardır:

1. Mudelles,2. Mursel-Hafî

a. Muallak: senedinin başından peş peşe bir veya daha çok râvînin düşürüldüğü hadise muallak hadis denir.

ad. Hükmü: Muallak hadis reddedilir, onunla amel edilmez.

ae. Sahîhânda Yer Alan Muallak Hadislerin Hükmü:

ael. Cezm sığası ile zikredilen muallâk hadisler: Kale,zekere, hakâ  gibi [etken (malum) lafızlara cezm sîgası denir]. Bu lafızlar, senedin, haberin izafe edildiği kaynağa ulaştığına dâir kesin bir hüküm ifade eder.

ae2. Temrîz sîğasi ile zikredilen muallak hadisler: Kîle,zukire, hukiye  gibi [edilgen (meçhul) lafızlara temrîz sığası denir]. Bu lafızlar, haberin, izafe edildiği kaynağa ait olduğuna dâir kesin bir hüküm ifade etmez. Temrîz sîgası ile nakledilen bir haber sahîh, hasen veya zayıf olabilir; ancak böyle bir hadis, sadece sahih hadislerin yer aldığı "sahîh" isimli bir kitapta yer alıyorsa bu tür eserlerde vâhî derecede zayıf hadis yer almaz.

b. Mursel: isnadının son tarafından tabiîden sonra gelen râvinin düşürüldüğü hadise denir.

bf. Sahâbî Murseli: Sahâbînin, kendisinden duyduğu başka sahabeyi zikretmeksizin Peygamberden duymadığı veya müşahade etmediği, ancak doğrudan Resûlüllah'tan naklettiği söz veya fiile sahabe murseli denir.

bg. Sahabe Murselinin Hükmü: Cumhur dediğimiz âlimler çoğunluğunun görüşüne göre sahabe murseli sahihtir, delil olarak kullanılabilir.

c. Mu'dal: isnadından peşpeşe iki veya daha çok râvînin düştüğü hadise mu'dal hadis denir.

cc. Hükmü: Mu'dal, zayıf bir hadis çeşididir. Durumu,isnadında düşen râvî sayısının fazla olması nedeniyle mursel ve munkatı dan daha ağırdır.

d. Munkatı': kopukluğu hangi tarafta olursa olsun, isnadı muttasıl olmayan hadistir.

dc. Hükmü: Munkatı hadis, âlimler nezdinde ittifakla zayıftır.

e. Mudelles: isnâdda yer alan bir ayıbı gizlemek ve zahirini güzel göstermek demektir.

eb. Tedlîsin Kısımları:

a. İsnad tedlîsinin tanımı: İsnâd tedlisi; bir râvînin, normalde hadis aldığı bir râvîden duymadığı bir hadisi, duyduğunu zikretmeksizin rivayet etmesidir.

eb2. Tesviye Tedlisi: Râvînin, hocasından rivayet ettiği bir hadisin isnadında, birbiri ile karşılaşan iki sika râvî arasında yer alan zayıf bir râvîyi düşürmesine tesviye tedlisi denir. Bu tür bir tedlis, tedlis çeşitlerinin en kötüsüdür.

eb3. Şuyûh Tedlisi: Râvînin, hocasından işittiği bir hadisi, hocasının tanınmaması için, onu bilinmeyen bir isim, bir künye, bir nisbe veya bir sıfatla anarak rivayet etmesine şuyuh tedlîsi denir.

ecl. Isnad Tedlisinin Hükmü: Bu tür bir tedlis gerçekten çok çirkin bir olaydır.

ec2. Tesviye Tedlisinin Hükmü: Bu ilkinden de kötüdür.

ec3. Şuyûh Tedlîsinin Hükmü: Bunun keraheti, isnâd tedlîsinden daha hafiftir.

f. Mursel-Hafî: Bir râvinin karşılaştığı veya çağdaşı olduğu bir râvîden işitmediği bir rivayeti "kale" gibi semâ'a ve başka bir tahammül [hadisi alma] yoluna ihtimali olan bir lafızla rivayet etmesine irsâl-hafî, rivayet ettiği hadise de murselhafî denir.

fd. Hükmü: Kopukluk hâli ortaya çıktığında hüküm olarak munkatı hadis hükmüne tâbi olur.

gb. Mu'an'an ın Tanımı: Bir râvînin, rivayet esnasında "filan falandan [rivayet etmiştir]" şeklinde bir ifade kullanmasına 'an'ane, bu ifadelerle rivayet ettiği hadise de mu'an'an hadis denir.

ge. Muennen in Tanınıı: Bir râvînin, rivayet esnasında "haddesena fulânun ennefulânen kale şeklinde bir ifade kullanmasına en'ene, bu ifadeleri kullanarak rivayet ettiği hadise de muennen hadis denir.

gf. Muennen Hadisin Hükmü: Alimlerin çoğunluğu "enne"nin "an’ane gibi olduğu görüşündedirler. Herhangi bir şeyle kayıtlanmaksızın mutlak bir ifade ile kullanıldığında, 'an'ane bahsinde yukarda zikredilen şartların bulunması halinde semâ'a hamledilir.

3. Râvînin Ta'n Edilmesi Sebebi ile Merdûd Olan Haber:

3.2. Râvînin Ta'n Sebepleri: Râvîyi ta'n etme sebepleri ondur. Beşi adalet, beşi de zabt ile alakalıdır.

a. Adaletle ilgili ta'n noktaları:

1. Râvînin yalancı olması [Kizbu'r-râvî]2. Yalancılıkla itham edilmesi [İttihâmu'r-râvî bi'l-kizb]

3. Günahkâr olması [Fısku'r-râvî]4. Bidatçı olması [Bid'atu'r-râvî]5. Râvînin bilinmemesi [Cehâletü'r-râvî]

fa. Zabt ile ilgili ta'n noktalan:

1. Çokça yanılması [Fuhşu'l-ğalat]2. Hafızasının zayıf olması [Sû'u'l-hıfz]

3. Çok dalgın olması [Gaflet]4. Fazla şüpheci olması [Kesretü'l-evhâm]

5. Güvenilir râvilere muhalefet etmesi [Muhalefetü's-sikât]

a. Mevzu: Mevzu hadis, Hz. Peygamber'e nisbet edilmiş, uydurulmuş bir yalandır.

ab. Derecesi: Zayıf hadislerin en şerlisi ve en kötüsüdür.

ac. Rivayetinin Hükmü: Alimler -uydurma olduğunu açıklaması haricinde- hangi amaçla olursa olsun, hadisin durumunu bilen hiç kimseye uydurma bir hadisi rivayet etmenin helâl olmadığı görüşü üzerinde icma etmişlerdir.

b. Metruk: Senedinde yalancılıkla itham edilmiş bir râvînin bulunduğu hadise metruk hadis denir.

bd. Metruk Hadisin Derecesi: şer bakımından mevzuu hadisten sonra gelir.

c. Münker: Münker hadis; senedinde; çok hata yapan [fuhşu'l-ğalat],aşırı derecede dikkatsiz davranan [kesretu'l-ğaflet] ve fıskı zahir olan bir râvînin bulunduğu hadistir.

Derecesi: münker hadis, zayıflık derecesinde metruk hadis seviyesinden sonra gelir.

d. Ma'rûf: Sika bir râvînin zayıf olan bir râviye muhalif olarak rivayet ettiği hadise ma'rûf hadis denir. Ma'rûf bu mânada münkerin karşıtı olmaktadır.

e. Mu'allel: görünürde salim [kusursuz] gözükmesine rağmen, kendisinde sıhhatini yaralayan gizli bir kusurun farkedildiği hadistir.

g. Müdrec: İsnadının akışı değiştirilmiş veya metne ait olmayan bir şeyin, metinden ayırt edilmeksizin, metnine dahil edilmiş hadise müdrec hadis denir.

Idracın Hükmü: Muhaddis, fukaha ve diğer âlimlerin icmâ'ı ile idrac haramdır. Ancak garip, anlaşılması zor olan kelimelerin tefsiri için yapılmış açıklamalar bundan istisna edilmiştir.

h. Maklûb: Bir hadisin sened veya metninde yer alan bir lafzı takdim veya tehir vb. yoluyla başka bir lafızla değiştirmeye kalb, bu şekilde rivayet edilen hadise de meklûb hadis denir.

Kısımları: Maklûb hadis iki ana kısma ayrılır: Senedi kalbedilmiş hadis, metni kalbedilmiş hadis.

Mezîd fî muttasıli'l-esânîd: Görünürde muttasıl[kopuksuz] olan bir senedin ara kısmında bir râvînin ziyâde edilmesine el-mezîd fî muttasıli'l-esânîd denir.

i. Muztarib: kuvvetçe birbirine eşit farklı şekillerde rivayet edilen hadislere muztarib hadis denir.

Kısımları:Muztaribu's-sened [sened açısından muztarib],Muztaribu'l-metn [metin açısmdan muztarib).

j . Musahhaf: Hadiste yer alan bir kelimeyi, lafız veya mâna olarak, sika râvilerin rivayet ettiklerinden başkası ile değiştirmeye tashîf, böyle rivayet edilen hadise de musahhaf denir.

Kısımları: Bulunduğu yer itibari ile musahhaf: 1. İsnadda tashîf [hata],2. Metinde tashîf [hata]

Meydana geliş itibari ile musahhaf:1. Görme hatası,2. İşitme hatası.

Lafzı veya mânâsı açısından musahhaf:Lafızda tashif [hata],Mânâda tashif [hata]

Şâzın Tanımı: makbul olan bir râvînin kendisinden daha makbul olan bir râvîye muhalif olarak rivayet ettiği hadise şâz denir.

Sazlığın Bulunduğu Yerler: Şâzlık, metin ve senedde olur.

Cehâletü'r-Râvî: râvînin zâtını veya hâlini bilmemek, tanımamak, [zâtını veya hâli hakkında bilgi sahibi olmamak] demektir.

Meçhulün Tanımı: Meçhul, zâtı veya sıfatı yani adaleti ve zaptı bilinmeyen kimse demektir.

Meçhul Çeşitleri:

Meçhûl'ü'l-'Ayn: İsmi bilinen fakat bir tek kişiden başka râvisi bulunmayan kimseye mechûlü'l-'ayn denir.

Rivayetinin Hükmü:Meçhûlü'l-'ayn vasfına sahip olan bir râvînin, tevsîk edilmedikçe rivayeti kabul edilmez.

Meçhulü'l-Hâl: (Buna mestur adı da verilir) Kendisinden iki veya daha çok kişinin rivayette bulunduğu halde tevsîk edilmemiş râviye mechûlü'l-hâl denir.

Rivayetinin Hükmü: Cumhurun benimsediği doğru görüşe göre meçhûlü'l-hâlin rivayeti reddedilir, kabul edilmez.

Mübhem: Hadiste ismi açıkça belirtilmeyen kimseye mübhem denir,

Rivayetinin Hükmü: Kendisinden rivayette bulunan râvî, onun adını açıkça belirtmedikçe yahut isminin açıkça yer aldığı başka bir rivayet kanalıyla adı bilinmedikçe, mübhem râvînin rivayet ettiği hadis kabul edilmez.

Bid'at: Kemale erdikten sonra dinde oluşturulan yenilik veya Hz. Peygamber'den sonra imal edilen arzu ve amellere bid'at denir.

Çeşitleri: Bid'at iki çeşittir.

Küfre Götüren Bid'at: Yani böyle bir bid'aün sahibi bu bid'aü sebebiyle tekfîr edilir [küfre girer].

Fıska Düşüren Bid'at: Böyle bir bid'aü işleyen kimse, işlediği bu bid'at küfrünü kesinkes gerektirmediği halde onun fasıklıkla [günahkârlıkla] itham edilmesine sebep olur.

Bid'atçının Rivayet Ettiği Hadisin Hükmü:

a. İşlediği bid'at küfrü gerektiren bir bid'at ise; rivayeti reddedilir.

b. İşlediği bid'at fıska düşürücü bir bid'at ise; cumhurun benimsediği sahih görüşe göre rivayeti ancak iki şartla kabul edilebilir. Şöyle ki: Bid'atçı:1. Bid'atına davet edici olmayacak,2. Bid'atına özendirici rivayetlerde bulunmayacak.

Sü'u'l-Hıfz: Rivayetinde isabet ettiklerinin hata ettiklerinden daha fazla olduğuna ihtimal verilmeyen kimseye seyyiu'l-hıfz denir.

Çeşitleri: Seyyiu'l-hıfz iki şekilde olur:

a. Hafızanın yeterli olmama hâli râvide ya hayatının başından beri mevcut olur ve bu durum bütün hallerinde devam eder.

b. Ya da; hafızanın yeterli olmama hâli râvîde sonradan meydana gelir. Bu da ya yaşlılığından veya görme duyusunu kaybettiğinden veya kitaplarını yaktığından dolayı olur ki bu duruma "el-muhtelat" adı verilir.

Rivayetinin Hükmü:

a. Hafızasının yeterli olmama hâli hayatının başından beri mevcut olan bir râvinin rivayet ettiği hadisin hükmü: Bu şahıs sû'u'l-hıfz üzere yetişen bir kimsedir. Onun için rivayeti reddedilir kabul edilmez.

b. Hafızasının yeterli olmama hâli sonradan meydana gelen râvînin [muhtelitin] rivayet ettiği hadisin hükmü:

1. Râvinin, ihtilata uğramadan önce rivayette bulunup da söz konusu edilen rivayeti ihtilattan önce yapıldığı açıkça belli ise, bu rivayet makbuldür.2. Râvinin ihtilattan sonra yaptığı rivayetler merduttur, kabul edilmez.

3. Rivayetin ihtilattan önce mi yoksa sonra mı gerçekleştiği kesin belli değil ise bu durum açıkça ortaya çıkıncaya kadar böyle bir râvinin rivayetleri hakkında tevakkuf edilir.

MAKBUL İLE MERDÛD ARASINDA MÜŞTEREK OLAN HABER

KAYNAĞINA GÖRE HABERİN KISIMLARI

Kudsî hadis: Resûlüllah'ın Rabb'ine (azze ve celle)isnâd ederek söyleyip, Hz. Peygamber'den bize nakledilen hadise Kudsî hadis denir.

Kudsî Hadis ile Kur'an Arasındaki Fark:

1. Kur'ân'ın lafzı ve mânâsı Allah'tandır. Kudsî hadisin mânası Allah'tan lafzı Peygamber'den dir.

2. Kur'ân'ın tilâvetiyle ibâdet edilir, kudsî hadisin tilâvetiyle taabbud olunmaz.

3. Kur'ân'ın subûtunda tevatür şart koşulur; hadis-i kudsînin subûtunda tevatür şartı koşulmaz.

2. Merfû': Hadis terminolojisinde Hz. Peygamber'e izafe edilen söz, fiil, takrîr veya sıfat a merfû hadis denir.

Çeşitleri:1. Kavlî merfû [sözlü-merfû],2. Fiilî merfû [fiil-merfû],3. Takrîrî merfû [takrîr-merfû],4. Vasfı merfû [sıfat-merfû].

3. Mevkuf: Sahâbîye izafe edilen söz, fiil veya takrir e mevkûf hadis denir.

Hükmen murfûnun bazı şekilleri şöyledir:

a. Kitap ehlinden nakiller yapmakla maruf olmayan bir sahabenin, içtihada elverişli olmayan bir konuda veya dil ile alakalı bir beyana yahut garip bir şeyin izahına taalluk etmeyen bir hususta söylediği sözler.

1. Sahabenin geçmiş olaylardan haber vermesi: Yaratılışın başlangıcından bahseden sahabe sözleri buna örnektir.

2. Sahabenin gelecek olaylardan haber vermeksi: Melâhim [savaş], fitne ve kıyamet gününün ahvâlinden söz eden sahabe sözleri buna örnektir.

3. Sahabenin bir şeyin yapılmasıyla özel bir sevabın veya özel bir cezanın taalluk edeceğinden haber vermesi

b. Sahâbînin ictihâd alanına girmeyen bir konuda bir uygulamada bulunması: Hz. Ali'nin, kıldığı kusûf namazının her rekatında iki rukûdan daha fazla rukûda bulunması buna örnektir.

c. Herhangi bir sahâbînin, aralarında şöyle şöyle söyledikleri veya şöyle şöyle yaptıkları veya şunda sakınca görmedikleri şeklinde verdiği haberler:

1. Eğer sahâbî haberi Peygamber'in (s.a.) zamanma izafe ediyorsa sahih olan görüşe göre o merfûdur.

2. Eğer sahâbî haberi Peygamber'in (s.a.) zamanına izafe etmiyorsa cumhura göre o haber mevkuftur.

d. Sahâbînin, Şöyle şöyle emrolunduk, şöyle şöyle yapmaktan nehyedildik, şöyle yapmak sünnettir" gibi ifadeleri kullandığı hususlar. Mesela bazı sahâbîlerin "Bilâl ezanı çifter çifter söylemekle, ikâmeti de teker teker söylemekle emrolundu" gibi sözleri.

e.Râvînin, bir hadiste sahâbîyi zekrettiğinde şu dört kelimeden birini kullanması:(yerfeuhu,yenmihi,yeblüğü bih,rivayeten.)

f. Bir sahâbînin bir âyetin nuzûl sebebi ile ilgili yaptığı açıklamalar.

Mevkuf Hadisin Delil Olarak Kullanılıp Kullanılmayacağı: mevkuf hadisin bazı zayıf hadisleri kuvvetlendirme meselesi, onun hükmen merfû olmaması durumundadır.Yoksa merfû hükmünde olması halinde o zaten merfû gibi hüccet kabul edilir.

4. Maktu: tabiî veya tabiîden daha aşağıdakine izafe edilen söz veya fiile maktu hadis denir.

Maktu Hadisle İhticac Etmenin Hükmü: -Söyleyenine nisbeti kesin de olsa- şer'î hükümlerin hiç birinde maktu hadisle ihticac edilmiz. Çünkü maktu hadis, müslümanlardan herhangi birinin sözü veya fiilidir. Fakat burada, mesela bazı râvîler tabiîyi zikredederken(yerfeuhu) gibi bir ifade kullanır ve bu şekilde merfûa delalet eden herhangi bir karine bulunursa, o zaman bu maktûa 'hükmen merfû mursel' olarak kabul edilir.

MAKBUL İLE MERDUD ARASINDA MÜŞTEREK OLAN DİĞER HABER ÇEŞİTLERİ

1. Müsned: Merfû [kesintisiz] olarak senedi Peygamber'e (s.a.) ulaşan hadise müsned hadis denir.

 2. Muttasıl: -Merfû olsun mevkuf olsun- senedi muttasıl [kopuksuz] olan hadise muttasıl hadis denir.

Ziyâdâtü's-Sikât: Sikanın ziyâdesinden maksat, bazı sika râvîlerin rivayet ettikleri bir hadisi, diğer bazı sikalar da rivayet ederken bunların rivayetinde gördüğümüz ziyâde lafızlardır.

Ziyâdelerin Bulunduğu Yerler:

1. Ziyâde Metinde Bulunur  2. Ziyâde İsnadda Bulunur.

Metindeki Ziyâdenin Hükmü:

1. Metindeki ziyâdeyi mutlak olarak kabul edenler vardır.

2. Metindeki ziyâdeyi mutlak olarak reddedenler vardır.

3. Râvîsi hadisi önceleri ziyâdesiz, daha sonra ziyâdeli rivayet etmişse; böyle bir râviden gelen ziyâdeyi reddedip başkalarından gelen ziyâdeyi kabul edenler vardır.

İsnaddaki Ziyâdenin Hükmü:

a. Hüküm ziyâdeyi vasi veya ref edene göredir (Yani ziyâde vasl [mevsûl olarak gelmiş] veya ref [merfû olarak] edilmişse kabul edilir). Bu da fâkihlerin ve usûlculerin cumhurunun görüşüdür

b. Hüküm ziyâdeyi irsal veya vakfedene göredir: (Yani ziyâde irsal [mursel olarak gelmiş] veya vakfedilmişse [mevkuf olarak gelmişse] reddedilir. bu da hadisçilerin çoğunluğunun görüşüdür.

c. Hüküm çoğunluğa göredir: Yani çoğunluğun rivayeti esas alınır. Bu da bazı hadis âlimlerinin görüşüdür.

d. Hüküm daha hâfız olanlara göredir: Yani hafızların rivayeti esas alınır. Bu da yine bazı hadis ehlinin görüşüdür.

 4. İ'tibâr - Mütâbi' – Şâhid

1. el-İ'tibâr: Bir râvinin rivayetinde tek kaldığı bir hadisin, bir başka râvînin ona iştirak edip etmediğini ortaya koymak için, tarîklerini araştırma işlemine i'tibâr denir.

2. el-Mutâbi' Buna et-tâbî' da denir: Sahâbî râvîleri aynı olmakla beraber, râvîleri araştırılan ferd hadisin râvîlerine, lafız ve mânada veya sadece mânada ortak olarak rivayet ettikleri hadise mutâbi' denir.

3. Şâhid: Sahâbî râvîleri farklı olmakla beraber, râvîleri araştırılan ferd hadisin râvîlerine, lafız ve mânada veya sadece mânada ortak olarak rivayet ettikleri hadise şâhid denir.

d. Mutâbaat: bir râvînin, bir hadisin rivayetinde başka bir râvîye ortak olması demektir.

Çeşitleri: Mutâbaat iki çeşittir:

Tam mutâbaat: Râvînin ortaklığı senedin başında meydana gelmişse, buna tam mutabaat denir.

Noksan mutâbaat: Râvînin ortaklığı senedin ara kısmında meydana gelmişse, .buna da noksan mutâbaat denir.

2. Râvîlerin Kabul Şartları:

a Adalet: Âlimler bununla râvînin müslüman, âkil, baliğ, fıska düşürücü sebeplerden uzak ve kişiliği zedeleyen davranışlardan berî olmasını kastetmişlerdir.

b.Zabt: Bununla da râvînin sika râvîlere muhalefet etmemesi, hafızasının fazla zayıf olmaması [seyyiu'l-hıfz], fazlaca hata yapmaması [fâhişu'l-ğalat], çokça dalgın olmaması [muğaffil],yine fazlaca evham sahibi olmamasını [kesîru'l-evhâm] kastetmişlerdir.

1. Ta'dîl Dereceleri Ve Lafızları:

a. Tevsîkte mübalağa ifade eden lafızlar ki Bunlar en yüksek derecede güvenirlik ifade eden lafızlar,

b. Güvenilirlik ifade eden şifalardan bir veya ikisinin birlikte kullanılarak yapılan tekid lafızları,

c. Güvenilidik ifade eden şifalardan birinin, te'kid edilmeksizin tek olarak kullanılması,

d. Râvînin zabtı hakkında bir bilgi veya kanaat hissettirmeden ta'dîle delalet eden lafızlar,

e. Tevsike de cerhe de delalet etmeyen lafızlar,

f. Cerhe yakın bir anlam hissettiren lafızlar.

2. Ta'dîl Derecelerinin Hükmü:

a. İlk üç derecede yer alan kriterierden biriyle tavsif edilenler, biri diğerine oranla daha kuvvetli olmakla beraber, rivayetleri ihticaca elverişli olan kimselerdir.

b. Beşinci derecede olanlar dördüncü derecede olanlardan daha aşağı seviyede olmakla beraber, dördüncü ve beşinci derecede yer alan râvîlerin rivayeti ile ihticac edilmez. Fakat hadisi tetkik etmek için yazılır ve araştınlır

c. Altıncı mertebede yer alanların rivâyetiyle ihticac edilmez. Bu gibilerin hadisleri, tetkik ve araştırmak için değil sadece itibar için yazılır.

3. Cerh Mertebeleri ve Cerh Lafızları:

a. Yumuşak cerhe delâlet eden lafızlar: (Bunlar da cerh ifade eden en hafif lafızlardır)

b. Kendisiyle ihticac edilemiyeceğini açıkça belirtilen veya buna benzer lafızlar,

c.Hadisini yazmaya bile değmediğini açıkça belirten lafızlar,

d. Yalancılıkla ithamı ifade eden veya buna benzer laftzlar,

e. Râvînin yalan uydurduğunu ifade eden ve buna betzer lafızlar,

f. Yalancılıkta mübalağaya delalet eden lafızlar. (Bu da cerhlerin en kötüsüdür)

4. Cerh Mertebelerinin Hükmü: a. ikinci mertebe birinci mertebenin daha alt derecesinde yer almakla beraber, ilk iki derecede yer alanların hadisiyle tabiî olarak ihticac edilmez. Fakat hadisleri sadece itibar için yazılabilir.

b. Son dört mertebede yer alanlardan hiç birinin hadisi ile ihticac edilmez, hadisleri yazılmaz ve onlara hiçbir şekilde itibar edilmez.

B. TAHAMMÜL YOLLARI:Hadis tahammül yolları sekizdir. Şunlardır: 1. Sema': Hocanın ağzından dinlemek. 2. Kıraat: Talebenin hocaya okuması. 3. İcazet 4. Münâvele 5. Kitabet 6. İ'lâm 7. Vasiyyet 8. Vicâde.

 

DEĞERLENDİRME

            İslami ilimlere baktığımızda hepsinin temellerinin Allah Rasülü(s.a.v)zamanında atılmış olduğunu müşahade etmekteyiz.Daha sonraki dönemlerde ise bu ilimler tedvin edilmiştir.İslami ilimlerin tamamının tedvin edilmesinde; İslam Dinine hizmet etmek,insanların maslahatlarını gözetmek hakikatinin yatmakta olduğu gerçeği görülmektedir.Söz gelimi Kur’an’ı Kerim’in cemm edilmesi,istinsah edilmesi,noktalama ve harekeleme işlemlerinin yapılması hep insanların maslahatlarına matuf olarak yapılan çalışmalardır.Aynı şekilde Hadislerin cem edilmesi,salim olanlarının sakim olanlardan ayıklanması işi yine insanların maslahatını gözetmek ve İslam Dininin sağlam temeller üzerine inşasını mümkün kılmak için yapılmış çalışmalardır.Yine Fıkıh Usulu ilminin ortaya çıkması da Alimlere sağlam temeller üzerine fıkhi kurallar koymalarını sağlamak için va’z edilmiştir.Kısacası İslami ilimler adeta temeli İslam olan farklı tatlarda olan ve farklı yararlar sağlayan meyveler gibidir.Birbirlerinden bağımsız olarak ele alınmaları mümkün değildir.Bundan dolayı İslami bir bilim dalında çalışma yapan bir kimsenin İslami ilimlerin birbirlerini tamamlayan unsurlar olduğunu,bu ilimlerin tamamını bir bütün olarak ele alması gerktiğini,ancak bütüncül bir yaklaşımla yararlı ve güvenilir bir çalışma yapabileceğini,aksi takdirde çalışmasının yararsız ve kuru bir çalışmadan ibaret olacağını çok iyi bilmesi gerekmektedir.

 

YARARLANILAN KAYNAKLAR:

1- Doç. Dr. Muhsin Demirci, Tefsir Usulü ve Tarihi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları

2- Prof. Dr. Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları

3-Yeni hadis usûlü (Teysîru Mustalahi'l-Hadîs)Dr.Mahmud Tahhân, çeviri: Cemal Ağırman, rağbet yayınevi

 

SELAM VE DUALARIMLA..


0 Yorum - Yorum Yaz


Ad-Soyad: Abdulbari FAİK

Numara: 14912701

Alan: Tefsir, Yüksek Lisans

                                            Tefsir Usulü Özeti

Kur’anı Kerimin Tarifi

Kura’nın çeşitli yönlerini ele alan ve âlimlerce yapılan tariflere bir göz atalım. Hz. Peygambere vahiy yoluyla indirilmiş, Mushaflara yazılmış, tevatürle nakledilmiş tilavetiyle taabüd olunan mu’ciz kelamdır. İkinci tarif ise: Hazreti Peygambere gelen vahiyleri ihtiva eden mukaddes bir kitaptır. Allah tarafında Cebrail vasıtasıyla Peygambere indirilen bu kitabın sadece ismi “Kur’an” değil diğer farklı isimlere de sahiptir bu isimlerin arasından bir kaçını özetle söyleyelim. الکتاب، ام الکتاب، فرقان، المثانی المصحف، Gibi isimleri almaktadır.

Vahiy nedir.( الوحی)

Kelime anlamı olarak “gizli konuşmak” fısıldamak, mektup yazmak, emretmek anlamlarına gelir; fakat vahiy de kendi arasında iki çeşittir birincisi: ilahi olmayan vahiy ki buna örnek olarak: فَخَرَجَ عَلَىٰ قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَىٰ إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا  yani bur da işaret anlamına gelmektedir ikincisi ilahi vahiydir ki bu Hz. Peygambere gelmiştir ve bu da aralarına farklı kollara ayrılmakta bizim işimiz özet olduğu için o kadar detay’a giremiyoruz.

Ayet Kelimesinin Anlamı

            Lügat manası, açık Alâmet, işaret, nişane, gibi anlamlara gelmektedir bunu birkaç örnekle daha açıklığa kavuşturabiliriz: سل بني إسرائيل كم آتيناهم من آية بينة bu ayette işaret anlamına gelmektedir. Dediğimiz gibi “ayet” alamet, işaret ve burhan anlamlarına da gelmektedir.

            Süre kelimsinin anlamı

            Lügat anlamı olarak yüksek rütbe, mevki, şeref, anlamlarına gelmektedir. Bina katlarına süre denildiği için veya sürelerin Allah’ın kelamını taşıdığı için, çünkü Allah’ın Kelamı yüksek bir değer sahiptir ondan bu adlar verilmiştir. Ayrıca bu sürelerin Mekki medeni olduğu meselesi var yani eğer bir süre Mekke de nazil olduysa ona Mekki, Eğer Medine’de nazil olduysa medeni denmektedir.

            Kur’an-ı Kerimin Cem’i ve teksiri

            Bilindiği üzere Kur’an parça parça halinde Peygamber efendimize Cebrail vasıtasıyla indi ve kendisine nazil olan her ayeti vahiy kâtiplerine yazdırmış. Ancak Peygamber efendimiz vefat ettikten sonra Hz. Ebu bekr zamanında Hz Ömer’in önerisiyle bu Cem edildi. Daha sonra Hz. Osman devrinde çoğaltılarak belli başlı bazı İslam ilim merkezlerine gönderdi.

            Kur’an-ı Kerimin Harekelenmesi ve Noktalama İşareti

            Bütün müfessirler Arab yazısının hareke ve noktalama işaretinin olmadığını söylerler. Hatta İslamiyet’in ilk yıllarında yazı o kadar gelişmemişti ancak daha sonra ابوالاسود الدُوَلِی  ile başlamıştır. Her bir ilim kendi değerinden başka bir katkı getirmiştir mesela: Hz: Osman Zamanında patlak veren yedi harf meselesi tefsir hareketine en önemli katkı sağlamış. Daha sonra farklı tefsir ilimleri yanı Kur’an ilimleri genişlemiş kıraat ilmi ve nüzul sebebi (Allah’ın her şeyin bir sebebe bağlaması)  gibi Kura’nın tefsir ilmine ve ya anlaşılmasına yardımcı olan doğmaya başladı fakat bu ilimler İslam coğrafyası genişledikçe farklı dillerden araştırmacı ve âlim yetişince sırasıyla bu ilimler ortaya çıktı ve böylece her yaştan talebeler günden güne çoğalmaya başladı ve âlimler yetişti. Hangi ayetin nesih hangi ayetin olduğu meselesi büyük bir tartışma yarattı ve ya Kura’an’da neshin var olup olmaması konusu bile tartışıldı.

            Kura’nın Eşsizliği ((اعجازالقرآن

            Bu kelimenin anlamı lügatte, aciz bırakmak manasına gelir. Bir şeyin benzerini yapmaktan muhatabı aciz bırakan şeye de mu’cize denir. Bu bakımdan Kur’an Hz. Peygamberin bir mucizesidir. Kura’nın i’cazı pek çok yönlere tecelli eder. Hatta dil ve üslup yönünden: bizzat Kura’nın kendisi ve bütün insanlar bir ataya gelse dahi bunun benzerini getiremez.بمثل هذالقرآن ..   قل لئن اجتمعت الإنس والجنّ علی أن یأتو  “De ki bu Kur’nın bir benzerini getirmek için insanlar ve cinler bir araya gelseler ve hatta bir birlerine yardımcı olsalar bile, onun gibisini getiremezler” demiştir. Ancak kapalı lafızlar ve anlaşılması zor olan kelimler de buna yer almaktadır ki bunları kafa yormadan ve ya rivayetlere dayanmadan anlaşılması bir hayli zor dur mesela üstü kapalı olan kelimeler: الذین انعمت علیهم  “kendilerine nimet verdiklerinin” burda kastedilen anlam ise bir başka ayette açıklanmıştırمن النبیین والصدیقین والشهداء والصالحین  diye.

            Tefsir tarihi

            Kur’an-ı Kerimin anlaşılmasını hedef edinen tefsir ilmi hidayetten günümüze kadar çeşitli değişikliklerle süregelmiştir. Yani kısacası tefsir ilmi Peygamber efendimizden beri gelmiş ve genç sahabeler efendimizden bir ayetin açıklamasını istedikleri zaman onlarda hemen akıllarında soru işareti kalmayacak şekilde açıklığa kavuşturmuştur. Tefsir konusunu ele aldığımız için tefsir ile tercüme arasındaki farklardan bahsedeceğiz. Tefsir kelimesinin anlamı ise: tabibin hastalığı teşhis için bakmış olduğu az suya denir. Bunlardan baka, keşfetmek, izhar etmek ve üzeri kapalı olan bir şeyi açıklığa getirmek anlamlarına gelmektedir. Tercüme kelimesi ise bir “bâbâ” unvan koymak anlamına gelir.

            Tefsir Çeşitleri

            Kur’an-ı Kerimin Tefsiri çeşitleri hakkında söz söylemek kolay bir iş değildir. Yine de şu bir gerçek ki müfessirler, Kur’anın çeşitli yönlerini ele alarak tefsir yapmışlar bunun neticesinde tefsirde yönler meydana gelmiştir. Örnek olarak: Rivayet Tefsiri, bu çeşit ise bizar yine Kur’anın diğer başka ayetler ve Peygamberin ve sahabelerin kendi sözleriyle yapılmıştır. Diğer bir tefsir çeşidi ise: Dirayet Tefsiridir yani dil, edebiyat, din ve çeşitli bilgilere dayanılarak yapılan tefsir türüdür. Ki bu tefsirin caiz olup olmadığını alimlerce ararsa tartışma konusu olmuştur.

            Hazreti Peygamberin Tefsirdeki Yeri

            Hz. Peygamberin tefsir ettiğine dair kendisine kadar ulaşan kaynaklardan anlamaktayız fakat peygamberin tefsirini çıkartmamız için müracaat edeceğimiz ilk kaynak ise hadis mecmuaları olacaktır. Ancak bunla kalmayıp sahabenin de tefsir ilmine büyük bir payı ve hizmeti vardır bunlar vahyi kimileri müşahede ederek ve peygamberin dizlerine büyüyen kişilerdi peygamber vefat ettikten sonra iş başına bunlar geldi ve ellerinden geldiği kadar titiz davranmak suratıyla tefsir konusunda yağılacak çalışmaları asla esirgemediler. Örneğin Abdullah b. Mesûd ve Abdullah b. Abbas gibi sahabelerdir. Ancak bunları takip eden bir gönüllü ve bu işe canlarını koyan etkili ve muhteşem bir topluluk daha vardı ki onlar tabiundu. Bunların devrinde İslam devletlerinin sınırları Arap yarımadasını açmış ve bir devletin temelini atınca Kur’an onların anayasaları haline geldi çünkü buna ihtiyaçları vardı. Böylece tefsir zaman içinde farklı yorumları ve farklı açıklamalara maruz kaldı âlimlerce mesela İsrailiyât haberleri onlardan biridir ki bu haberin yorumcuları hep akıl yoluyla daha derinlere inmek isteyip sınırları zorlamıştır örneğin: Hz İsa’nın nesebi, Hz. Meryem’in onu doğurması keyfiyeti, semadan inen yemeklerin nevileri vb. bunun gibi bir sürü örnek daha mevcuttur. Fakat âlimler bu gibi hareketlere karşı bir tavır izleyerek onların söyledikleri sözleri itibarsızlaştırmak için ellerlinden geleni yapmışlardır.

            Zamanımıza kadar Tefsir Hareketlerine Kısa bir Bakış

            Tefsir ilmi, zaman ve mekânla değişiklik arz etmiştir. Yani fikirler ve olaylar çoğalınca bir bütüncül yaklaşmış. Asrımızda tefsir hareketlerini ve meydana getirdikleri tefsirleri 4 grupta toplayabiliriz.

A.    Mezhebi Tefsirler,(kendilerini savunmak için en kuvvetli delili kedilerini savuncak şekilde tefsir ve te’vil yapmışlardır)

B.     İbâdi Tefsirler,(Kur’an ve İslamiyet hakkında söyledikleri, açıktan açığa küfre götürmüş ancak dönenler de olmuştur)

C.    İlmi Tefsirler,(Son zamanlarda en çok beğenilen Tefsir çeşididir ki Kur’an ibarelerinden ilmi ve felsefi görüşleri istihraç eden Tefsir nevi’dir)

D.    İçtimai edebi Tefsirler,(Kur’an-ı mezhepler için bir vasıta kılmayıp, kendi kendine muvafık kıldı ve mezheplerin hiç birinin tesiri altında kalmamağa gayret gösterdiler)

      Görüldüğü gibi farklı kesimlerden farklı fikirler Kur’an-ı tefsir etmişler bunların azınlığı tefsiri kendilerini savunmak ya da kendi tuttukları yolu övmek için kullanmamışlar diğer hepsi hariciler ve diğer bunun gibi bir çok ilmi fırkalar sadece kendilerini katmışlar kısacası Kur’an’dan her kes kendi anladığı kadarını yazmış ve tefsir etmiş hani ünlü bir söz vardır ya: “sen dersen de, senin söylediklerin karşıdakinin anladığı kadardır” işte bur da da bir zekâ ve yetenek söz konusudur diyelim ve konuyu kapatalım.

 

Hadis Usulü

            Hadis Usulü İlminin Doğuşu

            Kur’an-ı Kerimi dünya ve Ahiret mutluluğunu gösteren bir hidayet rehberi olarak Allah, onu Peygamber vasıtasıyla göndermiştir fakat onun açıklamasını da Hz. Peygambere görev olarak vermiş. Sahabe ta baştan beri Hz. Peygamberin dediklerini titizlikle öğrenmiş ve onu izlemiş ancak sahabelerin bu ilmi gayretleri hiç şüphesiz, kendilerini takip eden tabîleri de aynı şekilde sevketti, zaman geçtikçe bu ilime farklı isimler takılmaya başlanmıştır mesela ilk önceleri: mustalahu’l hadis ya da ulumu’l Hadis denmiştir. Bu ilmin kaynaklarına gelince متقدمین و متأخرین   olmak üzere iki gruba ayırmak mümkündür. Ki bunların her birinin kendilerine göre eserleri vardır fakat biz bunları burda zikredemeyiz. Şuna açıklık getirelim ki Hadisin yapısını iki şey teşkil eder birincisi metin diğeri ise senettir.

            Hadisin Dindeki Yeri

            Hadisin dindeki yerini daha düzgün bir şekilde kavrayabilmek için, biraz Peygamberlik makamından söz etmek gerekir. Peygamberlik makamına layık görülenlerle de birer insandır fakat onları farklı kılan tek şey onlara vahyin gelişidir. Vahye mazhar olan bir Peygamberin varlığına ihtiyaç ise tartışılmayacak kadar açık bir gerçektir. Bunların sözlerine inanan insanların uyması gerekir çünkü bunlar kendi davranışlarıyla insanlığa bir örnek olabilmiştir. Nitekim, şu sözler: sözlerin en güzeli Allah’ın kitabı, yolların en doğrusu Muhammed’in yoludur- size iki şey bırakıyorum. Onlara sıkı sarıldığınız sürece yolunuzu sapıtmazsınız. Netice itibarıyla sünnet, Allah’ın kitabının Hz. Peygamber tarafından yapılan evrensel yorumudur. Hadislerde bu yorumun yazı belgeleridir. Binaenaleyh sünnetsiz Müslüman olmayacağı gibi sünnetsiz Müslümanlık da olmaz. Şimdi ise hadisleri tanıyalım, çeşitleri bakımından ve sıhhat açısından kısa bir değerlendirme yapalım. Sıhhat ve hüküm açısından ise hadisler, adalet ve zabt sahibi ravilerin muttasıl senedle rivayet ettikleri Şâzz ve muallel olmayan hadistir. Bu tarife göre: senedin kesintisiz olması, ravilerin adil olması, hadisin illetten uzak olmasıdır. Bununla yetinmeyip sahih hadislerin bile bir dereceleri vardır. Mesela: Buhari ve Müslimlin ortaklaşa aldıkları hadisler, buharinin Yalnız başına rivayet ettiği hadisler olarak sınıflara tabi tutulmuştur. Gelelim sahih meselesine: sahih nedir? Sahih hadis en sağlam senedle rivayet edilen hadistir. Hasan hadis, zabtı biraz gevsek olan ravilerin muttasın senedle rivayet ettikleri şaz ve muallel olmayan hadistir. Hasan hadisin hükmü ise, bütün fakihlere göre ihticac ve kendisiyle amel edilmek bakımından makbuldur demişlerdir. Bir de Zayıf hadis meselesi var ki bu da: sahih ve hasan hadisin şartlarını taşımayan bir hadistir. Bu hadisin 15 çeşidinden söz edilmektedir ki bunlar: Mürsel, Muallak, Mu’dal, Munkati, Müdelles, Muallel, Şaz, Münker, Mevzu, Metruk, Müdrec, Maklub, Muztarib, Musahhaf ve Muaharref olmak üzere zayıf hadi çeşitlerindendir.

            Zayıf Hadisle Amel edilebilir mi?

            Daha önce “Zayıf Hadis” teriminin hadis tarihi içinde geçirdiği br gelişmeye işaret etmek yerinde olacaktır. Tirmizi (279/892) ye gelinceye kadar sahih saki ( zayıif) siye ikiye ayrılırdı. Zayıf hadislerde terk edilmiş ve terk edilmemiş diye ikiye ayrılırdı. Tirmizi’den sonra sahih ve zayıf arasında bir de hasan girdi. Terk edilmeyen zayıf hadisler hasan terimiyle zayıflar arasından ayrılmış oldu. Zayıf hadisle amel konusunda üç ayrı görüş bulunmaktadır. Zayıf hadisle asla amel olunmaz لا یعمل به مطلقا

Zayıf hadisle her konuda mutlak amel olunur یعمل به مطلقا

Özel şartlara bağlı amel olunur یعمل به فی الفضائل بشروطه

Evet, görüldüğü gibi, zayıf hadisler konusunda da çeşitli görüşler mevcuttur. Şimdi ise farklı bir konu olan hadis uydurma gelişmelerine bir bakalım.

            Hadis Uydurma Gelişimleri

            Zaman zaman İslam âlemindeki Müslümanlar çeşitli sebeplerden dolayı böyle bir girişim bulunmuşlardır. Ya İslam’ın çökeceği korkusu ya da insanları İslam’a teşvik amaçla yapmaları ve ya hem düşmanlık sebebiyle. Ancak başlıklarına baktığımız zaman bu saydığımız kısımların hepsi bulunmaktadır. Mesela siyasi bölünmelerin giderek itikadi bölünmeye sebep olması sonucu. Daha çok gurupların diyelim ki bu konuda zenadika ve Şia’nın böyle bir gelişmenin başını çektiği tarihi bir gerçektir. Çünkü Şiiler Hz. Ali hakkında, onu Hz. Peygamberin halife tayin ettiği, ondan önceki üç halifenin haksız olarak bu makamı işgal ettikleri fikrini işleyen birçok hadis uydurmuştur. İslam düşmanlığı, yani Müslümanların birliğini ve beraberliğini bozmak için ve onları zayıflatmak için zındıkların yaptıkları hadis uydurmalar buna örnektir. İslam’a Hizmet Etmek Arzusu, biraz gariptir ama Müslümanları iyi amllere teşvik amacıyla ve onları kötülüklerden sakındırmak için yapılan bazı hadis uydurma çalışmaları olmuştur.  Sonuç olarak görülen o ki devir değişmişse de düşmanlıklar ve İslam âlemini kötülemeye çalışanlar kendi çabalarını bu uğurda asla eksik etmemişlerdir. İşin ilginç tarafı da şu ki bunca düşmanlığa rağmen İslam âleminin uyanmamasıdır ve hala batının ve zındıkların oyunlarına gelerek birbirlerinin yani kendi kardeşlerini kırmasıdır.

                                               İslam âleminin uyanması ümidiyle…

 

Fıkıh Usulü

            Tanımı, birinci olarak usul kelimesi, asl’ın çoğulu olup üzerine başkaları bina edilen şeydir. Yani ağacın aslı, dalların ayrıldığı nokta. Fıkıh, sözlükte anlamak kavramak demektir. “bir de dilimden bağı çöz ki sözümü fıkıh etsinler” Taha, (20/27-28). Terim olarak fıkıh şeri ve Ameli hükümleri tafsilatlı delilleriyle bilmektir. Şeri hükümleri demek, vaciblik, haramlık gibi şeriattan alınan hükümlerdir. Bu ilmin faydası da şeri hükümleri sağlam esaslara dayalı delillerinden çıkartabilme gücüne sahip olabilmektir. Bu ilmi ilk derleyen kişi ise, imam Muhammed b. İdris Eş-Şafiidir.

           

 

            Fıkhın Tedvin Sebebi

            Tabiîler devrinden sonra (H. 120) İslam sahası baya genişlemişti. Bunun neticesi olarak ziraat,tcaret, zanaat ve kültür hayatında büyük farklar ve değişikler hasıl olmuştu. Halkın muameleleri genişledi, hukuki hadiseler çoğaldı, ihtilaf ve anlaşmazlıklar arttı, âlimler her gün yeni bir mesele ve problemlerle karşılaştılar. Bu durumda fukaha bütün gayretlerini sarf ederek gerek ahlak ve itikada gerekse ibadetler, evlenme ve boşanma gibi konuları telif düzenine koydular. Aynı zamanda fıkhın dayandığı prensipleri de ortaya koydular. Ancak tabiinlerin birkaç tane fakihleri vardı ki bunlara: Saîd b. Müseyyeb, Ata b. Ebi Rebah, Hasanü’l Basri yemame de Yahya b. Ebi kesir gibi âlimlerden söz edilir. Yerinde olacaktır ki fıkhın doğuşundan biraz bahsedelim, sahabe ve tabbiun zamanında fıkhın kaide ve hükümleri derli olmayıp dağınık bir şekilde idi fakat bu iş (fıkhın tedvini) sahabe ve tabiunlar zamanı geçtikten sonra ortaya bir ilim dalı olarak zuhur etmiştir. Bunun neticesinde fukaha, Irakıyyun ve Hicaziyyun adlarıyla iki kısma ayrıldılar. Fakat bunlardan birinci gruba ise ehl-i rey ikinci guruba ise ehli hadis denildi. Ve böylece bir ictihad devri açılmış oldu. Aslında ictihad da lügatta: çalışmak zor bir işi başarmakve meydana getirmek anlamlarında gelir. Ancak ictihadın da kendine göre bir şartı vardır ve şartları ise ehliyetli olmak diğer ise yerinde olmasıdır. Bir de ictihadın yeri vardır ki bu da: hakkında kat’i delil olmayan Şer’i hüküm ictihadın yeridir. Bu ilmin konusu, Şerî deliller ve hükümlerdir. Diğer bir yandan eğer baksak bu ilmin birçok faydaları da mevcuttur ki bunlar: 1. Kur’an ve hadisten hüküm çıkarırken fahiş hatalara düşmemek.2. Müctehidlerin hükümlerini değerlendirirken hangisinin üstün olduğunu öğrenmek.3. Fıkıh hükümlerini hakkıyla anlamak.4. Hz. Peygamberin vaaz ettiği hükümleri ve fıkı birbirinden ayırmak. 5. Allahın dini vaz ettiğini ve maksadını anlamak. İşte bu ilmin sayesinde yukarıdaki faydalar meydana gelir.

            Deliller (Akli ve nakli asli ve ferî deliller)

            Delil, lügat anlamı ise rehber ve kılavuzdur ıstılah olarak ise bizi ilim ve zan bir bilgi ve hükme götüren vasıtadır. Delillerin arasında bir de akli ve nakli deliller mevcuttur. Akli delil is, iç ve dış duygulara ve zihin muhakemesinin neticesine dayanan delildir. Nakli delil ise başkasını sözünü nakletmektir. Asli deliller ise: 1-kitap 2- Sünnet 3-İcmâ 4- Kıyas ancak bu delillerden çıkarılan deliller de mevcuttur ki buna Ferî deliller denilmektedir ki bunlar yedidir. 1- İstihsân 2- İstislâh 3-İstishâb 4- Asli beraat 5- Örf adet 6-Sahabe sözü 7- Geçmiş Şeriatlardır. Nasıl ki nakli delilleri kabul etmişse geçmiş dinlerde olan delilleri de yok saymamış onu da bir delil olarak kabul etmiştir. Deliller bahsine ek olarak Din ve Şeriattan biraz bahsedelim. Din, sözlükte, galip gelmek, itaat, kulluk, hizmet ve bir kimseye ram olmak demektir. Terim manası olarak ele alsak eğer: Allah’ın Hz. Peygamber vasıtasıyla gönderen üstün bir nizamdır. Fakat şeriat dediğimiz bu yolu da İbnu Teymiyye üç kısma ayırmıştır: Münezzel Şerî (doğrudan Kur’an-ı Kerim ve Sünnetin açıklamalarıdır. Bir düğer ise: Müevvel Şerî: Kitap ve Sünnetten, kıyas ve ictihad yoluyla açıklanm. Mübeddel Şerî:  yani Hz. Peygambere yalan yere isnad edilen sözlerdir. İslam’a göre bunlardan birincisine uymak bütün Müslümanlara gerekli ve farzdır. İkincisine uymak bizzat ictihaddan aciz olanlara caizdir. Üçüncü ise: dini tahrif ve ona iftira olduğundan ona uymak ve onu kabul etmek haramdır.

            Fâsid deliller ( Muteber olmayan deliller)

            Zihnin, eserden müessire geçmesidir dumanı görünce orda ateşin varlığına anlamak. Bazen bu tersi de olabilir. Şimdi muteber olmayan delilleri ele alalım.

Muhalif Mefhumu (söylenenden onun ters anlamına delaleti.

Mantûka bu, sözün söylendiği şeye, delaletidir.

Mefhuma bu da, sözün söylendiği yere değil de başka bir yere aynen ve tersine delaletidir.

Yakınlarla istidlal ma’tuf ile (bağlanan cümle) ma’tufun aleyh arasında mutlaka bir ilgi olacağından bu ikisinin de hükümde eşit olmaları gerekir. Tabi fıkıh’ta deliller bunlarla sınırlı kalmamaktadır. Fıkıh usulünde bir de hükümler söz konusudur ki bu hükümlerin çeşitleri bakımından farklılık göstermektedir. Mesela: anlaşılması mümkün olmayanlar ikincisi ise, muğlâk hükümler ve garip lafızlar. Diğer bir kısmı ise âlimlerin anlayacağı ve başkaların anlamayacağı hükümler vardır. Bir de tabi, Emir var ki bu da iki kısma ayrılmaktadır. Sarih ve sarih olmayan emirler yani üstü kapalı olanlar. Mesela sarih Emire misal olarak: Onun gibi bir süre getiriniz gibi. Sarih olmayan Emire örnek ise: Size oruç farz kılındı ayetini örek verebiliriz. Nehyin bahsi, bu da emir gibi sarih olan ve sarih olmayan nehiyler olmak üzere ayrılmaktadır. Sarih olan nehiy, üstünlük ve bir şeyin yapılmamasını kesin bir şekilde istemek için vazedilmiş söz dür. Sarih olmayan nehiy, isim ve fiil cümlesiyle yapılan nehiydir. Buna örnek olarak, “İbrahim’in makamı… Kim oraya girerse emindir.

Mutlak, bir ferde tayinsiz ve şartsız delalet edecek örneğin: insan, at gibi kelimelerdir.

Mukayyed, cinsin her ferdini içine alan lafız olmayacak. Örneğin: “ Arap atı” dediğimiz zaman, at lafzını Arap vasfıyla kayda almış oluyoruz.

Âmm,  Mesela bir adam “evime kim girerse ona bir dirhem ver” demesi bu âmm bir lafızdır ve dolayısıyla bu kelimeler her dilde mevcuttur.

Umumilik İfade Eden Cümle ve kelimler. ( الرجال،النّساء، الابل،الضّرر) gibi kelimlere denilmektedir.

Müşterek, birkaç manayı kendine alan bir lafızdır buna örnek olarak: العین، الجاریه ، المشتری، البین  yani bir kelime olup farklı manalara delalet edenlere denir.

Müevvel, manalarından biri tercih edilen müşterektir.

            Nesih.

            Nesih, bahsi çok önemlidir. Önemli olmasının sebepleri ise: çeşitli meseleleri içine almaktadır. Neshin lügat manası, bir şeyi gidermek, yok etmek, ya da bir şeyi yok etmeden yerini değiştirmek. Anlamlarına gelmektedir. Ehsin şartları, mensuh şeri bir hüküm olacak ikincisi, hükmün kalktığını gösteren bir delil olacak. Neshin hikmeti, nesih iki ayrı sahada cereyan ediyor, Ayetin sünnetle neshi, bunun cevazında müctehid ittifak etmiştir. Örnek olarak: کتِبَ علَیکُم اذاحضر احدکم الموتُ    ayetinin لا وصیّة لوارث  varise vasiyet yoktur.

            Hüküm الحکم  

            Menetmek, önlemek manasına gelir. Devlet idaresinde hâkimin davayı bağladığı neticeye hüküm denmesi bu asıl mana ile ilgilidir. Bir de hükmün çeşitleri vardır ki bunlar teklifi hükümlerdir.  Bir işin yapılmasını ve ya yapılmamasını gerektiğini bildiren hükümlerdir. Teklifi hükümlerin kısmına ek olarak da vacip fillerin hak yönünden taksimi: Allah’ın hakkı olan filler yani sadece Allah’ı ilgilendiren fillerdir. Bir de kendi kendine var olan haklar mesela: harp ganimetleriyle, madenler ve yer altından çıkarılan hazinelerden alınan beşte bir nisbette hükümet haklarıdır.

            Husun Kubuh (iyilik ve kötülük) Meselesi

            Hayır, şer, iyi kötü, güzel çirkin, hak batıl gibi bütün tabirlerin gösterdiği manalar bu kelimede kastedilen manada dâhildir. Bu iki kelime beş manada kullanılmıştır.

1)     Gaye ve maksada uygun olmayan: adalet güzel, zulüm çirkindir)

2)     İnsan tabiatına uygun olan ve olmayan: tatlı güzel acı çirkindir)

3)     Olgunluk ve eksik sıfatı olan: ilim güzel cehalet çirkindir)

4)     İnsanlar arasında övülme ve takdir yahut yerilme ve tahkir vesilesi olan: cömertlik güzel, cimrilik çirkindir)

5)     Allah indinde, rıza ve sevaba yahut yerme ve cezaya layık kılan: Allah’a iman, ibadet, güzel, zıtları çirkindir. İşte bizim burada meşgul olacağımız mana budur. Beşerin kendi zatında iyilik ve kötülük var mıdır? Şeriat gönderilmeden insan aklı bunları kavraya bilir mi? Bu meselede Eş’ariler’le Mutezile insanın kendi sıfatında iyilik ve kötülük bulunmaktadır. Bunlar Allah’ın hükmü ve kanunu geldikten sonra bahis konusudur. Maturidilerin görüşü da: iyilik ve kötülük kavramlarını şeriat gelmeden de insan aklı bunu idrak eder demiştir.

El-Mahkümü Fih (المحکوم فیه )

Teklif edilen fillerde bir kısım Şartlar aranır ki bu da, mümkün olmak kulun kendi iradesine kastettiği bir iş olmak. Emir olunan tarafından açıkça bilinmek.

El-Mahküm Aleyh

Mükellef olmanın ilk şartı teklifi anlamaktır. Çünkü hitabı anlayamayan kimseyi mukellef tutmak imkânsızdır. Mükellef teklif edilene amel edecek. Yani “bana teklif ulaşmadı” gibi bir lafa yer kalmayacak. Örneğin لکیلا یکون للنّاس علی الله حجة بعد الرّسُل  elçilerden sonra, ,insanların Allah’a karşı itirazları olmasın diye… Görüldüğü gibi hayatta olan bir insan için Allah-ı tanımaması imkânsız bir şeydir çünkü her bir insan farklı bir şekilde bu dünyanın bir yaratıcısı olduğunu biliyor onun için, Allah’ın peygamberi her bir kavime ve her bir mükellefe yetişmiştir. Allah bizi de amel eden mükelleflerden eylemesi dileğiyle…


0 Yorum - Yorum Yaz

usul mutaalası    08.05.2015


Hafize ELDERŞEVİ
Yüksek Lisans (14912782)
           

 Usuller kıraati hülasası 

FIKIH USULÜ

Fıkıh usulü iki şekilde tarif edilebilir: Fıkıh usulü: “Şer’i hükümlerin, tafsili delillerden çıkarılmasını (istinbatını) mümkün kılan kaideleri ve icmali delilleri öğreten bir ilimdir.

“İstinbat kaideleri ve icmali delillerdir.”

İşte müctehidin hüküm çıkarabilmek için yararlandığı kaideleri tesbit eden ve içeren ilme usûlü'l-fıkıh (fıkıh usûlü) denilir.

Ahkam-Hükümler

“Ahkam” kelimesi “hüküm” kelimesinin çoğuludur. Hüküm, bir şey hakkında bir durumun olumlu veya olumsuz olarak belirlenmesi demektir. Hükümler üç kısımdır:

1)      Akli hükümler: Akıl yoluyla elde edilen hükümlerdir. Mesela: “İki kere iki dört eder.”

2)      Hissi hükümler: Duyu organları vasıtasıyla elde edilen hükümlerdir. Mesela: “Güneş doğmuştur.”

3)      Şer’i hükümler: Şer’i kaynaklar vasıtasıyla elde edilen hükümlerdir. Mesela: “Oruç farzdır.”

Şer’i Hükümler

Şer’i hükümler üç kısımdır.

1)      Ameli hükümler: Namazın, zekatın, orucun, haccın farz olduğu, zinanın, içkinin, kumarın, ribanın haram olduğu, alım-satım, rehin, gibi insanlar tarafından ortaya konan fiillerle ilgili hükümlerdir.

2)      İtikadi hükümler: Allah, melekler, kitaplar, nebi ve resuller, kader, ahiret ilgili hükümlerdir.

3)      Ahlaki hükümler: Yalan söylememek, doğruluğa sarılmak, sözünde durmak gibi ruhun tezkiyesi ve tehzibi ile ilgili hükümlerdir.

Usul ilminde, sadece ameli hükümlere ulaştıran kurallardan bahsedildiği için, itikadi ve ahlaki hükümleri “tevhid” veya “kelam” ilmi, ahlaki olanlar ise “tasavvuf” veya “ahlak” ilminde incelenir.

Şer’i Deliller

Şer’i deliller iki türlüdür:

1)      Tafsili (cüz’i) deliller: Muayyen bir mesele ile ilgili olup sadece o meselenin hükmüne delalet eden cüz’i delillerdir. Mesela: “Zinaya yaklaşmayın” ayeti sadece zinaya yaklaşmanın haram olduğuna delalet eder.

2)      İcmali (külli) deliller: Muayyen bir mesele ile ilgili olmayan ve belli bir hükmü göstermeyen külli delillerdir. Mesela: Şer’i hükümlerin kaynağı olan kitap, sünnet, icma, kıyas ve bunlara bağlı deliller hep birer icmali delildir. Bu delillerin “amm” ve “hass” gibi nevileri, bu nevilerin de kendi içinde “emir”, “nehiy”, “mutlak”, “mukayyed” gibi ayırımları vardır. “Emir vücub içindir, nehiy tahrim içindir.” gibi sözler birer külli delildir. İşte usulcünün araştıracağı deliller bunlardır. Tafsili deliller ise fakihin meselesidir.

Fıkıh Usulünün Konusu

Usûlü'l-fıkhın mevzuu kendisi ile küllî hükümlerin sübûtu açısından şer'î küllî delildir. Yani usûlcü, meselâ kıyası ve onun hüccet oluşunu, âmmı ve onun kayıtlanışını, emri ve delâletini kendisine konu edinir.

Fıkıh usulü iki şeyden bahseder:

1)      Birer istinbat vasıtası olarak şer’i deliller.

2)      Bu istinbatın bir neticesi olarak şer’i hükümler ve bunların delillerle sabit olması.

Fıkıh usulünün konusu :şer’i deliller (Kitap, sünnet, icma, kıyas, istihsan, istishab, maslahat, örf, sedd-i zerai, sahabe sözleri, önceki şeriatların hükümleri), şer’i hükümler (farz, vacip, sünnet, müstehap, mübah, haram, mekruh, azimet, ruhsat, sebep, rükun, şart, mani, sıhhat, fesat, butlan), istinbat (hüküm çıkarma) metodları (Hass, amm, müşterek, mutlak, mukayyed, emir, nehiy, hakikat, mecaz, sarih, kinaye, zahir, nass,müfesser, muhkem, te’vil, hafi, müşkil, mücmel, müteşabih, ibarenin, işaretin, nassın, iktizanın delaleti), hükümlerin gayeleri, delillerin tearuzunu gidermede takip edilecek yollar, nesh, ictihad, taklid vb.dir.

Fıkıh Usulünün Gayesi

Fıkıh usûlü ilminin güttüğü gaye, kural ve nazariyelerini tafsili delillere tatbik etmek suretiyle şer'î hükümlere ulaşmaktır. Yani Fıkıh Usulü ilminin asıl gayesi, müctehidin şer’i ameli hükümleri tafsili delillerinden çıkarabilmesi için ona bu ilmin kaidelerini tatbik etme imkânını hazırlamaktır. İctihat ehliyetine tam sahip olmayan kişi de hükümlerin istinbat yollarını öğrenmek, müctehidlerin kaidelerine ve fetvalarına dayanarak benzeri yeni meselelerin hükümlerini bulmak, çeşitli ictihadi meselelerde fukahanın görüş ve delilleri arasında mukayese yaparak delili en kuvvetli olanını almak için yine usul ilminden istifade eder.

Kur’an’ın Muhteviyatı:

Kur'an-ı Kerim'in içine aldığı hükümler; ibadetler, muâmeleler ve cezâ olmak üzere genel olarak üçe ayrılır.

1)      İbadetler: Kur'an'da ibadetler icmalî olarak emredilmiştir. Namaz, oruç, hac, zekât ve diğer sadakalar bunlar arasında sayılabilir. Keffâretler de temelde ibadet niteliğindedir.

2)      Muâmeleler: Evlenme, boşanma, nafaka, velâyet, mâlî, iktisâdî konular, akitler, savaş ve barış gibi ferdin fertle, ferdin devletle veya devletlerin birbiriyle olan birtakım ilişkileri bu bölümde yer alır.

İCMA'

İttifak etmek, görüş birliğine varmak, azmetmek, kasdetmek. Hz. Peygamber'den sonraki bir çağda amelî bir meselenin şer'î hükmü üzerinde İslâm müctehidlerinin birleşmesi demektir. İslâm hukukunda, müctehidlerin üzerinde ittifak ettikleri dört tane aslî delil vardır: Kitap, Sünnet, İcma, Kıyas.

İcmaın Mertebeleri

1)      Sarih İcma: Bu, her müctehidin, icma konusu olan fikri kabul ettiğini açıkça söylemiş olduğu icmadır. Bu tür icma, fakihlerin büyük çoğunluğunun ittifakı ile şer'î bir delildir.

2)      Sükûtî İcma: Herhangi bir asırda, ictihad yetkisi olanı fakih belli bir görüşe varır ve bunu ilân ederse ve kendisini tenkit eden çıkmazsa buna "sükutî icma" denir. İmam Şâfiî ve birçok bilgin, bu tür icma'ın huccet (delil) olduğunu kabul etmez.

3)       Müctehidlerin Belli Bir Ortak Noktada İttifak Etmeleri: Bir mesele üzerinde aynı asırdaki fakihler ihtilafa düşerler ve herhangi bir müctehid, diğerlerinin görüşüne her yönden zıt bir ictihad'da bulunmazsa, bu durumda aralarında görüş ayrılığı olmakla birlikte, bir noktada birlik (icma) bulunmuş olur

KIYAS

Ölçmek, kıyaslamak, karşılaştırmak ve iki şey arasındaki benzerlikleri tesbit etmek, hakkında nass (âyet hadis) bulunan bir meselenin hükmünü, aralarındaki ortak illetten dolayı, hakkında nass bulunmayan meselenin hükmüne bağlamak anlamında bir fıkıh usulü terimidir. Müctehid tarafından ictihad yapılarak çıkarılan hükümler, kıyas yoluyla Kitap ve Sünnet'e dayandırılır. Çünkü şer'i hükümler, ya doğrudan doğruya âyet veya hadislere, ya da kıyas yoluyla bu nass'lara dayanır. Ayet ve hadislerin sınırlı, hayat olaylarının ise sonsuz olduğu ve her olayın bir hükme bağlanması gerektiği göz önüne alınırsa, bu yeni meseleleri çözmek için kıyasa başvurmaktan başka bir çare olmadığı anlaşılır. Kıyas, bir delil kabul edilmediği takdirde bir çok yeni meseleyi çözmek mümkün olmaz

Kıyasın Rükünleri

Kıyas; hakkında nass bulunmayan bir meselenin hükmünü, aralarındaki ortak illet dolayısıyla, hakkında nass bulunan meselenin hükmüne bağlamak, şeklinde tarif edilince, buradan dört rukün ortaya çıkmaktadır. Asl, fer', hüküm ve illet.

1)      Asl (el-asl):  Fer'in kıyas edildiği hükmün dayandığı delile, başka bir deyimle, hakkında doğrudan hüküm bulunan konuya "asl" denir. Bu asl; nass (âyet-hadis) veya icmâ olmaktadır.

2)      Fer':  Bu, asl'a kıyas yapılarak hükmü belirlemek istenen meseledir.

3)      Hüküm:  Hakkında nass veya icmâ bulunan şeydir.

4)      İllet:  Mevcut durum ve hükmü değiştirmeye, mübah olan bir şeyi yasaklamaya veya yasak olan bir şeyi mübah kılmaya sebep olan şeydir. İllet aynı zamanda âyet ve hadislerin mânâ ve gayesidir.

Kıyasın Kısımları

1)      Celî (Açık) Kıyas: Burada illet, fer'ide asıldakinden daha kuvvetli ve açık olup, asl ile fer' arasındaki fark kaldırılmış bulunur.

2)      Hafî (Gizli) Kıyas: Burada asl ile fer' arasındaki farkın kaldırıldığı zannî olarak bilinir. Meselâ; demir cinsinden bir şeyle kasten adam öldürmenin cezası kısastır. Katı bir cisimle kasten adam öldürmenin cezası da buna kıyas edilmiştir.

İSTİHSAN

Bir şeyi iyi ve güzel görmek, tercih etmek. Hukukçunun adalet ve insafla hareket ederek, özel bir delile dayanılmak sûretiyle genel kuraldan ayrılması anlamında bir fıkıh usûlü terimidir.

İstihsan ile Kıyas Arasındaki Fark

Ferdî düşünce ürünü olan ictihad, Sahabe devrinde "re'y" adını alıyordu. Bu metod geliştirilip, sistematik hale gelince "kıyas" adı verildi. Fakîh'in kendisine uygun gelen ve genel kuralın istisnası olarak tercih ettiği kıyas şekline de "istihsan" denildi. Bu duruma göre, istihsan, toplumda karşılaşılan problemleri çözmede daha elverişli ve etkisi daha çok olan bir metoddur.

ÖRF

İyilik, ihsan, bilme, tanıma, akıl ve dinin güzel gördüğü şey; itiraf; at yelesi; yüksek yer; dalga, sabır; aklın delâletiyle kişilerde yerleşen ve selim tabiatça benimsenip, kabul edilen söz ve fiiller anlamında bir İslâm hukuku terimi. Çoğulu "a'râf" ve "uref"tir. Yeni İslâm hukukçularından bazılarının tarifi şöyledir: "Örf, herkesin bildiği ve genellikle kendisine uya geldiği söz ve fiillerdir". . Örf ve âdetin topluca şu şekilde tarif edilmesi mümkündür: Toplum hayatında yerleşmiş bulunan ve uzun süreden beri uygulanması sebebiyle hukuk bakımından bağlayıcı sayılan ve yazılı olmayan hukuk kurallarıdır.

Örfün Sıhhat Yönünden Çeşitleri: 

Örfün şer'î bir delil sayılması için geçerli olması gerekir. Bu yüzden örf ikiye ayrılır: Sahih ve fasit.

1)       Sahih Örf:  Kitap ve sünnete uygun olarak veya bu kaynaklara aykırı olmaksızın meydana gelen örfler bu gruba girer.

2)       Fâsit Örf:  Kesin bir ayet veya hadise aykırı düştüğü için geçerli sayılmayan örf türüdür.

MESÂLİH-İ MÜRSELE

"Mesâlih",  yerine göre gerekli olan iş, söz, davranış, iyilik, düzen, barış yolu, kârlı iş, uygun iş anlamındaki "Maslahat" kelimesinin çoğulu; "Mesalih-i Mürsele" her hangi bir kayda bağlı olmayan maslahatlar anlamında bir İslâm hukuku terimi.  Mesâlih-i Mürsele'nin istilahî anlamı; hakkında nass, icma ve kıyas gibi emir veya yasak edici şer'î bir delil bulunmayan ve İslâm'ın ruhuna uygun olan maslahatlara göre hüküm vermek veya davranmaktır.. Mesâlih-i Mürsele yerine Maslahat-i Mürsele terimi de kullanılır.

İslâm hukukçuları, Mesâlih-i Mürsele'nin şer'î bir delil olup olmayacağı konusunda ihtilaf etmişlerdir. Hanefi ve Şâfiî fakihleri, bunu bağımsız bir delil olarak kabul etmeyip, kıyasın içinde mütalâa ederler. Mesâlih-i Mürsele'nin şer'î bir delil olarak kabul edilmesi gerektiğini hararetle savunan İmam Malik'tir.

SEDDİ ZERAYİ'

Sedd; menetme, engelleme, kapama manalarına gelir. Zerayi' ise bir şey'e götüren vesîle ve yol manâsına gelen zeria'nın çoğuludur. Bu şey mefsedet, maslahat, söz ve fiil olabilir. Sedd-i zerayi' vesîleleri kaldırmak, sebebi tıkamak demektir. Bu durumda harama vesîle olân şey haram, vacibe vesîle olan şey vaciptir. Fuhuş haramdır; fuhşa vesîle olduğu için yabancı kadının avret yerine bakmak da haramdır. Zerayi de asıl olan fiillerin sonucudur. Fiil, sonucuna göre hükme bağlanır. Sedd-i zerayi'de aslolan maslahatı celb, mefsedeti def' kaidesidir.

ŞER'İ HÜKÜM

Şeriata ait amelî prensip, hakkında âyet, hadis veya icmâ bulunan veya temelde bu delillere dayanan ve İslâm'ın pratik yönünü oluşturan prensipler. Allah ve Rasûlünün emir, yasak, muhayyer bırakma veya bir kimsenin fiiline ilişkin iki şeyi birbirine bağlama özelliklerini taşıyan prensiplere "şer'î hüküm" denir. Şer'î hükümler teklifi ve vaz'î hükümler olmak üzere ikiye ayrılırlar.

 

1- Teklifî Hüküm: Zor olanı istemek. Fıkıh usulü ıstılahında, Şari'in bir fiilin yapılıp yapılmamasını talep etmesi. Buna göre teklifî hükümler: 1- Vacip, 2- Mendup, 3- Haram, 4- Mekruh, 5- Mübah olmak üzere beş kısma ayrılır.

Bu taksim fakihlerin çoğunluğuna göredir. Hanefiler ise, teklifi hükümleri yedi kısma ayırırlar: 1- Farz, 2- Vacip,                    3- Mendup, 4- Haram, 5- Tahrimen mekruh, 6- Tenzihen mekruh, 7- Mübah.

Teklifin esasını akıl ve idrak teşkil eder; yani akıl ve idrak, teklifin temel şartıdır.

1)      FARZ:  Şâri' tarafından emrolunduğu kat'î delil ile sâbit olan; özürsüz, mutlak surette terkedildiğinde ceza gereken amellerdir. Özürden maksat, dinin meşrû gördüğü özürdür.Farz, mükellef açısından ikiye ayrılır:

a)      Farz-ı Ayn: Her mükellefin yapması farz olan vazifedir.

b)      Farz-ı Kifâye: Mükelleflerden bir kısmının yapması ile diğerlerinden sâkit olan vazifedir.

 

2)      VÂCİB:  Allah ve Rasûlünün yükümlü Müslümandan yapılmasını bağlayıcı bir şekilde istediği, fakat hakkındaki bu bağlayıcılığın zannî delil ile sabit olduğu fiildir. Buna göre vâcibin kesinliği, farzın kesinliğinden daha azdır.İslâm hukukunda "vâcib", yükümlünün farzdan aşağıda, fakat sünnetten daha kuvvetli olarak yerine getirmesi istenilen şer'î hükümdür.

 

3)      MENDÛB: Sevilen, yapılması uygun olan, işlenmesi teşvik edilen iş demektir. Dinen yapılması iyi sayılmakla birlikte yapılmamasında sakınca olmayan ve Rasulullah (s.a.s)'ın bazen yapıp, bazen terk ettiği işler. Buna; sünnet, müstehap, nâfile, tatavvu, fazilet ve ihsan adları da verilir. Farz, vacip ve sünnet-i müekkede dışında kılınan namazlar, tutulan oruçlar ve verilen sadakalar bu niteliktedir. Güzel bir iş sayıldığı için mendubu işleyen sevap alır, terkeden ceza görmez. Bu değerlendirme Hanefi mezhebine göredir. Çoğunluk İslâm hukukçularına göre, mendûb, sünnet ve müstehab terimlerini de içine alan genel bir kavram olup şöyle tarif edilir: Allahu Teâlâ veya Rasûlûnün bağlayıcı olmaksızın yapılmasını istediği ve yapılmamasını kötülemediği fiildir.

          Mendubun Çeşitleri: Mendûb kendi içinde üçe ayrılır. 

a)      Sünnet-i Müekkede-Sünneti Hüda: Hz. Peygamber'in devamlı olarak yaptığı ve sırf bağlayıcı olmadığım göstermek üzere nâdir olarak terkettiği farz ve vacib olmayan fiillerdir. Bu çeşit mendubu yerine getiren sevap kazanır. Terkeden ise cezayı hak etmemekle birlikte kınama ve azarlanmaya müstehak olur

b)      Sünnet-i Gayri Müekkede-Nâfile-Müstehab: Hz. Peygamber (s.a.s)'in bazen yapıp bazen de terkettiği ameller. Bu gruba giren sünnetleri yerine getirmek sevap kazandırır. Terkeden ise ceza, kınama ve azarlamaya müstahak olmaz.

c)       Sünnet-i Zevaid: Hz. Peygamber'in bir insan olması itibariyle yaptığı, Allahu Teâlâ'dan bir tebliğ veya Allah'ın dinini açıklama niteliği taşımayan beşeri fiillerdir.

 

MÜSTEHAP:  Şeriatın yapılmasını hoş gördüğü, tavsiye ettiği ama yapılması zorunlu olmayan amellerdir. Müstehap, genellikle (devamlı işlenmeyen) gayr-i müekked sünnetle eş anlamlı olarak da kullanılır. Fıkıhta menduba, müstehab, nafile, tatavvu’, fazilet ve edeb gibi isimler de verilmektedir. Kuşluk namazı, teheccüd namazı, tehıyyetü'l-mescid ve  nafile oruçlar  müstehap amellerdendir. Müstehap, genellikle (devamlı işlenmeyen) gayr-i müekked sünnetle eş anlamlı olarak da kullanılır.

 

NAFİLE: Fıkıh ilminde ‘nafile’; Farz ve vacip dışında, sevap amacıyla yapılan, Peygamberimizin de kıldığı bilinen namazların tümüne ve diğer ibadetlere verilen bir isimdir.

 

4)      HARAM:Sözlükte, yasaklama, mahrum etme anlamlarına gelir. Haram, dince yapılması yasak olan şeydir. Herhangi bir şeyi yemek, bir fiili yapmak, bir davranışta bulunmak, bir sözü konuşmak dince yasaklanmış olabilir. Şari’nin (şeriat koyucunun) bir şeyin yapılmamasını kesin ve bağlayıcı bir tarzda istemesidir.

      Haramın Çeşitleri:

a)      Bizzat Haram (Haram Bizatihi, Haram Liaynihi): Allah ve Rasûlünün geçici bir sebebe dayalı olmaksızın baştan itibaren ve temelden haram kıldığı fiildir.

b)      Dolaylı Haram (Haram li Gayrihi): Kendisi esasen haram olmadığı halde başka bir sebep dolaysiyle yasaklanan şeylerdir. Cuma namazı saatinde çalışmak gibi.

 

5)      MEKRÛH: Kerahet kökünden ism-i mef'ul. Kerahet; istememek, hoşlanmamak ve çirkin görmek demektir. Mekrûh ise; istenmeyen, hoşa gitmeyen, çirkin iş anlamındadır. Bir fıkıh terimi olarak mekrûh; Allah ve Resulünün, yapılmamasını, bağlayıcı olmayan bir tarzda istediği fiildir.

Mekruhun Kısımları:

a)      Tahrimen Mekruh: Allah ve Resulunun bir fiilin yapılmamasını, kesin ve bağlayıcı tarzda istemiş olmakla birlikte, bu istek haberi vahid gibi zannî bir delil ile sabit olmuşsa, buna "tahrîmen (harama yakın) mekruh" denir.

b)      Tenzîhen Mekruh: Allah ve Resulunun koyduğu yasağın, kesin ve bağlayıcı nitelikte olmaması halinde, fiil "tenzihen (helâla yakın) mekruh" adını alır.

 

6)      MÜBAH: ‘Mübah’ ise; şeriatın mükellefi (yükümlüyü) yapılması veya yapılmaması arasında serbest bıraktığı, yapılmasında veya terkedilmesinde bir vebal (sakınca) olmayan işler hakkındaki hükümdür. Yani mükellefe helâl olan işlere ‘mübah’ denilir. ‘Falanca işi yapmak caizdir’ demek te aynı anlamdadır. Bunlar işlendiği zaman da terk edildiği zaman da övülmeyi ya da kınanmayı gerektirmeyen işlerdir.

              Mübahın Anlaşılma Yolları:

1)      Temiz şeyleri yiyip içmek gibi helâl olduğuna dair nass (âyet-hadis) bulunması.

2)      Günah olmadığının bildirilmesi.

3)      Emir sıygasının vücub değil, mübahlık bildirmesi.

4)      Bir fiille ilgili hiç bir hükmün bulunmaması. İstishâb deliline göre, "eşyada kural mübahlıktır".  “Eşyada aslolan ibâhattır, mübahlıktır” hükmüne göre, İslâmın hakkında açık bir şekilde haram, mekruh, günahtır, vebali vardır diye yasaklamadığı, yapılmasını hoş gördüğü her şey mübahtır, helâldir.

   MÜFSİD:  ‘Müfsid’ sözlükte, ifsad eden, bozan, geçersiz kılan kimse veya şeylere denir.  Kur’an-ı Kerim, çeşitli ayetlerde genel olarak ‘yeryüzünde fitneyi uyandırıp, insanların durumunu bozup, onları doğruluktan saptıran kimseler anlamında kullanmaktadır.  Bir ibadeti bozan veya bir hukuki muâmeleyi sakatlayan fiil veya eksiklik anlamında bir fıkıh terimi. Rükün veya şartlarından birisi eksik bulunan bir ibâdet, "bâtıl" veya "fâsit" olur.

MÜKELLEF

Mükellef kılınmanın iki şartı vardır.

1)      Akıllı olmak. Bir insanın dinin emirlerinden yani kulluktan sorumlu olabilmesi için akıl sahibi olması şarttır.

2)      Büluğ (ergenlik) yaşına ulaşmış olmak. Ergenlik yaşına ulaşmak, oğlan çocukların erkek, kız çocukların ise kadın durumuna ulaşma yaşlarıdır.

 Ehliyetin Kısımları:

 Ehliyet, vücub ve eda ehliyeti olmak üzere ikiye ayrılır.

1)      Vücub Ehliyeti: Kişinin lehine ve aleyhine olan hakların sübutuna elverişli olmasıdır. Bu, borçlanma ve borçlandırma ehliyetidir.

a)            Eksik Vücub Ehliyeti: Bu ana karnındaki cenine ait bir ehliyet olup, doğuma kadar devam eder. Cenin,                           yalnız lehine olan haklardan yararlanır. Aleyhine olan haklar onun hakkında sabit olmaz.

b)           Tam Vücub Ehliyeti: Şahsın lehine ve aleyhine olan hak ve borçlara ehil olmasıdır. Akıl hastaları ile yedi yaşından küçük olan gayri mümeyyiz küçükler tam vücub ehliyetine sahiptirler.

2)      Eda Ehliyeti: Kişinin medeni hakları kullanma ehliyetidir. Bu, her insanda tabii bir vasıf değil akıl ve fizik gelişmeye paralel olarak kazanılan bir vasıftır. Bunun varlığı, temyiz kudreti, belli bir yaşa ulaşma gibi bazı şartlara bağlanmıştır.

a)      Eksik Eda Ehliyeti:  Bu ehliyet mümeyyiz küçük ve bunamış da (ma'tuh) söz konusu olur. Yedi yaşla büluğ çağı arasındaki ehliyeti ifade eder.

b)      Tam Eda Ehliyeti:  Kişinin bütün hak ve borçlara ehil olması ve ibadetlerle yükümlü bulunmasıdır. Bu ehliyet, büluğ çağı ile başlar, rüşd yaşı ile en son şeklini alır.

ŞART

Yerine getirilmesi gerekli olan şey. Bir şeyin varlığı kendi varlığına bağlı olmakla birlikte onun yapısından bir parça teşkil etmeyen iş veya vasıf. Meselâ, namaz için "abdest" bir şarttır.

1)      Şer'î Şart: İslâm'ın koyduğu şartlar olup, ibadet veya akidlerin gerçekleşmesi için bunarın bulunması gerekir. Akdin meydana gelmesi için akdi yapanın ehliyetli olması gibi.

2)      Ca'lî Şart: Akdi yapanın, akitte özel bir maksadı gerçekleştirmek için kendi isteği ile koyduğu şartlara "ca'lî şart" denir.

RÜKN

Bir şeyi oluşturan asıl parçalardan her biri; direk, dayanak, maddî ve mânevî destek; bir ibadet veya muamelenin varlığı kendisine bağlı bulunan ve onun esas unsur ve parçalarını teşkil eden temeller. Çoğulu "erkân" ve "erkün" gelir. Namazın rükunları ihram tekbiri..

AZÎMET

Allah'ın yapılmasını emrettiği ve yapılmamasını istediği hususlarda tam bir titizlik gösterip bir emir ve yasaklara kuvvetle ve kesin kararlılıkla uymakla ilgili bir fıkıh ıstılahı. Azimet, kuvvetle, ısrarla ve büyük bir kararlılıkla bir şeyi istemek veya yapmaktır. Bu duruma göre azimet; farz, vacip, sünnet, müstehap, mübah, mekruh ve haramların tümünü içerir.

Zaruretler bazı haram ve yasak olan şeyleri mübah kılar. İşte buna ruhsat denir. Bu açıdan haram olan şeyler üç kısma ayrılır:

1)      Hiç bir şekilde işlenilmesine ruhsat verilmeyen haramlar. Meselâ bir kimse ne kadar tehdit ve baskı altında kalsa da başkasını öldürmesi veya bir uzvunu kesmesi caiz değildir. Buna ruhsat verilmemiştir.

2)      Zaruret ile sakıt olan haramlar. Zaruret bunların işlenmesini mübah kılar ve haram olmasını ortadan kaldırır. Ölmek tehlikesiyle karşı karşıya kalan kimse, ölmeyecek kadar murdar et yiyebilir. Tedavi maksadıyla doktor, kadın ve erkeklerin avret mahallerine bakabilir.

3)      Haram olması tamamen ortadan kalkmayıp, zaruret anında ruhsat ihtimali olan ve mübah muamelesi gören haramlar. Meselâ bir kimsenin malına tecavüz etmek haramdır. Aç kalıp da ölüm tehlikesiyle karşı karşıya kalan bir kimse başkasının malını rızası olmasa da alıp yiyebilir.

ZARÛRET

Bir fıkıh terimi olarak zarûret; dinin yasak ettiği bir şeyi yapmaya veya yemeğe zorlayan, iten durum, demektir. Bir kimse haram olan yiyeceği yemez veya içeceği içmezse, ölecek veya ölüme yaklaşacaksa zarûret hali ortaya çıkmış olur.

 

MÜKREH

 İkrah; tehdit etmek suretiyle kişinin hukuken yapmakla yükümlü olmadığı bir işi yapmaya onu zorlamak demektir.    Zorlayan, tehdit eden kimseye "mükrih" denir.İkrahın Kısımları:

1)      Tam İkrah: Öldürme, bir organı yok etme veya toplumda mevki sahibi kişi için alçaltıcı bir muameleye maruz bırakma tehdidi ihtiva eden zorlama. Bu çeşit zorlama, zorlanan kimsenin ihtiyar ve rızasını ortadan kaldırır.

2)      Eksik İkrah: Öldürme veya bir organı yok etme tehdidini kapsamayan korkutma. Kısa süre hapisle veya ölüm yahut organ kaybı tehlikesi taşımayan dövmeyle tehditte bulunarak yapılan korkutma gibi. Bu çeşit ikrah, rızayı ortadan kaldırır, fakat ihtiyarı etkilemez.

MEFHÛM-İ MUHALEFET

Bir fıkıh usulü terimi olarak; şer'î bir sözde söylenmeyenin söylenene ve zikrolunana hükümde zıt olmasıdır.Meselâ: "Anne babaya öf deme" (el-İsrâ, 17/23, 24) ayetinde söylenene, "onları dövme, onlara sövme" şeklindeki söylenmeyen hüküm uygundur.

MASLAHAT

Faydalı olanı elde edip, zararlı olanı defetme. ‘Maslahat’, ‘salah’ kökünden türemiş bir kavramdır. Bu kavram fıkıhta, yararlı olanı elde etme, zararlı olanı (müfsidi) defetme anlamında kullanılmıştır. Maslahatları üçe ayırmak mümkündür.

1)  Zarurîyyat: Ümmetin bütünü ve birimleriyle elde etmek zorunda olduğu maslahatlardır. Zarurî maslahatlar beş kısma ayrılır:

a) Dini muhafaza, b) Nefsi muhafaza, c) Nesli muhafaza, d) Aklı muhafaza, e) Malı muhafaza.

2) Hâciyyât: Zorluk ve meşakkati ortadan kaldırmak, genişliği temin etmek için insanların muhtaç oldukları maslahatlardır. İbadetlerdeki kolaylıklar, seferde ruhsat, alış-veriş imkânı ve şekilleri bu gruba girer.

3) Tahsiniyyât: İnsanların hal ve durumlarının yüksek edep ve sağlam ahlâkî temellerin gerektirdiği şekilde olmasını temin eden maslahatlardır. Güzel giyinmek, adab-ı muaşerete riayet vb. bu gruptandır.

HADİS USÛLÜ

SÜNNET, HADİS, HABER

1. Sünnetin Lügat ve Istılah Manâsı

Sünnet, lugatta, iyi olsun kötü olsun,  ister övülmeye lâyık olsun, ister kötülenmeye lâyık olsun, tarîk (yol) ve sîre müs-temirre (devamlı gidiş) manâsına gelen bir kelimedir.

Hadîsçilere göre ise sünnet, Hazreti Peygamberin söz, fiil ve tak­ririnden ibarettir. Keza onun ahlâkî sıfatları, sîreti, mağazîsi ve kendisine vahiy gelmeden önce ibadet için çekildiği Hıra mağarasmdaki yaşayışı da sünnetten sayılır. Bu manâsı ile sünnet hadîsin müradifidir.

2. Söz, Fiil ve Takrir

Sünnet, Hazreti Peygamberden söz, fiil ve takrir olarak sâdır olmuştur. Gerek usûlcülerin ve gerekse hadîsçilerin ıstılahında es-Sunnetu'l- Kavliyye (kavlî sünnet) de denilen söz, Hazreti Peygamberin herhangi bir mesele hakkındaki şifahî beyanından ibaret olup işitmeye müteallik olması dolayısıyle  sahabînin (Rasûlullah (s.a.s.) şöyle buyurdu) ibarelerle naklettiği hadîsleridir.

Es-Sunnetu'l-Fi'liyye (fiilî sünnet), Hazreti Peygamberin, namaz, oruç, hac, zekât vb. çeşitli ibadetlerindeki davranışlarına âit sahabe tarafından görülüp nakledilen haberlerdir ve görmeye müteallik olması dolayısıyle sahabîler tarafından (Nebiy (s.a.s.)'in şöyle yaptığını gördüm) ve benzeri ibarelerle nakledilmiştir.

Es-Sunnetu't-Takrîriyye (takrîrî sünnet) ise, huzurunda sahabî tarafından söylenen bir sözü, veya işlenen bir fiili, Hazreti Peygamberin reddetmeyip sükût etmesi, yahut onu güzel karşılaması ve tasvîb etmesiyle olu­şan sünnettir.

3. Hadîsin Lügat ve Istılah Manâsı

Hadîs, lugatta kadîm'in zıddı cedîd (yeni) manâsına geldiği gibi, haber manâsına da gelir ve bu kelimeden türeyen bazı fiiller, haber vermek ve nakletmek gibi manâlarda kullanılır.

Hadîs lafzı ıstılahi manası, Hazreti Peygamberin sözlerine ıtlak olunmuş ve onunla ilgili bütün haberlere hadîs denilmiştir.

4. Haberin Lügat ve Istılah Manâsı

Lügat yönünden herhangi bir şey veya bir mesele ile ilgili olarak nak­ledilen bilgi manâsına geldiğini söyleyebileceğimiz haber, hadîs ilminde, hadîs kelimesinin müradifî olarak kullanılmış ve haber denildiği zaman, Hazreti Peygamberin hadîsleri anlaşılmıştır. Bununla beraber, haberle hadîs arasında ayırım yapanlar da olmuştur. Bunlara göre hadîs, yalnız Hazreti Peygamberden nakledilen sözler için kullanılır. Haber ise, Hazreti Peygamberin dışındaki kimselerden nakledilen sözlerdir.

Hadis Istılahları İlmi: Ravinin ve mervinin (rivayet olunanın) kabul ve red bakımından durumunun kendi vasıtası ile bilenebildiği ilim demektir.

Eser : sahabiye ya da tabiîye isnad edilendir. Bazan kayıtlı olarak Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e isnad edilenin kastedildiği de olabilir. Bu durumda: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'den rivayet edilen eserden... diye söylenir.

Kudsi hadis: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'in yüce Rabbinden yaptığı rivayettir. Aynı zamanda buna Rabbanî hadis ve ilâhî hadis de denilir. Kudsî hadis mertebe itibariyle Kur’ân ile nebevî hadis arasında bir yerdedir. Çünkü Kur’ân-ı Kerim hem lafız, hem mana itibariyle yüce Allah'a nisbet edilir. Nebevî hadis ise hem lafız, hem mana itibariyle Peygamberimize nisbet edilir. Kudsî hadis ise mana itibariyle yüce Allah'a nisbet edilir, ama lafız itibariyle değil.

Bize Naklediliş Yolları İtibariyle Haberin Kısımları

A)Mütevatir: Adeten yalan söylemek üzere birbirleriyle anlaşmaları imkânsız bir topluluğun rivayet ettiği ve maddi bir şeye isnad ettikleri rivayettir. Mütevatir iki kısma ayrılır:

Hem Lafız, Hem Mana İtibariyle Mütevatir: Ravilerin hem lafzı, hem de manası üzerinde ittifak ettikleri mütevâtir rivayettir.

Mana İtibariyle Mütevatir: Ravilerin genel anlamı itibariyle ittifak ettikleri, fakat her hadisin özel manası ile münferid kaldığı rivayetlerdir. Şefaate dair hadisler ile mestler üzerine meshetmeye dair hadisler buna örnektir.

B)Âhâd: Mütevâtir olmayan haberlere verilmiş bir isim olarak kullanılır ve meselâ haberu'l-vâhid (bir kişinin haberi) denir ve bir kişi tarafından ri­vayet edilen haber kastedilir.

Rivayet Yolları İtibariyle: Meşhur, aziz ve garib olmak üzere üç kısma ayrılır.

Meşhur: Üç ve daha fazla kişinin rivayet ettiği fakat tevatür sınırına ulaşmayan rivayettir.

Aziz: Sadece iki kişinin naklettiği rivayettir.

Garîb: Sadece bir kişinin naklettiği rivayettir.

SIHHAT YÖNÜNDEN  HABER ÇEŞİTLERİ

A. MAKBUL HABERLER

Sahîh Hadîsler : Hadisin sahih olması için beş vasfa sahip olması gerekir

1.       Sahîh hadîsin râvileri âdil olmalıdırlar. Adalet ise, insanı takva ve mürüvvet sahibi yapan bir melekedir.

2.       Sahîh hadîsin râvileri zabıt olmalıdırlar. Zabt, râvinin, rivayet ettiği hadîste, yahut hadîsi yazmış ise, kitabında, fazla hata yapmayacak derecede hafız, dikkatli ve titiz olmasını sağlayan bir melekedir.

3.       Sahîh hadîsin isnadı muttasıl olmalıdır.

4.       Sahîh hadîs şâz olmamalıdır.

5.       Sahîh hadîs muallel olmamalıdır.

 

1)    Sahîh Hadîslerin Çeşitleri

a)      Sahih li zâtihî: Zaptı tam, adaletli ravinin muttasıl bir senedle rivayet ettiği, şaz olmayan ve mertebeden kabule engel bir illeti bulunmayan rivayettir.

b)      Sahih li gayrihî: Hasen iken, başka bir isnadla da rivayet edildiği için sahîh derecesine yükselmiş olması dolayısıyle ona sahîh li-gayrihi denilmiştir. Bu bir kaç yoldan rivayet edilmesi halinde, hasen li zatihi olan hadistir.

2)    Hasen Hadîslerin Çeşitleri

a)      Hasen li zâtihî: Adaletli olmakla birlikte zaptı pek kuvvetli olmayan bir kimsenin muttasıl bir senetle rivayet ettiği, şazlıktan ve reddedilmeyi gerektiren illetten uzak hadistir.Hasen li zâtihî ile sahih li zâtihî arasındaki tek fark, sahih hadiste zaptın tam olma şartının koşulması ile birlikte, hasen li zatihide bunun şart olmamasıdır.

b)      Hasen li gayrihî: Zayıf hadisin, biri diğerini telafi edecek ve aralarında yalancı ve yalanla itham olunmuş bir ravi bulunmayacak şekilde birkaç yoldan nakledilmesidir.

3)    Hadîste Ziyade: Ravilerden birisinin hadisten olmayan bir şeyi hadise katması demektir. İki kısma ayrılır:

a) İdrâc kabilinden olması: Bu, ravilerden herhangi birisinin hadis olarak değil de kendiliğinden eklediği bir fazlalıktır. Bazı ravilerin bu fazlalığın bizzat hadisten olduğunu ifade ederek gelmesi. Eğer bu ziyade sika olmayan bir ravi tarafından zikredilmiş ise kabul edilmez. Şayet bu ziyade sika bir raviden geliyor ise eğer kendisinden daha çok rivayeti bulunan yahut daha sika bir kimsenin rivayeti ile uyuşmuyor ise bu fazlalık kabul edilmez.

b)Hadisi ihtisar etmek: Hadisi rivayet edenin ya da nakledenin hadisten bir şeyler hazfetmesidir. Ancak beş şart ile caizdir: İstisnâ, gaye, hal, şart ve buna benzer hadisin anlamını ihlâl etmemesi, Hadisin zikredilmesine sebep teşkil eden bölüm hazfedilmemelidir. Hazfedilen bölüm sözlü ya da fiilî bir ibadetin niteliğini açıklamak için zikredilmemiş olmalıdır. Hazfedenin lafızların medlûllerini, anlamı ihlâl eden (bozan) ve etmeyen hazfi bilen birisi olmalıdır ki, farkına varmaksızın anlamı ihlâl eden bir hazifte bulunmasın. Ravinin hadisi ihtisar ettiği yahut eğer tam olarak rivayet ederse ona bir fazlalık kattığı şeklinde hıfzı kötü birisi zannedilecek şekilde itham altında tutulan birisi olmaması gerekir.

4)    Mahfuz Hadîsler: Şâz olan hadîsin mukabili olarak makbul haberler arasında yer alan hadîse mahfuz adı verilmiştir. Şâz, sika râvinin zabt yönünden olsun, ri­vayetin çokluğu ve buna benzer tercihi gerektiren sair yönlerden olsun, kendisinden daha üstün râvilere muhalif olarak rivayet ettiği ve rivayetiyle tek kaldığı hadîstir. Böyle bir hadîsin râvisi sika da olsa, kendisinden daha üstün durumda olan ve daha fazla isnadla gelen diğer râvilerin rivayetlerine muhalif rivayeti, muhalif olan bu rivayetin terkini, diğerlerinin ri­vayetlerinin tercihini gerektirir. Buna göre terkedilen hadîs şâz, tercih edi­len, yâni kabul edilip alman hadîs de mahfuz diye adlandırılır.

5)    Maruf Hadîsler: Münker veya şâz merdûd olan hadîsin mukabili olarak tercih edilen hadîse maruf denir. Münker veya şâz merdûd, zayıf râvinin sika râvılere muhalif olan rivayetidir. Buna göre maruf, münker rivayete karşı tercih olunan sika râvilerin hadîsidir.

6)    Mutâbi ve Şâhid Hadîsler: mutâbe'at, şeyhinden rivayetiyle tek kal­mış bir râviye, bir başka râvinin tâbi olarak, ya o şeyhten, yahutta şeyhin şeyhinden aynı hadîsi rivayet etmesi demektir. Şâhid'e gelince, ferd olduğu sanılan bir hadîsin, cami, musned, sünen ve cüz gibi çeşitli hadîs kitaplarında yapılan araştırma neticesinde manâ yö­nünden bir benzerine rastlanırsa, bu benzer hadîse şâhid denir; çünkü araştırma neticesinde bulunan benzer hadîs, ferd sanılan hadîsi şehadet yolu ile takviye etmiş, onun şahidi olmuş demektir.

7)     Muhkem ve Muhtelif Hadîsler: Eğer bir haber muârazadan salim bulunursa, yâni ona zıt bir haber gelmezse, bu habere muhkem denilmiştir. Hadîs ıstılahında, hiçbir şüphe ve tereddüde yer vermeksizin alınıp amel edilen ve her türlü muarazadan salim bulunan bu hadîslere muhkem denilmiştir. Muhtelif hadîslere gelince, bunlar, zahiren birbirine zıt manâda vârid olan hadîslerdir. Manâları arasındaki bu zıtlık dolayısıyle, aralarında cem ve telîf  yapılmaksızın, yahut biri diğerine tercih edilmeksizin her ikisiyle de müstekıl olarak amel edilmesi mümkün değildir. Bu sebepledir ki, hadîs ilmi içerisinde muhtelif hadîsler arasında cem ve telîf yapılmasını hedef alan bir ilim dalı teşekkül etmiş ve muhtelifu'l-hadîs adiyle şöhret kazanmıştır.

B.MERDÛD HABERLER

1) İsnadda İnkıta ve Munkatı Hadîs Çeşitleri: İnkıta, isnad zincirinden bir veya birden fazla râvi halkasının düşmesiyle isnadda meydana gelen kopukluktur ve kopuk isnadla nakledilen hadîse munkatı denir. Râvi düşmesinin, isnadın başında, ortasında ve sonunda olmasına ve düşen râvi sayısına göre, o isnadla gelen hadîs, değişik isimler altında zikredilir.

a) Mürsel: Sahabinin ya da tabiînden olan bir kimsenin peygamberden duymadığı bir şeyi peygambere ref’ etmesi (nisbet etmesi) demektir.

b) Muallak: Senedinin baş tarafları zikredilmeyendir. Bazen muallak ile bütün senedi zikredilmemiş olan hadis te kastedilebilir. Buhârî'nin: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem her zaman Allah'ı zikrederdi, rivayeti gibi.

c) Mu’dal: Senedinde arka arkaya iki ve daha fazla ravinin zikredilmediği hadistir.

d)Munkatı’: Senedinde bir ya da arka arkaya olmamak şartı ile daha fazla ravinin hazfedildiği rivayettir.

e) Mudelles :Hadisi gerçekte bulunduğu dereceden daha üstün bir mertebede olduğunu vehmettirecek bir senedle nakletmektir. Tedlîs iki kısımdır: İsnaddaki tedlîs ve şuyûh Tedlîsi

1)      İsnaddaki Tedlîs: Kişinin, karşılaştığı kimselerden duymadığı bir sözü yahut yaptığını görmediği bir fiili o sözü duyduğunu ya da (o fiili) gördüğünü vehmettirecek şekilde rivayet etmesidir. Mesela dedi, yaptı gibi ifadeler kullanması.

2)      Şuyûh Tedlîsi: Rivayeti naklederek şeyhini (kendisinden hadis aldığı hocasını) meşhur olduğu nitelikten bir başkası ile zikretmesi ve böylelikle onun bir başka ravi olduğu izlenimini vermesidir. Bunu da ya kendisinden yaşça daha küçük olmasından ötürü böyle yapar ve bunu kendisinden daha aşağı mertebede bulunandan rivayet ettiğinin açığa çıkmasını istemez.

2) Râvinin Adaletine Taalluk Eden Ta'n Sebepleri

·         Kizbu'r-Râvi: Kizb, Hazreti Peygamberin söylemediği bir şeyi kasden ona isnadla ri­vayet etmek, daha açık bir ifade ile yalan söylemektir. Hadîsçilere göre ta'n sebeplerinin en şiddetlisi olan kizb ile tanınmış bir râvi, artık ebediyyen terk olunur ve hadîsi reddedilir. Ahmed îbn Hanbel'in de belirttiği gibi, bir râvinin yalnız bir hadîste yalan söylediği, sonra da bu yalandan tövbe ettiği görülse bile, tövbesi kendisiyle Allah arasında olan bir iştir ve bu râviden artık hiçbir hadîs alınmaz ve yazılmaz.

·         İttihâmu'r-Râvi bi'1-Kizb:  Râvinin hadîsinde yalancılıkla itham olunmasıdır. Râvi, Hazreti Pey­gamberden rivayet ettiği hadîslerde yalan söylemese bile, sair ko­nuşmalarında yalancılıkla tanınması halinde, hadîs rivayetinde de ya­lancılıkla itham olunur ve bu gibi kimselerden hadîs rivayet edilmez. Böyle kimselerin hadîsleri metruk sayılır.

·          Bid'atu'r-Râvi: Istılahta  bid'at, dînin ikmalinden sonra ihdas olunan ve dîne izafe edilen şeye denilmiştir. İbnu's-Sekît'in tarifine göre her muhdes (ihdas olunan şey) bid'attır. [237] Ömer İbmı'l-Hattâb, Ramazan aylarında kılnan teravih namazı hakkında (bu ne güzel bid'attır) demiştir. Buna göre bid'atı iki kısma ayırmak gerekir. Birincisi hidayete götüren bid'at; ikincisi ise, dalâlete götüren bid'attır.

·         Fısku'r-Râvi: Fısk, "emr-i ilâhîyi terk ile İsyan edip tarîk-ı haktan hurûc eylemek, yahut zina ve fucûr eylemek manâsındadır". İnsan, Allah'ın emirlerine ittiba ve nehiylerinden ictinâb etmediği müddetçe Allah'a isyan etmiş ve İslâm'ın yolundan çıkmış (hurûc etmiş) olmaktadır. Râvinin cerhine sebep olan fısk, kizb ve bid'at dışında, işlemiş olduğu diğer bütün haram fiillerdir ve bu fiilleri işlemekten sakınmayan bir râvi, fâsık olarak terke müstehak olur.

·         Cehâletu'r-Râvi: Hadîs ıstılahında cehalet tabiri, bir râvinin cerh ve ta'dîline sebep olabilecek hallerinin bilinmemesi yönünden kullanılmıştır.  

3) Râvinin Zabtına Taalluk Eden Ta'n Sebepleri

·         Fuhş-ı Galatı'r-Râvi: Hadîs rivayetiyle meşgul olan bir râvinin, rivayet ettiği hadîslerde yarıdan fazla hata yapması sebebiyle cerh veya ta'n edilmesine yol açan hallerden biri olup, onun zabt sıfatıyle ilgilidir. zabtının zayıflığına ve rivayetinde çok hata yaptığına delâlet eden fuhş-ı galat ise, onun tarafından rivayet edilen hadîslerin munker sayılıp reddedilmelerine sebep olan bir haldir.

·          Fuhş-ı Gafleti'r-Râvi: Hadîs rivayetiyle meşgul olan bir râvinin, aşırı derecede gafil olması, yahut dikkat ve titizlikten uzak bulunması sebebiyle cerh edilmesine yol açan hallerden biri olup, galat gibi bu da râvinin zabt sıfatıyle ilgilidir. Bu halin görüldüğü râviler cerh edilerek hadîsleri merdûd sayılmıştır.

·          Muhalefetu'r-Râvi: İster zayıf olsun, ister güvenilir olsun, bir râvinin kendinden daha gü­venilir râvilerin rivayetlerine aykırı olarak hadîs nakletmesine muhalefet denilmiştir. Muhalefetin, dâima bir râvinin vehim ve hatası neticesi mey­dana gelmesi dolayısıyle, o râvi, bu vehim ve hatasından dolayı mecruh, mu­halif olarak rivayet ettiği hadîs de merdûd veya zayıf sayılır.

·          Vehmu'r-Râvi: İnsanın yanlış bir zanna istinaden hataya düşmesi manâsına gelen vehim (vehm), hadîste, râvinin ta'n edilmesine sebep olan hallerden biridir. Zira vehim, râvinin mursel veya munkatı olan bir hadîsi muttasıl olarak, yahutta bir hadîsin metnini bir başka hadîse idhal ederek rivayet etmesine sebep olur.

·         Sû-i Hıfzı'r-Râvi: Râvinin kötü hafıza sahibi olmasıdır. Râvide doğru tarafının hatalı ta­rafına tercih edilememesi şeklinde ortaya çıkan bu hafıza zayıflığı, ya do­ğuştan olabilir, yahutta ihtiyarlık veya hastalık sebebiyle ona sonradan arız olabilir.

a)      Mevzu (Uydurma) Hadîsler

Mevzu: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem aleyhine yalan olarak uydurulmuş hadistir.

Hükmü: Böyle bir rivayeti ancak ondan sakındırmak maksadıyla uydurma olduğu açıklanarak zikretmek caiz olur. Hadisin uydurma olduğu bir kaç yolla bilinebilir. Bazıları:

1)Hadisi uyduranın bunu itiraf etmesi,

2)Hadisin akla aykırı olması. Mesela, iki çelişkili hususu birarada sözkonusu etmesi, imkânsız bir şeyin varlığını dile getirmesi yahut vacip bir şeyin varlığına aykırı ifadeler taşıması ve benzeri hususlara aykırılığı.

3)Dinde kesin olarak bilinen hususlara muhalif olması. Mesela İslam’ın rükünlerinden birisini kaldırması, faizi ya da benzer bir hükmü helal kılması yahut kıyametin kopacağı zamanı tayin etmesi.

b)     Mevzu Hadîslerin Zuhuru ve Hadîste Vaz Sebepleri: 1. Siyasî ve İtikadî İhtilâflar 2. İslâm Düşmanlığı  3.Cinsiyet, Kabile, Mezheb Kavgaları 4.Va'z ve Hikâyeler  5. Halîfe ve Emirlere Yaklaşma Arzusu 6. Halkı Hayırlı İşlere Yöneltme Arzusu

8.Metruk Hadîsler: İbn Hacer'in tarifine göre, Hazreti Peygamberin hadîslerinde kizb (ya­lancılık) ile itham olunan, yahut hadîste yalanı görülmese bile, şâir ko­nuşmalarında kezzâb (yalancı) olarak bilmen kimselerin, malûm kaidelere aykırı olarak rivayet ettikleri ve bu rivayetlerinde münferid kaldıkları hadîslere metruk denilmiştir.

9. Râvileri Zabt Yönünden Ta'n Edilmiş Hadîs Çeşitleri

a) Şâz Hadîsler : Hadîs ıstılahında, güvenilir bir râvinin, ce­maatın rivayetine muhalif olarak rivayet ettiği ve bu rivayeti ile tek kaldığı hadîs için kullanılmış bir tabirdir. Şâz hadîs, zayıf hadîsler arasında yer alır.

b) Munker Hadîsler: Munker, râvinin rivayetiyle tek kaldığı hadîstir ki, metni yal­nız onun rivayetiyle bilinir; aynı zamanda bu metin, ne onun rivayet ettiği yönden ve ne de başka bir yönden maruftur.

c) Mu'allel Hadîsler: Görünüşü itibariyle sahîh olan, fakat aslında gizli ve kâdih (sıhhatini kemiren) bir illeti bulunan hadîslere mu'allel denilmiştir.

d) Mudrec Hadîsler ve Çeşitleri: Hadîs ıstılahında, râvisi tarafından isnad veya metnine aslından olmayan bazı sözler sokulmuş hadîs demektir.

1. Mudrecu'l-İsnâd: Bir râvinin sika râvilere muhalefetle'' isnadında değişiklik yaparak rivayet ettiği hadîse mudrecu'l-isnâd denilmiştir.

2. Mudrecu'l-Metn: Bir râvinin sika râvilere muhalefetle, metne, metnin aslından olmayan bazı sözler ilâve ederek , bu sözlerin hadîsin aslından olmadığını beyan et­meksizin rivayet ettiği hadîse mudrecu'l-metn denilmiştir.

 

e)  Maklûb Hadîsler: Hadîs râvilerinin isimlerinde, isnadlarda ve metinlerde bazı kelime ve ibarelerin yerleri değiştirilerek rivayet edilen hadîslere maklûb denilmiştir. Buna göre ıstılahta, kalbedilmiş, veya takdim ve tehirle değişikliğe uğramış hadîs demektir.Bir hadîs, ya metninde yapılan değişiklik dolayısıyle maklûb olur; ya isnadta bir râvi isminin kalbi, yahut hadîsin maruf olan isnadının bir başka İsnadla, yahutta maruf olan râvisinin bir başka râvi ile değiştirilmesi halinde maklûb olur.

h) Muztarib Hadîsler: Ravilerin, senedinde ya da metninde ihtilâf ettikleri ve bunların birara da telifine ya da tercihine imkân bulunmayan rivayetlere denir. Şayet cem mümkün olursa cem etmek gerekir ve ızdırab ortadan kalkar. Muzdarib zayıftır, delil olarak gösterilemez. Çünkü onun muzdarib olması ravilerinin zapt sahibi olmadıklarını gösterir. Ancak eğer ızdırab hadisin aslı ile ilgili değilse zarar vermez.

ı)  Musahhaf Hadîsler: musahhaf, hadîs ıstılahında, metin veya isnadında bir kelimesi veya râvilerinden birinin ismi hatalı olarak söylenmiş ve bu hata ile rivayet edil­miş hadîse verilen isimdir.

i) Muharref Hadîsler: Muharref, Tahriften ism-i mefûl olup, harf ve yazı şekli değişikliğe uğ­ramış kelime veya ibarelere verilen bir isimdir. Meselâ bir ibare içinde geçen mahrum kelimesi, bir hatâ neticesi merhum veya mercûm şeklinde okunur ve yazılırsa, bu kelime muharref olur; yâni tahrife, veya yazı şekli değişikliğe uğramış olur.

Cerh ve Ta’dîl

Cerh: Ravinin, rivayetinin reddedilmesini gerektiren bir niteliğe sahip olduğunu tesbit etmek yahut kabul edilmesini gerektiren bir niteliğe sahip olmadığını belirterek, rivayetinin reddedilmesini gerektirecek şekilde sözkonusu edilmesidir. Cerh mutlak ve mukayyed olmak üzere iki kısma ayrılır:

a)      Mutlak: Ravinin herhangi bir kayıt sözkonusu edilmeden cerh edildiğini belirtmek. Bu her halükârda onun rivayetinin reddedilmesini gerektirir.

b)      Mukayyed: Ravinin şeyh (hoca) ya da taife ya da buna benzer muayyen bir şeye nisbetle cerhedildiğinin sözkonusu edilmesi.

Ta’dîl: Ravinin rivayetinin kabul edilmesini gerektiren bir sıfata sahip olduğunun, rivayetinin de reddedilmesini gerektiren bir niteliğinin bulunmadığının belirtilmesi suretiyle ravinin sözkonusu edilmesidir. Mutlak ve mukayyed olmak üzere iki kısma ayrılır:

a)      Mutlak: Ravinin herhangi bir kayıt sözkonusu edilmeden adalet ile anılmasıdır. Bu onun her durumda sika olduğunun belirtilmesi demektir.

b)      Mukayyed: Ravinin şeyh, taife ya da buna benzer muayyen bir şeye nisbetle âdil olduğunun belirtilmesidir..

İsnâd: Sened de denilir. Hadisi bize nakleden hadisin ravileridir. İsnâd, âlî ve nâzil olmak üzere iki kısımdır: Âlî isnad, Sıhhate daha yakın olandır, nâzil isnâd da bunun aksidir.

Uluvv iki türlüdür. Sıfat itibariyle uluvv, adet (sayı) itibariyle uluvv.

Sıfat itibariyle uluvv: Ravilerin zapt ya da adalet bakımından bir başka isnaddaki ravilerden daha güçlü olmaları demektir.

Sayı bakımından uluvv: Bir senetteki ravilerin sayılarının bir başka senede nisbetle daha az olması demektir.Sayı azlığının uluvv olmasının sebebi, aradaki vasıtalar azaldıkça hata ihtimalinin azalmasından dolayıdır. Bundan dolayı böyle bir senedin sıhhat ihtimali daha yüksektir.

Nüzûl ise uluvvün karşıtı olup, o da sıfat itibariyle nüzul ve sayı itibariyle nüzûl olmak üzere iki türlüdür.

Sıfat itibariyle nüzûl: Bir senetteki ravilerin zapt ya da adalet bakımından bir diğer senetteki ravilerden daha zayıf olmaları demektir.

Sayı itibariyle nüzûl ise; bir senetteki ravi sayısının bir diğer senettekine nisbetle daha çok olması demektir.

Bazan aynı isnadda sıfat itibariyle uluvv ve sayı itibariyle uluvv türleri birarada bulunabilir. Bu durumda böyle bir isnad hem sıfat bakımından, hem sayı bakımından âlî olur.

İsnada Müteallik Hadîs Çeşitleri

Haber kendisine izafet edildiği kimse itibariyle üç kısma ayrılır: merfû’, mevkûf ve maktû’.

Merfû’ Hadisler: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e izafe edilendir. Bu da iki kısma ayrılır. Sarih (açık) merfû’ veya hükmen merfû’:

a) Sarih merfû’: Bizzat Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e izafe edilen söz, fiil, takrir, ahlakî vasıf ya da yaratılışının niteliği ile alakalı şeylerdir.

b) Hükmen merfû’: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e izafe edilmiş hükmünü taşıyan rivayetlerdir.

Mevkuf  Hadisler  : Sahabiye izafe edilmekle birlikte merfû’ hükmü sabit olmayan rivayettir.

Maktû’ Hadisler: Tabiîye ve ondan sonra gelenlerden birisine izafe edilendi

Musned Hadîsler: Umumiyet itibariyle isnadı, ilk râvisinden sonuna kadar muttasıl ve aynı zamanda merfû olan hadîslere musned denilmiştir.

 Hadîs Alma Yollan (Tahammulü'l-Hadîs)

Hadis tahammülü: Hadisi, kendisinden rivayet ettiği şahıstan alması demektir. Üç şartı vardır:

1)      Temyiz: Hitabı anlamak, ona doğru cevap vermek demektir. Çoğunlukla yedi yaşı tamamlanınca gerçekleşir.

2)      Akıl: Deli ve bunağın hadis alması sahih değildir.

3)      Mâni (tahammüle engel) hususlardan uzak olmak: Aşırı derecede uyuklamak yahut fazla gürültü ya da çokça meşgul eden bir durum söz konusu iken hadis tahammülü sahih olmaz.

Hadis rivayeti (edâsı): Başkasına ulaştırmak demektir. Hadisi duyduğu gibi nakletmelidir. Hatta edâ siygalarında bile böyle yapmalıdır. Bunun için haddesenî yerine, ahbaranî demez yahut semi ’tu veya buna benzer bir ifade kullanmaz. Edanın kabulü için birtakım şartlar vardır. Bazıları şunlardır:

1)      Akıl: Delinin ve bunağın edası kabul edilmediği gibi yaşlılığı veya başka bir sebep dolayısıyla temyiz gücünü kaybetmiş olanın edâsı da kabul edilmez.

2)      Bulûğ: Küçüğün edâsı kabul edilmez. Güvenilir, murahik (buluğ yaşı oldukça yaklaşmış) kimseden kabul edileceği söylenmiştir.

3)      Müslüman olmak: Kâfir bir kimse Müslümanken hadis tahammül etmiş (rivayet almış) olsa dahi kâfirin edâsı kabul edilmez.

4)      Adalet: Fasıkın edası -adaletli iken hadis tahammül etmiş olsa dahi- kabul edilmez.

5)      Engeli bulunmamak: Buna göre aşırı uyuklar yahut kafasını meşgul eden bir halde iken edâ kabul edilmez.

Tahammulü'l-Hadîs

a)      Semâ: İşitmek ve dinlemek manâsına gelen semâ', hadîs tahammül yollarından biri ve en önemlisidir. Hadîs tarihi, Hazreti Peygamberin hayatında semâ ile başlamış ve yine semâ' ile devam etmiştir. Çünkü sahabîler, Hazreti Peygamberden hadîs rivayet etmeye başladıkları zaman, yalnız işittikleri ve belledikleri hadîsleri rivayet etmişlerdir, ve bu tarz rivayet müteakip nesillerde de devam etmiştir.

b)     Arz - Kıra'a :Râvinin, bir şeyhe âit olup da ondan işitmediği, fakat herhangi bir kitaptan, veya başka bir şahıstan aldığı hadîslerin o şeyhten rivayet hakkını almak maksadıyle şeyhe başvurarak ona okuması manâsına gelir.

c)       İcâze :îcâze veya icazet, "bir nesneyi reva ve makûl görmek ve düstûr vermek ve münâsib tutmak manâsına müstameldir...", Buna göre bir kimsenin, semâ' yolu ile aldığı hadîslerin rivayetini fulân kimseye bağışlaması manâsına gelir ki, bu bağışlama, bir bakıma hadîslerinin rivayetine izin vermesi manâsında kullanılmış olur.

d)      Münâvele: Şeyhin, hadîslerini ihtiva eden kitabını rivayet etmesi için elden ta­lebeye vermesi manâsına gelen münâvele, hadîs tahammül yollarından biridir.

e)      Mukâtebe:Lügat yönünden "yazışma" manâsına gelen mukâtebe, hadîs ıstılahında, tahammül yollarından birine delâlet etmek üzere, şeyhin kendi mesmû'âtını veya hadîslerinden bazısını yakında veya uzakta olan bir kimseye yazıp göndermesidir. Kitabe de denilen bu metodla, kendisine hadîs gönderilmiş olan şahıs, o hadîsleri şeyhten almış ve rivayet hakkına sahip olmuş sayılır.

f)       İ'lâm: î'lâm, lugatta "bildirmek" manâsındadır. Hadîs ıstılahında i'lâmu'ş-şeyh, şeyhin, sahip olduğu hadîsi veya hadîs kitabını râviye göstererek, bun­ların kendi semâ'ı olduğunu bildirmesi ve fakat rivayeti için icazet verdiğine dâir herhangi bir beyanda bulunmamasıdır.

g)      Vasıyye: Şeyhin, rivayet ettiği bir kitabı, ölümünden veya seyahata çıkmazdan Önce birisine vasıyyet etmesi manâsında kullanılan bu tabir, hadîs tahammül yollarından birine delâlet eder.

h)     Vİcâde: Hadîs tahammül yollarından birisi olan vicâde, "bulmak" manâsında sonradan üretilmiş bir masdar olup, ıstılahta, bulunan, ele geçirilen bir sahîfe veya kitaptan, semâ, icazet ve munâvele olmaksızın hadîs alıp rivayet etmektir.

Hadis Tasnif Yolları: Hadislerin iki türlü tasnif yolu vardır:

Usûl tasnifi: Bunlar hadisin, musannifden isnadın son noktasına ulaşıncaya kadar senediyle tasnif edildiği eserlerdir.

a)      Cüzler: Her bir ilim babı için özel ve bağımsız bir cüz tasnif edilir. Mesela, namaz bahsi için özel bir cüz, zekât bahsi için özel bir cüz tasnif eder ve bu böylece sürüp gider.

b)      Bablara göre tasnif: Tek bir cüzde birden çok bab bulunur ve bu bablar konulara göre düzenlenir. Fıkıh babları veya başka bablar şeklinde.

c)       Müsnedlere göre tasnif: Her sahabenin hadislerini ayrı bir bölüm halinde toplayıp "Ebu Bekir'in Müsnedi"nde Ebu Bekir'den naklettiği bütün rivayetleri kaydeder.

d)      Furû' Tasnifi: Bunlar bu eseri tasnif edenlerin usûlden naklederek asıllarına nisbet ile sened zikretmeksizin tasnif edilen eserlerdir. Bunun da çeşitli yolları vardır. Bazıları:

1)      Bablara göre yapılan tasnif: İbn Hacer el-Askalanî'nin Bulûğu'l-Merâm, Abdu'l-Ğani el-Makdisî'nin Umdetu'l-Ahkâm adlı eserleri gibi.

2)      Alfabetik sıraya göre düzenlenmiş tasnif: Suyuti'nin el-Camiu's-Sağir adlı eseri gibi.

 

TEFSİR USULÜ

Kur'an-ı Kerim

Kur’an kelimesi ‘’غفران’’ vezninde mehmuz bir mastardır ve        تلا      (okumak) manasında olan “    ‘’ den türemiştir. Kur’an kelimesi “   “ kökünden gelmekte, masdar anlamından nakledilip, masdarın ismi meful anlamını taşıyan ve Hazreti peygambere indirilen mu’ciz kelamın ismi olmaktadır.

Kur’an-ı Kerim’in Tarifi

Kura’nı genel olarak, yirmi üç senelik Peygamberlik müddeti içinde Hazreti Muhammed’e çeşitli vesilelerle, vahiy  yoluyla zaman zaman Allah tarafından indirilen sözlerin bir mecmuası şeklinde tarif edebiliriz. Yazı ile tesbit edilmiş bulunan bu mukaddes mecmuaya el-mushaf denir.

Kur’anı Kerim’in Diğer İsimleri

a)      El-Kitap

b)      Ummu’l-Kitap

c)       El-Furkan

d)      El-Mesani

Kur’an’a bunlardan başka şu isimlerde verilmektedir: Kelam, Nur, Huda, Rahmet, Şifa, Mev’iza, Zikr, Hikmet, Müheymin, Hablullah, Ahsene’l-Hadis, Fasl, Kayyim, Tezil, Ruh, Vahy, Beyan, Hakk, Urvetu’l-Vuska, Adl, Sıdk, Büşra, Kasas, Belağ, Aziz….  

Kur’ân'ın Nüzûlü: Kur’ân ilk olarak Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem'e ramazan ayında, kadir gecesinde nazil oldu. Kur’ân Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem efendimize ilk indirilmeye başladığında ilim ehlince meşhur olan görüşe göre kırk yaşında idi. Yüce Allah'tan Kur’ân-ı Kerim'i Rasûlullah’a indiren ise şerefli melekler arasından mukarreb meleklerden birisi olan Cebrail Aleyhisselam'dır.

Kur’ân-ı Kerim'in Sebebe Bağlı Olarak ve Olmayarak Nüzûlü

Kur’ân-ı Kerim'in nüzûlü iki kısımdır:

Birinci kısım Sebebe bağlı olmadan nâzil olan buyruklar: Bunlar, nüzûlünden önce indirilmesini gerektiren herhangi bir sebebin varlığı söz konusu olmadan inen buyruklardır. Kur’ân-ı Kerim âyetlerinin çoğunluğu böyledir.

İkinci kısım ise bir sebebe bağlı olarak nâzil olmuş buyruklar: Bu da nuzulünden önce indirilmesini gerektiren bir sebebin ortaya çıktığı buyruklardır. Sebep de bir kaç çeşittir.

a)      Yüce Allah'ın cevabını verdiği bir soru. Meselâ:"Sana hilalleri soruyorlar. De ki: Onlar insanlar için bir de hac için vakit ölçüleridir." (el-Bakara, 2/189)

b)       Bir açıklama ve bir sakındırma gerektiren bir olay  sonrasında. "Andolsun onlara soracak olsan elbette şöyle diyeceklerdir: 'Biz sadece eğlenip şakalaşıyorduk.'" (et-Tevbe, 9/65) diye başlayan iki ayet-i kerime, münafıklardan bir adam hakkında inmişlerdir.

c)        Hükmü bilinmesine gerek duyulan meydana gelmiş bir fiil sebebiyle. Yüce Allah'ın: "Kocası hakkında seninle mücadele eden ve Allah'a şikâyet etmekte olan kadının sözünü elbetteki Allah işitmiştir. Allah sizin konuşmanızı da zaten işitiyordu. Çünkü Allah en iyi işitendir, en iyi görendir." (el-Mücadele, 58/1) diye başlayan buyrukları buna örnektir.

Nüzûl Sebeplerini Bilmenin Faydaları

1)      Kur’ân-ı Kerim'in yüce Allah tarafından indirilmiş olduğunu açıklamak.

2)      Yüce Allah'ın Rasûlünü savunmak noktasında ona gösterdiği itinayı açıklaması.

3)      Yüce Allah'ın sıkıntılarını açmak, kederlerini ortadan kaldırmak suretiyle kullarına verdiği önemi ortaya koymak.

4)      Âyeti doğru bir şekilde anlamak. Lafzın Umumiliği ve Sebebin Hususiliği şayet âyet-i kerime özel bir sebep dolayısıyla inmekle birlikte lafzı umumi bir anlam ifade ediyorsa, âyetin hükmü hem iniş sebebini hem de lafzının kapsamına giren bütün hususları kapsar.. Örnek liân âyetleri gösterilebilir.

Mekkî ve Medenî (Kur’ân'ın Mekke'de ve Medine'de İnen Bölümleri)

Kur’ân-ı Kerim 23 senelik bir süre içerisinde Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e kısım kısım indirilmiştir. Bundan dolayı ilim adamları Kur’ân'ı; Mekkî ve Medenî olmak üzere iki kısma ayırmışlardır:

Mekkî Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e Medine'ye hicretinden önce inen buyruklara denir.

Medenî ise Rasûlullah’a Medine'ye hicretinden sonra inen buyruklara denir.

Mekki ve Medeni Sureler Arasındaki Farklar

1)      Kur’an’ın 15 suresinde 33 defa geçen “Kella” lafzının bulunduğu sureler Mekkidir.

2)      İçinde secde bulunan her sure Mekkidir.

3)      el-Bakara ve Alu İmran sureleri hariç-ki bunlar Medenidir- başlarında heca harfleri bulunan sureler Mekkidir.

4)      el-Bakara suresi hariç, içinde peygamberlerin ve geçmiş milletlerin kıssalarından bahseden her sure Mekkidir.

5)      el-Bakara suresi hariç, içinde Adem ve İblis kıssasını ihtiva eden her sure Mekkidir.

6)      “Ya eyyuhennasu” ibaresi bulunan ve “Ya eyyuhellezine amenu” ibaresi bulunmayan sureler Mekkidir. Bunların istisnaları var.

Aşağıdaki alametleri ihtiva eden sureler de Medenidir

1)      Hudud ve miras payları (feraiz) ihtiva eden sureler,

2)      Cihada izin ve cihad hükümlerini ihtiva eden sureler,

3)      El-Ankebut suresi hariç, içinde münafıklardan bahseden her sure medenidir.

 

Üslûb ve Konu Bakımından Farklılıklar

a)      Mekke ehline hitap eden sureler kısa ve vecizdirler. Milletin terbiyesi için, geçmiş milletlerden ve Peygamberlerden örnekler vererek, tedrici olarak ıslah yolunu tercih etmiştir. Onların şirk ve put perestliklerine karşı, açık deliller vermek suretiyle karşı hücuma geçmiş ve onların körü körüne eskilere bağlılıklarını yermiştir. Allahın birliği peygemberleri, öldükten sonra dirilme ve ceza gibi hususlarda, muarızların akidelerinin bozukluklarını delillerle isbat edip onları doğru yola davet eder.  

b)      Medinelilere hitap eden sureler ise, şeriatın vaz’ı ve tatbiki, ibadatve muamelat üzeredir. Ehli Kitaptan olan Yahudi ve Hristiyanların inançlarındaki sapkınlıkları, işledikleri cinayetlerive kitaplarında yaptıkları tahrifleri beyan eder. Medeni surelerde ıtnab ve tatvil vardır.

Kur’ân'ın Kısım Kısım İndirilişindeki Hikmet

1)      Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'in kalbine sebat vermek ve pekiştirme,

2)      İnsanlara Kur’ân'ı ezberlemeyi, onu anlamayı, gereğince amel etmeyi kolaylaştırmak,

3)      Kur’ân'ın inen bölümlerini kabul etmek ve bunları uygulamaya geçirmek için gayrete getirip teşvik etmek

4)      En mükemmel mertebeye ulaşıncaya kadar teşrîde tedricîlik. İnsanların alışageldikleri ve ona alışarak büyüdükleri, kesin olarak kendilerine yasaklanması ile onlara karşı çıkılması zor olan içkiyi haram kılan âyetlerde görüldüğü gibi.

Kur’ân'ın Tertibi

Kur’ân'ın tertibi mushaflarda yazılı, kalplerde ezberlenmiş olduğu şekilde ardı arkasına okunması demektir. Bu tertip üç çeşittir:

Kelimelerin tertibidir. Herbir kelimenin âyetteki yerinde olması demektir.

Âyetlerin tertibidir. Bu da herbir âyetin surenin o âyete ait olan yerinde olması demektir.

Sûrelerin tertibidir. Herbir sûrenin mushaftaki yerini alması demektir.

Kur’ân'ın Yazılması ve Toplanması

Kur’ân'ın yazılış ve toplanmasının üç aşaması vardır:

Birinci aşama: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem dönemindedir. Bu aşamada Kur’an vahiy katipleri tarafından yazılıyor ve sahabeler tarafından ezberleniyordu. Yazılan vahiyler dağınık halde idi.

İkinci aşama: Ebu Bekir (R.a) döneminde hicretin on ikinci yılında gerçekleşmiştir. Yemame vakasında aralarında Ebu Huzeyfe'nin azadlısı Salim'in de bulunduğu çok sayıda Kur’ân okuyucusu şehid edilmiştir. Bunun üzerine Hz. Ömerin teklifi ile Hz. Ebu Bekir (R.a)  Kur’ân kaybolmasın diye toplanmasını emretti. Bunun içinde Zeyd b. Sabit’i görevlendirdi. Bu mühim ve ciddi işte, her ayetinHz.Peygamber tarafından imla ettirildiği tarzda tesbit olunması ve bunun içinde iki şahidin şahadetleriyle tevsik edilmesi şartı koşulmuştur. Böylece Hz. Peygamber zamanın da dağınık halde bulunan Kur’an’ı Kerim toplu hale getirilmiştir.

Üçüncü aşama: Mü'minlerin emiri Osman b. Affan (R.a) döneminde hicretin 25. yılında gerçekleşmiştir. Ashab’ın(ra) ellerinde bulunan sahifelerin farklılıklarına göre insanların da farklı okuyuşları olmuştur. Bu sebeple fitnenin baş göstermesinden korkulmuştur. Bunun üzerine Hz.Osman (Ra), Hz. Hafsa’nın yanında bulunan Hz.Ebubekirin  cem ettiği “Mushaf” tan Zeyd b. Sabitin başkanlığında, Kureyş lehçesinde yeni nüshaların istinsah edilmesini emretti. Sonra Hz. Osman bu nüshaları o günkü ilim merkezlerine göndererek, diğer Kur’an nüshalarının ve Kur’an yazılı yapraklarının yakılmasın emretti.

Kur’anı Kerim’in Harekelenmesi ve Noktalanması

Kur’an tarihinin beyanına göre, İslamiyet’in doğuşu esnasında Arapların elindeki yazı, bugünkü gibi mazbut bir şekilde değil, bilakis hareke ve noktalardan mahrumdu. İslam intişar edip, Araplar, Arap olmayanlarla karışınca,  Arap dilinde bozulma başladı. İslam’ın muhafızı ve dinin esası olan Kur’an’ı, bu fesad ve lahin hareketlerinden korumak gerekiyordu. Basri valisi olan Ziyad b. Sümeyye(Ö53/673) , Hz. Ali’den nahiv ilmi öğrenmiş olan Ebu’l-esved’ den dili islah etmesi için bir usul koymasını istedi. Ebu’l –Esved hareke yerine nokta koymuş. Kur’an’a bugünkü hareke ve noktalama şeklini ise el-Halil b. Ahmed (Ö175/791) vermiştir.

Tefsir: Sözlükte "fesr" kökünden gelmekte olup, örtülü olan bir şeyin üstünü açmak demektir. Terim olarak; Kur’ân-ı Kerim'in anlamlarını açıklamak demektir.

KUR’ANİ İLİMLER (Tefsir ile Alakası Olan İlimler)

1)NÜZUL SEBEBLERİ (Esbabu’n-Nüzul)

Kur’anı Kerim ayetleri iki kısma ayrılır. Birinci kısmı, Kur’an’ın ekseriyetini teşkil eden ve Cenab-ı Hakk tarafından bir sebebe bağlayamadığımız veya doğrudan doğruya indirildiğini söylediğimiz ayetlerdir. İkincisi ise, bir sebebe bağlayabildiğimiz ayetlerdir. Hz. Peygambere bir sual veya bir hadise dolaysıyla birkaç ayetin veyahutta bir surenin tamamının nazil olmasına amil olan şeye “sebeb-i nüzul” demekteyiz.

   Tefsir ilminde, sebeb-i nüzulün ayeti izah ve beyan bakımından lüzumu çok önemlidir. Değişik sebeplerle ve çeşitli hadiselere göre nazil olan ayetler ayrı ayrı hükümleri ihtiva ederlerdi. Sahabenin bazısı ve bilhassa daima Hz. Peygamberin yanında buluna sahabe, hükümler ile sebepler arasındaki münasebeti tesis edebilmişti.  Bidayetteki tefsir ilmi, sebeb-i nüzul ilmini bilmekten ibaretti şeklinde bir söz hakikatin ifadesinden başka bir şey değildir.

Sebeb-i Nüzulu Bilmenin Faydaları

1)      Kur’an’ı Kerimde emredilen şeylerin hikmetini anlayabiliriz,

2)      Ayetlerden kastedilen mana kolaylıkla anlaşılır,

3)      Hasr tevehhümü bertaraf edilir,

4)      Ayetin ihtiva ettiği hükmü tahsis eder,

5)      Ayeti işiten bir kimsenin vahyi tesbit, anlayış ve hıfzına kolaylık temin etmiş olur.

Sebeb-i nüzul hakkındaki haberler merfu olarak Peygambere veya sahabeye ulaşmazsa makbul addedilmez.

Müfessirlerin sebeb-i nüzulü ifade için kullandıkları tabirler: “fenezelet”, “feenzelellah” ve “sebebu nuzulu’l aye keza”

 Esbabu’n-Nüzul Hakkında Yazılan Eserler

         İlk eser yazan zat Ali b. El-Medeni(Ö234/848)dir. el-Vahidi’nin (Ö468/1075)” Esbabu’n-Nüzul “ ve es-Suyuti’nin “Lübabu’n-Nukul fi Esbabu’n-Nüzul adlı eserleride bu sahanın en meşhur olanlarındandır. Her iki eserde Mısır da basılmıştır.

2)NASİH VE MENSUH

       Kur’an’ı Kerim’in tefsirini yapmak ve ondan ameli hükümler çıkarabilmek için bilinmesi lazım gelen esaslardan biride nesh meselesidir. Bir nassın daha sonra gelen bir nass ile kaldırmaktır, başka bir deyimle, şer’i bir hükmün başka bir şer’i delil ile kaldırılması veya mukaddem tarihli bir nassın hükmünü muahhar tarihli bir nass ile değiştirmek veyahutta, mukaddes bir metnin ilgası manasında kullanılır.

       İslam alimlerinin  ekserisi neshin kuranda mevcud olduğunu kabul etmişlerdir. Neshin asıl hedefi hükümdür. Akide esaslarına tesir etmez.Halbuki hükümler zaman, mekan ve vaziyete göre değişebilir.

Çeşitli eserlerde neshin üç çeşidine rastlanır

1)      Hükmü mensuh metni baki kalan ayetler,(Ör: kıblenin tahvili)

2)      Metni mensuh hükmü cari kalan ayetler,(Ör: recm ayeti)

3)      Hem metni, hem de hükmü mensuh olan ayetler. (Ör:Ademoğlunun iki vadi malı olsa üçüncüyü istemesindeki hırsı)

Nesh konusunda müstakil eserler: Katade b. Diame (Ö118/736), Ebu Ubeyd el-Kasım b. Sellam(Ö223/838)

Ebu Davud es-Sicistani(Ö338/949), Ebubekir ibnu’l-Arabi(Ö543/1148), Celalettin es-Suyuti(Ö911/1505) gibi zevatın nesh mevzuunu inceleyen müstakil eserleri vardır.

3)MUHKEM VE MÜTEŞABİH

       Kur’an’ı Kerim, Hazreti Peygambere indirilirken, onun ayetlerinin bir kısmı herkesin anlayabileceği şekilde (Muhkem), diğer kısmıda anlayamayacağı şekilde (Müteşabih) idi. Kur’an’da ki, helal, haram, namaz, oruç, zekât, hac gibi ahkâma taalluk eden kısımlar muhkemdir. Diğer bir tabirle muhkem, manası kolaylıkla anlaşılan, harici bir tefsire ihtiyaç göstermeyen ve tek manası olan ayetlerdir. Müteşabih ise, birçok manaya ihtimali olup, bu manalardan birini tayin edebilmek için harici bir delile ihtiyacı olan ayetlerdir.

      Müteşabihin menşeinde Şari’in muradının gizliliği bahis konusu olduğuna göre, bu gizlilik bazen lafızda, bazen manada, bazen de her ikisinde birden olur.

Müteşabihatın Faydaları

    Kur’an’ı Kerimde muhkemle beraber müteşabihin bulunması, insanoğlu için bir denemedir. Acaba insanlık dosdoğru olan Peygamberin haberine itimad ederek gayba inanacak mı? Kur’an bunu güzel bir şekilde ifade eder: Hidayete erenler, bunlara inandık derler, kalplerinde eğrilik bulunanlar, o Rablerinden bir hak olduğu halde onu inkâr ederler ve fitne aramak için onu müteşabih olanına tabi olurlar. Müteşabihatın diğer bir faydası insanoğlu ne kadar istidat ve ilim sahibi olursa olsun, onun, aciz ve mahlûk olduğunu gösteren bir delildir. Bu ayetler, Allah’ın ilmiyle her şeyi ihata ettiğini, mahlûkatın onun ilminden, ancak onun dileyeceği kadarın alabileceğini ifade eder. İnsan halikının yanında kul olduğunu idrak eder. Ayrıca Kur’an’ın hepsi muhkem olsaydı, akli delillere ihtiyaç duyulmaz ve insan aklı dondurulmuş olurdu.  

   Muhkem ve Müteşabih konuları hakkında eserler: Abdu’l-Cebbar b. Ahmed (Ö415) “Müteşabihi’l-Kuran”, er-Rağıb el-İsfehani “Dürretu’t-Te’vil fi müteşabihi’t-Tenzil, Fahru’d-Din er-Razi(Ö606) “Gurretu’t-Te’vil ve Durretu’t-Tenzil”, Suyuti’nin (Ö.911)” Kutfu’l-Ezhar fi Keşfi’l-Esrar

4)BAZI SURELERİN BAŞLANGIÇ HARFLERİ (El-Hurufu’l-Mukatta’a)

     Bazı surelerin başında bazen basit, bazen de birkaç harfin birleşmesinden meydana gelmiş rumuzlar bulunmaktadır. Bu kesikli harflere “el--Hurufu’l-Mukatta’a” denir. Bütün âlimler bu kesikli harflerin Müteşabihatın olduğunda ittifak halindedirler. Bu harfler Kur’an’ı Kerim’in 29 suresinde bulunur. Bu surelerin 27 si Mekki, 2 si Medenidir. Bu harfler 14 tane olup Arap alfabesinin yarısı kadardır ve bunlar 13 şekil altında görünürler.

     el--Hurufu’l-Mukatta’a hakkındaki görüşleri iki grupta toplayabiliriz: Birincisi, bu harfler “Kur’an’ın esrarındandır.” Allah bunları bilme ilmini kendine mahsus kılmıştır. İkinci görüş, Allah’ın kitabında, mahluku için mefhumu olmayan şeyleri irad etmesini uygun görmeyip ayet, hadis ve akli delilleri ileri sürmüşlerdir. Kur’an Allah’ın kelamıdır. Kelamdan maksat ifhamdır. Eğer kelamın manası olmazsa muhatab için abes olur. Böyle bir şeyde Hakime layık olmaz.

       İkinci grupta yirmi küsür görüş vardır: Bazıları bu harfler sure ismidir, Allahın isimleri veya sıfatlarından birine delelet eder, bu harflerle Allah yemin etmektedir, tenbih edatı olarak görenler var ve daha bir sürü görüş mevcuttur. Bu görüşlerin en doğru olanı, kendilerinden kelamın terekküb ettiği bu harfler, bu sesten sonra ne gelecektir diye dinleyicileri tenbih etmektir.

5)ĞARİBU’L- KUR’AN

       Garib kelimesi, yabancı ve acaib manasınadır. Lügat ilminde Kur’an ve hadislerin yabancı kelimeleri için kullanılan istilahtır.  Kelamda garibin iki yönü olduğu zikredilir: Birisi, kelimenin mana itibariyle kapalı ve idraktan uzak oluşu, diğeri ise, Arap kabilelerindeki şazz olan kelimelerin bir beldeye uzak oluşudur. Allah’ın kelamında Kureyş lehçesi ekseriyeti teşkil etmekle beraber, diğer lehçelerden de birçok kelimelerin bulunmuş olması Garibu’l-Kur’an meselesini ortaya çıkarmaktadır.

        Bidayette sahabe bile, manasına nüfuz edemedikleri bazı kelimelerin mevcudiyetini zikretmişlerdir. Hz. Ömer Abese suresindeki “ebben” kelimesinin , ibin Abbas “fatiru’s-semavati” kelimesinin anlamını bilmediğini itiraf etmektedir.

ĞARİBU’L- KUR’AN hakkındaki eserler: Ebu Ubeyde Ma’mer b. El-Musenna’nın  eseri nev’inin ilki addedilmiştir. İbn Kuteybeye ait” Garibu’l-Kuran ve Müşkilu’l-Kuran” eseri oldukça mühimdir.  Ebu bBekir es-Sicistani’ni Garibu’l-Kur’an’ı vb..

6)KUR’AN’IN EŞSİZLİĞİ (İ’cazu’l-Kur’an)

       Lugatta i’caz kelimesi aciz bırakmak manasına gelir. Bir şeyin benzerini yapmaktan muhatabı aciz bırakan şeye de mu’cize denir. Bu bakımdan Kur’an’ı Kerim Hz. Peygamberin en mühim ebedi bir mucizesidir. Kur’an’ı Kerim’in insanlığı aciz bırakan yönü, ona benzer veya ona yakın bir eserin meydana getirilmemesinde aranmalıdır.

        Kur’an’ın i’cazı pek çok yönlerde tecelli eder. Onun i’cazını sadece dili, uslubu ve fesahatında aramak hatadır. Onun te’lifi, ihtiva ettiği ilimler ve maarif, kevni ilimlerdeki yeri, islah siyaseti, gaybi haberleri, Peygamberi azarlayan ayetlerin bulunuş, Peygamberin bile ona benzer bir eser meydana getiremeyişi gibi daha pek çok yönlerde i’caz aranılabilir.

İ’cazu’l-Kur’an Hakkındaki Eserler: Osman el-Cahız(Ö255) in “Nazmu’l-Kur’an”, er-Rummani (Ö386) “en-Nuketu fi i’cazu’l-Kur’an”, Ebubekir el-Bakıllani (Ö403) “i’cazu’l-Kur’an”ı, Abdu’l-Kahir el-Cürcani (Ö47)” Delailu’l-İ’caz”, Fahruddin er-Razi (Ö606) “i’cazu’l-Kur’an”, ez-Zemelkani (Ö727) “el-Burhan fi i’cazu’l-Kur’an”, es-Suyuti (Ö911) Muallim Naci (Ö1893) “i’cazu’l-Kur’an “

7)KUR’AN’I KERİM’DE YEMİNLER (Aksamu’l-Kur’an)

      Kur’an’ı Kerimde birçok yeminler vardır. Bunların bazısında Allah  bazen kendi yüce ismine yemin etmekte, bazen peygamberlere ve peygamberlerin zuhur ettikleri yerlere, Kur’ana, meleklere, kıyamet gününe, bazende kainata ve tabiatta bulunan mühim varlıklara( şems, sema, kamer, necm, leyl, asr gibi …… şeylere) yemin etmektedir.

Aksamu’l-Kur’an Hakkında Eserler: İbnu Kayyım el-Cevziyye(Ö751) “et-Tibyan fi Aksamu’l-Kur’an” adlı eserdir. Bu eser Muhammed Hamid el-Fıki tarafından Kahirede (1933) te basılmıştır.

8)KUR’AN’I KERİM’DEKİ KISSALAR (Kısasu’l-Kur’an)

    Kur’an’ı Kerimde geçmiş peygamberlere ve milletlere dair kıssalar mevcuttur. Kur’andaki bu kıssalardan maksat, tarihi vakıaların kronolojik olarak anlatılması değildir. Ancak geçmiş peygamberlerin milletlerin başına gelenlerden bir ibret dersi almamız kast olunmaktadır. Bu sebepten kıssaların bazısı birkaç kere tekrar edilmiştir. Kur’an hadiselerin teferruatını değil, kendi gayesine uygun ve insanların müşterek dertleri olan yönleri seçer. Kur’andaki kıssaların asıl gayesi ahlaki ve terbiyevi oluşudur.

Kısasu’l-Kur’an Hakkındaki Eserler: es-Sa’lebi’nin “el-Arais” ismiyle maruf olan Kısasu’l-Enbiyası, Ali Muhammed el-Becevi,es-Seyid Şahatanın “Kasasu’l –Kur’an”, Mahmud Zehranın “Kasas minel-Kur’an”

9)KUR’AN’I KERİM’DE MESELLER (Emsalu’l-Kur’an)

      Mesel kelimesi lugatta, şibih, nazir, delil bir nesnenin sıfatı halk arasında kabul görüp yayılmış ve meşhur olan sözlerdir, bunların irad edilip söylenmesine de “darbı mesel” denir, çoğulu ise “emsal” dir.

       Kur’an’ı Kerimde pek çok meseller vardır. Bunlardan çeşitli yönlerden istifade edilir. Tezkir, va’z, his, zecr, ibret gibi yönlerden gidilerek ahlaki bir netice çıkarmak için insanları tenbih ve teşvik etmektir. Kur’andaki bu meseller, medh ve zem üzerine olduğu gibi, sevab ve ikab, işin ehemmiyetini yüceltmek veya tahkir etmek, işin tahkiki veya ibtali üzerine olabilir.

Emsalu’l-Kur’an Hakkındaki Eserler: Ebu Abdurrahman en-Neyşaburi(Ö412), Ebu’l-Hasan el-Maverdi eş-Şafii(Ö450), Şemsuddin el-Cevziyye (Ö751)Kur’anın emsali hakkında birer eser yazmışlardır.

10)KISSALARIN TEKRARI

        Bazı Kur’ân kıssaları sadece bir defa geçmektedir. Lukman kıssası, Ashab-ı Kehf kıssası gibi. Kimisi de görülen ihtiyaca ve maslahata binaen birkaç defa tekrar edilmektedir. Fakat bu tekrarlama tek bir şekilde olmaz. Aksine kısalığı, uzunluğu, yumuşaklığı, sertliği farklılık arzeder. Diğer taraftan kıssanın bazı yönleri bir yerde zikredilirken, diğer yönleri bir başka yerde sözkonusu edilmemektedir. Kıssalarda bu tür tekrarın hikmetlerinin bazıları şunlardır:

Anlatılan bu kıssanın önemini açığa çıkarmak. Çünkü bu kıssanın tekrar edilmesi, ona itina gösterildiğini ortaya koyar.

İnsanların kalplerinde iyice yer etmesi için tekrar edilen kıssanın pekiştirilmesi.

Bu kıssalara muhatap olanların durumlarını ve zamanı gözönünde bulundurmak.

Kıssaların durumun gerektirdiğine uygun olarak kimi zaman böyle, kimi zaman öbür türlü anlatılması suretiyle Kur’ân belâğatinin açığa çıkması.

Kur’ân'ın doğru olduğunun ve onun yüce Allah tarafından gönderildiğinin açıkça ortaya konulması. Çünkü aynı kıssa, herhangi bir çelişki sözkonusu olmaksızın çeşitli şekillerde anlatılmış bulunmaktadır.

11)MÜŞKİLU’L-KUR’AN

Kur’anı Kerim ayetleri arasında ihtilaf ve tenakuz gibi görülen keyfiyettir ki, aslında Allah’ın kelamında böyle bir halin mevcudiyeti bahis konusu olamaz. Çünkü Cenab-ı Hak bu hususu bertaraf edecek şekilde beyanda bulunmuştur. Şöyleki: (Eğer O, Allah’tan başkası tarafından olsaydı, elbette içinde birbirini tutmayan birçok şeyler bulurlardı.)  (en-Nisa 82)  

 Müşkilu’l-Kur’an Hakkındaki Eserler: Ebu Ali el-Kutrub (Ö206), Ebu Muhammed ed-Dineveri (ö276)”Te’vilu’l- beyan

12)MÜCMEL VE MÜBEYYEN

Mücmel, lügat manasından da anlaşılacağı gibi, müphem bir lafızdır. Ondan ne murad edildiği anlaşılamaz. Mücmel olan ayette de manalar izdaham eder ve onlardan hangisi olduğu açık bir şekilde belli olmaz. Manası kapalı bir şekilde olan ayetler Kur’an da mevcuttur.

Mübeyyen, ise: açıklamak beyan etme manasınadır. Ayetlerdeki müştereklik, müşkil, mücmel, hafi gibi hususları açıklayan ayetlere de mübeyyen ayetler denir.

13)EL-VÜCUH VE EN-NEZAİR

           Vücûh, vech kelimesinin çoğuludur ve sözlükte zât, yüz, bir şeyin ön tarafı, mezhep, yol gibi manalara gelmektedir. Kavram olarak ‘bir kelimenin Kur’an’da farklı anlamlarda kullanılması’ demektir. Mesela, ez-Zerkeşî kitabında ‘el-hüda’ kafzubub Kur’an’da türevleriyle birlikte tam 17 ayrı manada kullanıldığı ifade etmektir: Beyân, Din, İmân, Dâvetçi, Peygamber ve kitap vs. Söz konusu edilen bu farklı manalar arasında mutlak surette bir anlam ilişkisi mevcuttur. Bundan dolayı vücûh, el-elfâzu’l-müşterek/müşterek lafızlar diye de adlandırılmıştır.

         Nezâir de, nazîrekelimesinin çoğuludur. Sözlükte şekil, tabiat, fiil ve sözlerdeki benzerlikler manasına gelir. Terim olarak: ‘Kur’an’daki farklı kelimelerin aynı anlamı ifade etmesine’ denilmektedir. Bundan dolayı el-elfâzu’l-mütevatıe/anlam beraberliği olan lafızlar da denilmiştir. Mesela cehennem, nâr, sakar, hutame ve cahîm gibi farklı kelimeler anlam itibariyle azâba delâlet etmektedirler.

       Yani vücûh da teaddüd/anlam çokluğu, nezâir de ise, teşabüh ve ittifak vardır. Vücuh manalar da, nezâir de lafızlarda söz konusudur.

El- Vücuh ve  en-Nezâir Hakkındaki Eserler: Mukatil b. Süleyman (Ö143/760), Yahya b. Sellam (Ö280/893) ın “Kitabu’t-Tasarif”, Ebubekir el-Mewsuli (Ö351/962), Ebu Ali el-Hanbeli (Ö471/1080), Ebu’l-Hasen ez-Zeguni el-Hanbeli (Ö527/1085), Ebu’l-Ferec el-Cevzi (Ö597/1201)

 

 

14) MÜBHEMÂTU’L-KUR’ÂN

          Mübhem kelimesi sözlükte algılanması ve anlaşılması zor olan şey, kendisiyle ne kastedildiği açık ve belirli olmayan söz manasına gelir. Terim olarak: ‘insan, melek ve cin gibi varlıkların yahutta bir topluluk veya kabilenin, Kur’an’da açıkça değil, ism-i işâretler, ism-i mevsuller, zamirler, cins isimleri, belirsiz zaman zarfları ve belirsiz mekân isimleriyle zikredilmesidir. Mübhemât ilminin tedvini VI. hicrî asırda olması bakımından diğer Kur’an ilimleri içerisinde en son sırayı aldığı söylenebilir.

Mübhemâtın Kur’ân’da Yer Almasının Sebepleri

  1. İfade zenginliği sağlamak . Önce bir kavramın bir ayette mübhem bırakılarak daha sonra başka bir ayette o kavramı belirgin hâle getirilerek hem anlamı açıklığa kavuşturuluyor hem de üslup farklılığıyla bir zenginlik temin edilmiş oluyor.
  2. Kendisinden söz edilen şahsı yüceltmek .
  3. Hoşa gitmeyen bir vasıfla muhatabı tahkir etmaek, adının anılmasına dahi layik görmemek.
  4. Fâil meşhur (:herkesçe bilinen) olduğu için açıklama cihetine gitmemek.
  5. Mübhemin belirginleştirilmesinde herhangi bir faydanın söz konusu olmaması. Önemli olan ana fikrin anlaşılması.

15)MÜNÂSEBÂTU’L-KUR’ÂN

         Münâsebet sözlükte yakınlık ve benzerlik anlamını ifade eder. Terim olarak ise birbirini takip eden kelime ve cümleler veya arka arkaya anlatılan hâdiseler arasındaki irtibat ve ilişki demektir. Münâsebet ilmi konu itibariyle kelime veya cümleler arasındaki anlam benzerliğini, irtibat ve insicâmı, bir usûl terimi olarak ‘münâsebâtu’l-Kur’ân’ da âyet ve sûreler arasındaki mana ilişkisini ortaya koymaktadır.

         Kur’ân âyetleri çeşitli zaman aralıklarıyla muhtelif sebepler üzerine indirilmiştir. Ancak onların farklı zamanlarda indirilmiş olması, aralarındaki insicâm ve irtibata engel teşkil etmemektir. Kur’ân’ın içerdiği naslar arasında mantıksal bir anlam ilişkisinin bulunması zaruridir. Bu ilişki hem âyetler hem de sûreler arasında söz konusudur. Hatta bazı âlimlere göre sûrelerin başlarıyla sonları, bir sûrenin sonuyla diğer sûrenin başı arasında da mana bakımından mâkul bir irtibat ve insicam mevcuttur.

         Meselâ Vâkı’a Sûresi “Öyle ise Ulu Rabbinin adını tesbih et” âyetiyle son bulmuş, müteakip sûre olan Hadîd Sûresinin ilk âyetinde de sanki Allah’ı tesbih etmesi konusunda insana delil teşkil etmesi için “Göklerde ve yerde bulunan her şey Allah’ı tesbih etmektedir” denilmiştir.

         VIII. hicrî asırda da meşhur müfessir Ebû Hayyân’ın hocası Ebû Ca’fer Ahmed b. İbrahim el-Gırnâtı (ö.708/1308), el-Burhân fî tertîbi suveri’l-Kur’ân adıyla bu münâsebâtu’l-Kur’ân konusunda ilk müstakil eseri yazmıştır. Daha sonraki asırlarda da Burhânuddîn İbrahim b. Ömer el-Bikâ’î (ö.885/1480) Nazmu’d-durer fî tenâsubi’l-ây ve’s-süver adıyla oldukça hacimli sayılabilecek bir tefsir yazmış ve söz konusu eserinde müellif, münâsebâtu’l-Kur’ân’a genişçe yer vermiştir. Kur’ân’ın insicâmını böylesine derin ve engin bir şekilde ele alan bir başka tefsir mevcut değildir.

 


0 Yorum - Yorum Yaz


Sema YİĞİT

14952706

Birleşik Doktora

FIKIH USULÜ

 

Fıkıh Usulü: Müctehidin hüküm çıkarabilmek için yararlandığı kaideleri tesbit eden ve içeren ilme usûlü'l-fıkıh (fıkıh usûlü) denilir.

Ahkam-Hükümler:“Ahkam” kelimesi “hüküm” kelimesinin çoğuludur. Hüküm, bir şey hakkında bir durumun olumlu veya olumsuz olarak belirlenmesi demektir.

Şer’i Hükümler: Ameli hükümler: Namazın, zekatın, orucun, haccın farz olduğu, zinanın, içkinin, kumarın, ribanın haram olduğu, alım-satım, rehin, vakıf vb. hukuki muamelelerin caiz olduğu, normal şartlarda yemenin içmenin eğlenmenin mübah olduğu, borcu yazmanın, alış verişi şahitler huzurunda yapmanın mendup olduğu, güneşin doğuşu ve batışı esnasında namaz kılmanın, sünnetleri ve adab-ı şer’iyyeyi terketmenin mekruh olduğu gibi insanlar tarafından ortaya konan fiillerle ilgili hükümlerdir. İtikadi hükümler: Allah, melekler, kitaplar, nebi ve resuller, kader, ahiret gününde gerçekleşecek olaylarla ilgili hükümlerdir. Ahlaki hükümler: Yalan söylememek, doğruluğa sarılmak, sözünde durmak, emanete hıyanetlik etmemek gibi ruhun tezkiyesi ve tehzibi ile ilgili hükümlerdir.

Fıkıh Usulünün Konusu: Usûlü'l-fıkhın mevzuu kendisi ile küllî hükümlerin sübûtu açısından şer'î küllî delildir. Yani usûlcü, meselâ kıyası ve onun hüccet oluşunu, âmmı ve onun kayıtlanışını, emri ve delâletini kendisine konu edinir.

Fıkıh usulünün konusu şer’i deliller (Kitap, sünnet, icma, kıyas, istihsan, istishab, maslahat, örf, sedd-i zerai, sahabe sözleri, önceki şeriatların hükümleri), şer’i hükümler (farz, vacip, sünnet, müstehap, mübah, haram, mekruh, azimet, ruhsat, sebep, rükun, şart, mani, sıhhat, fesat, butlan), istinbat (hüküm çıkarma) metodları (Hass, amm, müşterek, mutlak, mukayyed, emir, nehiy, hakikat, mecaz, sarih, kinaye, zahir, nass, müfesser, muhkem, te’vil, hafi, müşkil, mücmel, müteşabih, ibarenin, işaretin, nassın, iktizanın delaleti), hükümlerin gayeleri, delillerin tearuzunu gidermede takip edilecek yollar, nesh, ictihad, taklid vb.dir.

Kur’an’ın Muhteviyatı:

Kur'an-ı Kerim'in içine aldığı hükümler; ibadetler, muâmeleler ve cezâ olmak üzere genel olarak üçe ayrılır. İbadetler: Kur'an'da ibadetler icmalî olarak emredilmiştir. Namaz, oruç, hac, zekât ve diğer sadakalar bunlar arasında sayılabilir. Keffâretler de temelde ibadet niteliğindedir. Muâmeleler: Evlenme, boşanma, nafaka, velâyet, mâlî, iktisâdî konular, akitler, savaş ve barış gibi ferdin fertle, ferdin devletle veya devletlerin birbiriyle olan birtakım ilişkileri bu bölümde yer alır.

FARZ

Dinî sorumluluk, yapılması dinen gerekli olma, kesme, hisseye ayırma anlamlarını ifade eder. Kur'an-ı Kerîm'de onsekiz yerde geçen kelime değişik anlamlarıyla kullanılmıştır.

Farz, mükellef açısından ikiye ayrılır: Farz-ı Ayn: Her mükellefin yapması farz olan vazifedir. Farz-ı Kifâye: Mükelleflerden bir kısmının yapması ile diğerlerinden sâkit olan vazifedir.

VÂCİB

Gerekli ve sabit olan. "Vecebe" fiilinden ism-i fâil. Bu fiilin mastarları olan "vücûben", "vecben", "vecbeten", ve "vecibeten", gerekli ve sabit olmak, yere düşmek, kalb çarpmak, günde bir defa yemek, ölmek ve güneş batmak anlamlarına gelir.

İslâm hukukunda "vâcib", yükümlünün farzdan aşağıda, fakat sünnetten daha kuvvetli olarak yerine getirmesi istenilen şer'î hükümdür.

MENDÛB

Mendûb sözlükte, kendisine davet olunan şey anlamına gelir. Sevilen, yapılması uygun olan, işlenmesi teşvik edilen iş demektir. Dinen yapılması iyi sayılmakla birlikte yapılmamasında sakınca olmayan ve Rasulullah (s.a.s)'ın bazen yapıp, bazen terk ettiği işler.

MÜSTEHAP

Müstehab sözlükte, sevilen, hoşa giden demektir. Fıkıh ilminde ise; şeriatın yapılmasını hoş gördüğü, tavsiye ettiği ama yapılması zorunlu olmayan amellerdir. Müstehap, genellikle (devamlı işlenmeyen) gayr-i müekked sünnetle eş anlamlı olarak da kullanılır.

NAFİLE

‘Nafile’nin aslı ‘nefl’dir ki bu da gerekli olanın (farz olanın) üzerine yapılan bir fazlalıktır. Aynı kelime, ganimet malı, yani savaştan sonra ele geçen mal hakkında da kullanılır. Bunun çoğulu ‘enfal’dir. Mecburi olmaksızın yapılan fazla işe, ‘nafile’ demek daha yaygın bir söyleyiştir. Nafile, aynı zamanda, bağış, hibe anlamlarına da gelmektedir.

Fıkıh ilminde ‘nafile’; Farz ve vacip dışında, sevap amacıyla yapılan, Peygamberimizin de kıldığı bilinen namazların tümüne ve diğer ibadetlere verilen bir isimdir.

HARAM

Sözlükte, yasaklama, mahrum etme anlamlarına gelir. Haram, dince yapılması yasak olan şeydir. Herhangi bir şeyi yemek, bir fiili yapmak, bir davranışta bulunmak, bir sözü konuşmak dince yasaklanmış olabilir. Yükümlünün böyle şeylerden mahrum edilmesi, yani bunların ona yasak edilmesi ‘haram’ kelimesiyle ifade edilmektir.

MEKRÛH

Kerahet kökünden ism-i mef'ul. Kerahet; istememek, hoşlanmamak ve çirkin görmek demektir. Mekrûh ise; istenmeyen, hoşa gitmeyen, çirkin iş anlamındadır. Bir fıkıh terimi olarak mekrûh; Allah ve Resulünün, yapılmamasını, bağlayıcı olmayan bir tarzda istediği fiildir. 

MÜBAH

Bu kelimenin aslı ‘ibâha’dır. ‘İbâha’ sözlükte; bir şeyin yapılması veya terkedilmesi arasındaki hükümdür. ‘Mübah’ ise; şeriatın mükellefi (yükümlüyü) yapılması veya yapılmaması arasında serbest bıraktığı, yapılmasında veya terkedilmesinde bir vebal (sakınca) olmayan işler hakkındaki hükümdür.

MÜKELLEF

Mükellef kılınmanın iki şartı vardır. Akıllı olmak. Bir insanın dinin emirlerinden yani kulluktan sorumlu olabilmesi için akıl sahibi olması şarttır. Büluğ (ergenlik) yaşına ulaşmış olmak. Ergenlik yaşına ulaşmak, oğlan çocukların erkek, kız çocukların ise kadın durumuna ulaşma yaşlarıdır.

Maslahatın Türleri:

Maslahatları üçe ayırmak mümkündür.

            Zarurîyyat: Ümmetin bütünü ve birimleriyle elde etmek zorunda olduğu maslahatlardır. Zarurî maslahatlar beş kısma ayrılır:

a) Dini muhafaza,

b) Nefsi muhafaza,

c) Nesli muhafaza,

d) Aklı muhafaza,

e) Malı muhafaza.

            Hâciyyât: Zorluk ve meşakkati ortadan kaldırmak, genişliği temin etmek için insanların muhtaç oldukları maslahatlardır. İbadetlerdeki kolaylıklar, seferde ruhsat, alış-veriş imkânı ve şekilleri bu gruba girer.

            Tahsiniyyât: İnsanların hal ve durumlarının yüksek edep ve sağlam ahlâkî temellerin gerektirdiği şekilde olmasını temin eden maslahatlardır. Güzel giyinmek, adab-ı muaşerete riayet vb. bu gruptandır.

 

HADİS USÛLÜ

 Hadis: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e isnad edilen söz, fiil, takrîr ya da niteliktir.

Haber: Hadis anlamındadır. Haberin Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e de, başkasına da isnad edilen rivayet olduğu da söylenmiştir. Bu durumda haber hadisten daha genel ve kapsamlı olur.

Kudsi hadis: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'in yüce Rabbinden yaptığı rivayettir. Aynı zamanda buna Rabbanî hadis ve ilâhî hadis de denilir.

Kudsî hadis mertebe itibariyle Kur’ân ile nebevî hadis arasında bir yerdedir. Çünkü Kur’ân-ı Kerim hem lafız, hem mana itibariyle yüce Allah'a nisbet edilir. Nebevî hadis ise hem lafız, hem mana itibariyle Peygamberimize nisbet edilir. Kudsî hadis ise mana itibariyle yüce Allah'a nisbet edilir, ama lafız itibariyle değil.

Bize Naklediliş Yolları İtibariyle Haberin Kısımları

Mütevatir: Adeten yalan söylemek üzere birbirleriyle anlaşmaları imkânsız bir topluluğun rivayet ettiği ve maddi bir şeye isnad ettikleri rivayettir.

Âhâd: Mütevatirlerin dışında kalanlardır.

Munkatı’ Hadis

Munkatı’ sened: Senedi muttasıl olmayan demektir.

Tedlîs: Hadisi gerçekte bulunduğu dereceden daha üstün bir mertebede olduğunu vehmettirecek bir senedle nakletmektir. Tedlîs iki kısımdır: İsnaddaki tedlîs ve şuyûh Tedlîsi

            Hadisi ihtisar etmek: Hadisi rivayet edenin ya da nakledenin hadisten bir şeyler hazfetmesidir. Ancak beş şart ile caizdir:

            İstisnâ, gaye, hal, şart ve buna benzer hadisin anlamını ihlâl etmemesi

            Hadisin zikredilmesine sebep teşkil eden bölüm hazfedilmemelidir.

            Hazfedilen bölüm sözlü ya da fiilî bir ibadetin niteliğini açıklamak için zikredilmemiş olmalıdır.

            Hazfedenin lafızların medlûllerini, anlamı ihlâl eden (bozan) ve etmeyen hazfi bilen birisi olmalıdır ki, farkına varmaksızın anlamı ihlâl eden bir hazifte bulunmasın.

            Ravinin hadisi ihtisar ettiği yahut eğer tam olarak rivayet ederse ona bir fazlalık kattığı şeklinde hıfzı kötü birisi zannedilecek şekilde itham altında tutulan birisi olmaması gerekir.

Mana yoluyla hadis rivayeti: Kendisinden hadis rivayet edilenin kullandığı lafızlardan başka lafızlar kullanarak hadisi nakletmek demektir. Ancak üç şartla caizdir:

            Dil ve kendisinden rivayette bulunulanın maksadı açısından hadisin anlamını bilmesi.

            Ravinin hadisin anlamını ezberlemiş olmakla birlikte lafzını unutması sebebiyle bunu gerektiren bir zorunluluğun bulunması.

            Lafzın zikir ve benzeri hadislerde olduğu gibi telaffuzları ile ibadet olunan türden olmaması.

Mevzu (Uydurma) Rivayetler

Mevzu: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem aleyhine yalan olarak uydurulmuş hadistir.

Hükmü: Böyle bir rivayeti ancak ondan sakındırmak maksadıyla uydurma olduğu açıklanarak zikretmek caiz olur. Hadisin uydurma olduğu bir kaç yolla bilinebilir. Bazıları:

            Hadisi uyduranın bunu itiraf etmesi

            Hadisin akla aykırı olması. Mesela, iki çelişkili hususu birarada sözkonusu etmesi, imkânsız bir şeyin varlığını dile getirmesi yahut vacip bir şeyin varlığına aykırı ifadeler taşıması ve benzeri hususlara aykırılığı.

            Dinde kesin olarak bilinen hususlara muhalif olması. Mesela İslam’ın rükünlerinden birisini kaldırması, faizi ya da benzer bir hükmü helal kılması yahut kıyametin kopacağı zamanı tayin etmesi.

Cerh ve Ta’dîl

Cerh: Ravinin, rivayetinin reddedilmesini gereken bir niteliğe sahip olduğunu tesbit etmek yahut kabul edilmesini gerektiren bir niteliğe sahip olmadığını belirterek, rivayetinin reddedilmesini gerektirecek şekilde sözkonusu edilmesidir.

Cerhin kabul edilmesi için beş şart aranır:

            Cerh yapanın adaletli olması gerekir. Fâsıkın cerhi kabul edilmez.

            Uyanık birisi tarafından yapılmalıdır. Gafleti bulunanın cerhi kabul edilmez.

            Cerhin sebeplerini bilen birisi tarafından yapılmalıdır.

            Cerhin sebebini açıklamalıdır. Müphem ifadelerle cerh kabul edilmez.

            Adaleti mütevatir, imameti meşhur kimse hakkında yapılmamalıdır. Nafi, Şu'be, Malik ve Buhârî gibi.

Ta’dîl: Ravinin rivayetinin kabul edilmesini gerektiren bir sıfata sahip olduğunun, rivayetinin de reddedilmesini gerektiren bir niteliğinin bulunmadığının belirtilmesi suretiyle ravinin sözkonusu edilmesidir. Mutlak ve mukayyed olmak üzere iki kısma ayrılır:

            Mutlak: Ravinin herhangi bir kayıt sözkonusu edilmeden adalet ile anılmasıdır. Bu onun her durumda sika olduğunun belirtilmesi demektir.

            Mukayyed: Ravinin şeyh, taife ya da buna benzer muayyen bir şeye nisbetle âdil olduğunun belirtilmesidir..

Tadilin kabul edilmesi için dört şart aranır:

            Tadil yapanın adaletli olması gerekir, fâsık bir kimsenin tadili kabul edilmez.

            Uyanık olması gerekir. Dış görünüşe aldanan gafil kimsenin tadili kabul edilmez.

            Adalet sebeplerini bilen bir kimse tarafından yapılmalıdır..

           

Haberin, Kendisine İzafet Edildiği Kimse Bakımından Kısımları

Haber kendisine izafet edildiği kimse itibariyle üç kısma ayrılır: merfû’, mevkûf ve maktû’. Merfû’: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e izafe edilendir. Mevkûf: Sahabiye izafe edilmekle birlikte merfû’ hükmü sabit olmayan rivayettir Maktû’: Tabiîye ve ondan sonra gelenlerden birisine izafe edilendir.

Ashab-ı Kiramdan En Son Vefat Eden Kişileri Bilmenin Faydaları:

            Bu nihai tarihten sonra ölen bir kimseden sahabi olduğu iddia etse de kabul edilmez.

            Bu son tarihten önce temyiz yaşına erişmeyen kimsenin ashab-ı kiramdan rivayet ettiği hadisler munkatı’dır.

İsnâd: Sened de denilir. Hadisi bize nakleden hadisin ravileridir. İsnâd, âlî ve nâzil olmak üzere iki kısımdır: Âlî isnad, Sıhhate daha yakın olandır, nâzil isnâd da bunun aksidir.

Müselsel: Ravilerin gerek rivayet eden, gerek rivayet ile ilgili aynı husus üzerinde ittifak etmeleri demektir. Burada ravilerin tek bir siga üzerinde ittifak ettikleri teselsülen görülmüştür. O da "haddesenâ: bize anlattı" sözüdür. Mesela, rivayet an fulanin an fulan lafzı ile müteselsilen gelirse, yine böyledir.

Hadis tahammülü: Hadisi, kendisinden rivayet ettiği şahıstan alması demektir. Üç şartı vardır:Temyiz: Hitabı anlamak, ona doğru cevap vermek demektir. Çoğunlukla yedi yaşı tamamlanınca gerçekleşir.Akıl: Deli ve bunağın hadis alması sahih değildir.Mâni (tahammüle engel) hususlardan uzak olmak: Aşırı derecede uyuklamak yahut fazla gürültü ya da çokça meşgul eden bir durum sözkonusu iken hadis tahammülü sahih olmaz.

Hadis rivayeti (edâsı): Başkasına ulaştırmak demektir. Hadisi duyduğu gibi nakletmelidir. Hatta edâ sîgalarında bile böyle yapmalıdır. Bunun için haddesenî yerine, ahbaranî demez yahut semi’tu veya buna benzer bir ifade kullanmaz. Edanın kabulü için birtakım şartlar vardır. Bazıları şunlardır:

            Akıl: Delinin ve bunağın edası kabul edilmediği gibi yaşlılığı veya başka bir sebep dolayısıyla temyiz gücünü kaybetmiş olanın edâsı da kabul edilmez.

            Bulûğ: Küçüğün edâsı kabul edilmez. Güvenilir, murahik (buluğ yaşı oldukça yaklaşmış) kimseden kabul edileceği söylenmiştir.

            Müslüman olmak: Kâfir bir kimse müslümanken hadis tahammül etmiş (rivayet almış) olsa dahi kâfirin edâsı kabul edilmez.

            Adalet: Fasıkın edası -adaletli iken hadis tahammül etmiş olsa dahi- kabul edilmez.

            Engeli bulunmamak: Buna göre aşırı uyuklar yahut kafasını meşgul eden bir halde iken edâ kabul edilmez.

 

TEFSİR USULÜ

 Kur'an-ı Kerim

Sözlükte Kur’ân "kaf, ra ve elif" kökünden; okumak ya da toplamak anlamında bir mastardır. Şer'î bir terim olarak Kur’ân; yüce Allah'ın Rasûlü ve peygamberlerinin sonuncusu Muhammed Sallallahu aleyhi vesellem'e indirilmiş bulunan, Fatiha sûresi ile başlayıp, Nâs sûresiyle biten yüce Allah'ın kelâmıdır.

Kur’ân'ın Nüzûlü

Kur’ân ilk olarak Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem'e ramazan ayında, kadir gecesinde nazil oldu. Kur’ân Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem efendimize ilk indirilmeye başladığında ilim ehlince meşhur olan görüşe göre kırk yaşında idi. Yüce Allah'tan Kur’ân-ı Kerim'i Rasûlullah’a indiren ise şerefli melekler arasından mukarreb meleklerden birisi olan Cebrail Aleyhisselam'dır:

Nüzûl Sebeplerini Bilmenin Faydaları

    Kur’ân-ı Kerim'in yüce Allah tarafından indirilmiş olduğunu açıklamak.

    Yüce Allah'ın Rasûlünü savunmak noktasında ona gösterdiği itinayı açıklaması.

    Yüce Allah'ın sıkıntılarını açmak, kederlerini ortadan kaldırmak suretiyle kullarına verdiği önemi ortaya koymak.

    Âyeti doğru bir şekilde anlamak.

Mekkî ve Medenî (Kur’ân'ın Mekke'de ve Medine'de İnen Bölümleri)

Kur’ân-ı Kerim 23 senelik bir süre içerisinde Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e kısım kısım indirilmiştir. Bundan dolayı ilim adamları Kur’ân'ı; Mekkî ve Medenî olmak üzere iki kısma ayırmışlardır:

            Mekkî Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e Medine'ye hicretinden önce inen buyruklara denir.

            Medenî ise Rasûlullah’a Medine'ye hicretinden sonra inen buyruklara denir.

Kur’ân'ın Tertibi

Kur’ân'ın tertibi mushaflarda yazılı, kalplerde ezberlenmiş olduğu şekilde ardı arkasına okunması demektir. Bu tertip üç çeşittir:

            Kelimelerin tertibidir. Herbir kelimenin âyetteki yerinde olması demektir.

            Âyetlerin tertibidir. Bu da herbir âyetin surenin o âyete ait olan yerinde olması demektir.

            Sûrelerin tertibidir. Herbir sûrenin mushaftaki yerini alması demektir.

Kur’ân'ın Yazılması ve Toplanması

Kur’ân'ın yazılış ve toplanmasının üç aşaması vardır:

            Birinci aşama: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem dönemindedir. Bu aşamada yazmaktan çok ezberlemeye dayanmaktadır.

            İkinci aşama: Ebu Bekir Radıyallahu anh döneminde hicretin onikinci yılında gerçekleşmiştir. Yemame vakasında aralarında Ebu Huzeyfe'nin azadlısı Salim'in de bulunduğu çok sayıda Kur’ân okuyucusu şehid edilmiştir. Bunun üzerine Ebu Bekir Radıyallahu anh Kur’ân kaybolmasın diye toplanmasını emretmiştir.

            Üçüncü aşama mü'minlerin emiri Osman b. Affan Radıyallahu anh döneminde hicretin 25. yılında gerçekleşmiştir. Ashab’ın(ra) ellerinde bulunan sahifelerin farklılıklarına göre insanların da farklı okuyuşları olmuştur. Bu sebeple fitnenin başgöstermesinden korkulmuştur. Bunun üzerine Osman Radıyallahu anh bu sahifelerin tek bir mushaf halinde toplanmasını emretmiştir.

Tefsir: Sözlükte "fesr" kökünden gelmekte olup, örtülü olan bir şeyin üstünü açmak demektir. Terim olarak; Kur’ân-ı Kerim'in anlamlarını açıklamak demektir.

Kur’ân'ın Tercümesi

Sözlükte tercüme hepsi beyan ve açıklama anlamı çerçevesinde değişik manalar hakkında kullanılır. Terim olarak, bir sözü başka bir dille ifade etmektir. Kur’ân tercümesi; başka bir dille Kur’ân'ın anlamını ifade etmek, demektir.

Muhkem ve Müteşabih

Muhkemlik ve müteşabihlik bakımından Kur'ân-ı Kerim üç çeşittir:

            Yüce Allah'ın Kur’ân'ın bütünü için bir nitelik olarak sözkonusu ettiği genel muhkemlik.

            Kur’ân-ı Kerim'in tümüne nitelik olan genel müteşabihliktir.

            Kur’ân âyetlerinin bir bölümüne mahsus muhkemlik ile bir diğer bölümüne mahsus müteşâbihliktir.

 

 


0 Yorum - Yorum Yaz



Tefsir,hadis ve fıkıh usulleri hulasası ödevi    19.05.2015


 


ADI            :FAHRİYE


SOYADI    :ERDOĞMUŞ


DÖNEM    : 2015 İLKBAHAR


BÖLÜMÜ  :YÜKSEK LİSANS


ÖĞR.NO.  :14912714


ÖDEV        :TEFSİR,HADİS,FIKIH USULLERİ HULASASI


          TEFSİR


Tefsir: Sözlükte "fesr" kökünden gelmekte olup, örtülü olan bir şeyin üstünü açmak demektir.


Terim olarak; Kur’ân-ı Kerim'in anlamlarını açıklamak demektir.


Tefsir öğrenmek, yüce Allah'ın şu buyruğu dolayısıyla vacip (farz)dır:


"(Bu) âyetlerini düşünsünler, tam akıl sahipleri öğüt alsınlar diye sana indirdiğimiz hayır ve bereketi bol bir kitaptır." (Sâd, 38/29)


"Onlar Kur’ân'ı iyiden iyiye düşünmezler mi? Yoksa kalpleri üzerinde kilitler mi var?" (Muhammed, 47/24)


İşte bu ümmetin geçmişi de, bu izlenmesi farz olan yolun izleyicileri idiler. Kur’ân'ın hem lafızlarını, hem manalarını öğreniyorlardı. Çünkü onlar bu yolla yüce Allah'ın gözettiği maksada uygun olarak Kur’ân ile amel etmek imkânını buluyorlardı. Çünkü anlamı bilinmeyen bir şey gereğince amel etmek imkânsız bir şeydir.


Ebu Abdurrahman es-Sülemî der ki: Bizlere Kur’ân'ı öğreten Osman b. Affan, Abdullah b. Mesud ve benzerlerinin anlattıklarına göre onlar, Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'den on âyet öğrendiler mi, o on âyette bulunan ilim ve ameli iyice öğrenmedikçe başkalarını öğrenmeye geçmezlerdi. Dediler ki: Böylelikle bizler hem Kur’ân'ı, hem ilmi, hem de ameli birarada öğrenmiş olduk.


Kur’ân Tefsiri Hususunda Müslümanın Görevi


Kur’ân tefsiri hususunda müslümana düşen görev, Kur’ân'ı tefsir ederken yüce Allah adına tercümanlık yaptığının şuurunda olmasıdır. O, bu söyledikleriyle Allah'ın kelâmından neyi murad ettiğine dair şahitlik etmektedir. Böylelikle bu şahidliğin ne kadar büyük olduğunu iyice idrâk etmeli ve yüce Allah hakkında bilgisizce söz söylemekten korkmalıdır. Çünkü o takdirde Allah'ın haram kıldığı bir iş işlemiş ve bu sebeple kıyamet gününde de cezalandırılması sözkonusu olur. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır:


"De ki: 'Rabbin ancak hayasızlıkları, onların açık olanını, gizli olanını, bununla beraber günahı, haksız isyanı Allah'a -hakkında asla bir delil indirmediği- herhangi bir şeyi ortak koşmanızı ve Allah'a bilmediğiniz şeyleri isnad etmenizi haram kılmıştır.'" (el-A’raf, 7/33)


Bir başka yerde de şöyle buyurmaktadır:


"Kıyamet gününde Allah'a yalan söyleyenleri yüzleri kararmış görürsün. Büyüklük taslayanlara cehennemde yer mi yok?" (ez-Zümer, 39/60)


Kur’ân Tefsirinin Kaynakları


Kur’ân tefsirinde aşağıdaki kaynaklara başvurulur:


A- Yüce Allah'ın kelamı. Çünkü Kur’ân, Kur’ân ile tefsir edilir. Zira onu indiren Allah'tır ve Kur’ân ile neyi murad ettiğini en iyi o bilir.


B- Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem'in sözleri. Kur’ân-ı Kerim sünnet ile de tefsir edilir. Çünkü Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem yüce Allah'tan vahyi tebliğ edendir. Dolayısıyla yüce Allah'ın kelamıyla neyi murad ettiğini insanlar arasında en iyi bilen odur.


C- Ashab Radıyallahu anhum'un -özellikle de aralarında tefsiri bilen ve ona itina göstermiş olanların- sözleriyle tefsir etmek. Çünkü Kur’ân-ı Kerim hem onların dilleri ile hem onların dönemlerinde inmiştir. Ayrıca onlar peygamberlerden sonra hakkı talep etmek bakımından insanlar arasında en samimi, hevâlardan en çok kurtulabilmiş olanları, kişi ile doğruyu elde etme başarısı arasında engel teşkil eden muhalif davranışlardan en temiz olanlarıdır.


D- Ashab-ı Kiram Radıyallahu anh'dan tefsir öğrenmeye itina ve gayret göstermiş tabiînin sözleriyle tefsir etmek. Çünkü tabiîn ashab-ı kiramdan sonra insanların en hayırlıları, onlardan sonra hevâdan en uzak kalabilenleridir. Arap dili onların döneminde fazla değişikliğe uğramamıştır. Bundan dolayı Kur’ân-ı Kerim'i anlamak bakımından kendilerinden sonra gelenlere nisbetle doğruyu bulma ihtimalleri daha ileri idi.


E- İfadelerin siyâkına (akışına) göre kelimelerin gerektirdiği şer'î ve lugavî manalara göre tefsir etmek. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmaktadır:


"Muhakkak biz sana kitabı Allah'ın sana gösterdiği şekilde insanlar arasında hükmetmen için hak olarak indirdik." (en-Nisâ, 4/105)


Eğer şer'i anlam ile sözlük anlamı arasında farklılık sözkonusu olursa, şer'i anlamın gerektirdiği ne ise o kabul edilir. Çünkü Kur’ân-ı Kerim dile açıklık getirmek için değil, şeriatı açıklamak için inmiştir. Ancak sözlük anlamının tercih edilmesini gerektiren bir delil bulunursa, o vakit o anlam kabul edilir.


Me'sûr (Rivâyet Yoluyla) Tefsirde Görülen Ayrılıklar


Me'sûr (rivâyet yoluyla) tefsirde görülen ayrılıklar üç türlüdür:


1. Sadece lafızda farklılık olmakla birlikte anlamın bir olması. Bu ayrılığın âyetin anlamına herhangi bir etkisi yoktur. Mesela yüce Allah'ın: "Rabbim şunları hükmetti. Kendisinden başkasına ibadet etmeyin..." (el-İsra, 17/23) buyruğu hakkında İbn Abbas (hükmetti anlamını verdiğimiz) "kadâ" lafzını “emretti” diye açıklamıştır. Mücahid “tavsiye etti” er-Rabi b. Enes “vacip kıldı” diye açıklamışlardır. Bu tefsirlerin anlamı bir ya da birbirine yakındır. Bundan dolayı bu tür açıklama farklılıklarının âyetin anlamında herhangi bir etkisi olmaz.


2. Hem lafız, hem anlamın farklılığı ile birlikte aralarında çelişki olmadığından ötürü âyetin her iki anlama gelme ihtimalinin bulunması. Bu durumda âyet her iki anlama göre ele alınır ve bu iki anlama göre tefsir edilir. Böyle bir ayrılık; her bir görüşün âyet-i kerimenin ifade ettiği anlamı örneklendirmek  ya da çeşitlerinden birisine işaret etmek için dile getirilmiş olduğu kabul edilerek telif edilir.


3. Lafız ve mana farklı olmakla birlikte âyetin aynı anda -aralarındaki çelişki dolayısıyla- her iki anlama gelme ihtimalinin bulunmaması. Bu durumda âyet ya siyâkın (ifade akışının) yahutta başka bir hususun delâleti ile ikisinden daha çok tercih edilenine göre yorumlanır.


Kur’ân'ın Tercümesi


Sözlükte tercüme hepsi beyan ve açıklama anlamı çerçevesinde değişik manalar hakkında kullanılır.


Terim olarak, bir sözü başka bir dille ifade etmektir.


Kur’ân tercümesi: Başka bir dille Kur’ân'ın anlamını ifade etmek, demektir.


Kur’ân tercümesi iki türlüdür: Birincisi harfî tercüme olup, herbir kelimenin diğer dildeki karşılığının konulması ile olur.


İkincisi ise anlam veya tefsir tercümesi. Bu da sözlerin anlamının, lafızlara ve sıraya riayet etmeden bir başka dil ile ifade edilmesi demektir.


Kur’ân Tercümesinin Hükmü


Kur’ân-ı Kerim'in harfî tercümesi çoğu ilim adamına göre imkânsız bir şeydir. Çünkü bu tür tercümede gerçekleşmesine imkân bulunmayan birtakım şartlar aranır. Sözkonusu şartlar şunlardır:


a- Kur’ân'ın tercüme edileceği dilde kendisinden tercüme edildiği dilin karşılığında harfiyyen kelimelerin varlığı.


b- Tercüme edilecek dilde kendisinden tercüme yapılan dil olan Arapçaya benzer edatların manalarını karşılayacak edatların varlığı.


c- Kendisinden tercüme edilen dil ile tercüme yapılacak dilin kelime sıralanışı itibariyle cümle, sıfat ve izafetlerde benzerlik arzetmesi.


Kimi ilim adamının görüşüne göre harfî tercümenin, bir âyetin bir bölümünde ya da ona benzer buyruklarda tahakkuku mümkündür. Fakat bu kadarında bile tahakkuku mümkün ise yine haramdır. Çünkü anlamın tamamını ifade etmesine imkân olmadığı gibi, Arapça ve herşeyi beyan eden Kur’ân'ın ruhlara yaptığı tesiri yapmasına da imkân yoktur. Ayrıca böyle bir tercümeyi gerektiren bir zorunluluk da bulunmamaktadır. Çünkü mana yoluyla tercüme ona ihtiyaç bırakmamaktadır.


Buna göre harfî tercüme, fiilen bazı kelimelerde mümkün olsa bile, şer'an kabul edilmemiştir. Ancak özel bir kelime, terkibin tamamı tercüme edilmeksizin muhatabın anlaması için muhatabın dili ile tercüme edilmesi hali müstesnâdır. Bunda bir sakınca olmaz.


Mana yoluyla Kur’ân'ın tercümesi ise, esas itibariyle caizdir. Çünkü bunda bir sakınca yoktur. Hatta arapça konuşmayan kimselere Kur’ân ve İslâmın ulaştırılmasına araç  olacaksa vacip dahi olabilir. Çünkü bunların ulaştırılıp, tebliğ edilmesi vaciptir. Kendisi olmadan vacibin yerine getirilmesi mümkün olmayan herbir iş de vaciptir.


Fakat bunun caiz olabilmesi için bazı şartlar aranır:


1. Bu tercüme, Kur’ân'a ihtiyaç duyulmayacak şekilde alternatif haline sokulmamalıdır. Buna göre bu tercümenin yanıbaşında Kur’ân'ın arapça olarak yazılması da gerekir. Böylelikle bu tercüme Kur’ân'a tefsir gibi olur.


2. Tercümeyi yapan kimsenin her iki dildeki lafızların medlûlleri ve anlatım bağlamında neleri gerektirdiğini bilen kimse olması.


3. Kur’ân-ı Kerim'deki şer'î lafızların anlamını bilen bir kişi olması.


Kur’ân-ı Kerim tercümesi ancak bu hususta kendisine güven duyulan bir kişi tarafından yapılmışsa kabul olunur. Bu tercümeyi yapacak kimsenin dininde istikamet sahibi bir müslüman olması gerekir.


Ashab-ı Kiram'dan Tefsir Yapmakla Meşhur Olanlar


Tefsir ile ün kazanmış pekçok sahabi vardır. Suyutî bunlar arasında dört halifeyi zikretmekle birlikte, ilk üçünden gelmiş tefsir rivayetleri çok değildir. Çünkü onlar halifelik görevi ile meşgul olmuşlardı. Ayrıca tefsiri bilenlerin çokluğu dolayısıyla bu hususta onlardan nakilde bulunmaya ihtiyaç da azdır.


Yine ashab-ı kiram arasında tefsir ile ün kazanmış olanlardan Abdullah b. Mesud ile Abdullah b. Abbas da vardır.


Tabiînden Müfessir Olarak Ün Kazananlar


Tabiînden tefsir bilgileriyle meşhur olmuş pekçok kimse vardır. Bunların bir kısmı:


A- Mekkelilerden: Bunlar İbn Abbas'a tabi olanlardı. Mücahid, İkrime ve Ata b. Ebi Rebâh bunlardandır.


B- Medinelilerden: Bunlar Ubey b. Ka’b'a tabi olanlardı. Zeyd b. Eslem, Ebu'l-Âliye, Muhammed b. Ka’b el-Kurazî gibi.


C- Kûfelilerden: Bunlar da İbn Mesud'a tabi olanlardı. Katade, Alkame ve Şâbî gibi.


Muhkemlik ve müteşabihlik bakımından Kur'ân-ı Kerim üç çeşittir:


Birincisi yüce Allah'ın Kur’ân'ın bütünü için bir nitelik olarak sözkonusu ettiği genel muhkemlik.Buradaki "muhkemlik" lafız ve manaları itibariyle sağlamlık ve güzellik demektir. O fesahat ve belağatin en ileri derecesindedir. Verdiği haberlerin hepsi doğru ve faydalıdır. Bunlar arasında yalan, çelişki, boş ve hayırsız hiçbir şey yoktur. Onun bütün hükümleri adalettir. Onun hükmünde haksızlık, çelişki olmadığı gibi, akılsızca bir hüküm de yoktur.


İkinci tür: Kur’ân-ı Kerim'in tümüne nitelik olan genel müteşabihliktir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır:


"Allah sözün en güzelini müteşâbih, tekrar edilen (mesânî) bir kitap halinde indirmiştir. Ondan dolayı Rablerine kalbten saygı duyanların derileri ürperir. Sonra Allah anıldığı için derileri ve kalpleri yumuşar..." (ez-Zümer, 39/23) burada sözü geçen "müteşabihlik"in anlamı, Kur’ân'ın tümünün mükemmellik, güzellik ve öğülmeye değer amaçları bakımından birbirine benzediğidir. Esasen "eğer o Allah'tan başkasından gelseydi, elbette içinde birbirini tutmayan birçok şeyler bulurlardı." (en-Nisâ, 4/82)


Üçüncü tür ise Kur’ân âyetlerinin bir bölümüne mahsus muhkemlik ile bir diğer bölümüne mahsus müteşâbihliktir. Yüce Allah'ın şu buyruğunda dile getirildiği gibi:


"Sana kitabı indiren odur. Onun bir kısım âyetleri muhkemdir. Bunlar kitabın anasıdır. Diğer bir kısmı da müteşabihtir ama kalplerinde eğrilik bulunanlar sırf fitne aramak ve onu tevil etmeye kalkışmak için onun müteşâbih olanına uyarlar. Halbuki onun (müteşabih âyetlerinin) tevilini Allah'tan başkası bilmez. İlimde derinleşmiş olanlar ise: 'Biz ona inandık, hepsi Rabbimiz nezdindendir' derler. Olgun akıllılardan başkası ibretle düşünemez." (Âl-i İmran, 3/7)


Burada sözü edilen muhkemlik, âyet-i kerimenin herhangi bir kapalılığı sözkonusu olmadan açık seçik bir şekilde anlaşılması demektir


Kur’ân-ı Kerim'de Müteşabihler iki çeşittir.


Birinci tür, hakiki müteşâbihtir. Bu insanların bilmelerine imkân bulunmayan hususları kapsar. Yüce Allah'ın sıfatlarının hakikatleri gibi. Bizler her ne kadar bu sıfatların anlamlarını biliyor isek dahi, bunların hakikatlerini ve keyfiyetlerini idrâk edemeyiz. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmaktadır:


"Onlar onu bilgileri ile kuşatamazlar." (Tâhâ, 20/110)


"Gözler onu idrâk edemez. O ise bütün gözleri idrak eder (onları kuşatmıştır). O lütuf sahibidir, herşeyden haberdardır." (el-En'âm, 6/103)


Bundan dolayı İmam Malik 'e yüce Allah'ın: "Rahman arşâ istivâ etti." (Tâhâ, 20/5) buyruğu hakkında nasıl istivâ etti diye sorulunca, şöyle cevap vermiştir: “İstivâ bilinmeyen bir şey değildir. Fakat keyfiyeti akıl ile kavranılamaz. Ona iman etmek ise farzdır. Buna dair soru sormak da bid'attir.”


Bu kabilden olan müteşâbihlerin açıklanması için soru sormanın anlamı da yoktur. Çünkü böyle bir bilgiye ulaşmak imkansızdır.


İkinci tür müteşabih ise nisbî (göreceli) müteşâbih olandır. Bu ise bir kısım insanlar için müteşâbih görülmekle birlikte bazıları için öyle görünmeyendir. Bu durumda ilimde derinleşmiş olanlar bunu bilirken, başkaları bilmeyebilir. Bu tür müteşâbihlerin açıklanması ve vuzuha kavuşturulması için soru sorulabilir. Çünkü buna dair bilgiye ulaşmak mümkündür. Zira Kur’ân-ı Kerim'de insanlardan hiçbir kimse için manası açıklık kazanmayacak bir şey yoktur. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır:


"Bu insanlar için bir açıklama, takvâ sahipleri için de bir hidâyet ve bir öğüttür." (Âl-i İmran, 3/138)


Kur’ân-ı Kerim Âyetlerinin Muhkem ve Müteşâbih Türlerine Ayrılmasındaki Hikmet


Eğer Kur’ân'ın tamamı muhkem olsaydı, bu sefer hem tasdik hem de amel yönü ile Kur’ân'la sınama hikmeti sözkonusu olmazdı. Çünkü Kur’ân'ın anlamı açıkça ortada olacak olsaydı fitneyi aramak ve Kur’ân'ın tevili peşinde gitmek maksadı ile onu tahrif etmeye ve müteşâbihlere sarılmaya imkân bulunmazdı.


Şayet bütünüyle müteşâbih olsaydı, bu sefer Kur’ân'ın bütün insanlar için apaçık ve bir hidayet olması sözkonusu olmazdı. Gereğince amel etmeye de imkân bulunmazdı. Üzerine sağlam bir akîde bina edilemezdi.


Fakat yüce Allah hikmetiyle onun bir kısım âyetlerini muhkem olarak indirdi. Müteşâbih görülen âyetlerin açıklanması için bu muhkem âyetlere başvurulur. Diğer âyetler ise kullara sınav olmak üzere müteşâbihtirler. Böylelikle imanında samimi olanlar ile kalblerinde eğrilik bulunanlar birbirinden açık bir şekilde ayrılmış olur. İmanında doğru ve samimi olan bir kimse Kur’ân'ın bütünüyle yüce Allah tarafından geldiğini kesinlikle bilir. Allah tarafından gelen herşeyin hakkın ta kendisi olduğunu, onda bâtıl diye bir şeyin ya da çelişkinin bulunmasının imkânsız olduğunu kesin olarak bilir. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmaktadır:


"Önünden de, arkasından da batıl ona erişemez. (Çünkü o) hikmeti sonsuz, her hamde lâyık olan tarafından indirilmedir." (Fussilet, 41/42)


Kur’ân'da Çelişki Olduğu İzlenimini Veren Buyruklar


Tearuz (çelişki, çatışma); iki âyetin birisinin ifade ettiği hususu, diğerinin ifade ettiğini imkansız kılması demektir. Meselâ; bir âyet bir hususu tespit ederken, diğeri aynı hususu nefyeder.


İkisinin de ifade ettiği muhteva haber vermek mahiyetinde olan iki âyet arasında bir teâruzun ortaya çıkması imkânsızdır. Çünkü bu durumda birilerinin yalan olması gerekir. Bu ise yüce Allah'ın verdiği haberler hakkında imkânsız bir şeydir. Yüce Allah: "Allah'tan daha doğru sözlü kimdir?" (en-Nisâ, 4/87) ve "Allah'tan daha doğru sözlü kim olabilir?" (en-Nisâ, 4/122) diye buyurmaktadır.


Her ikisi bir hükme delâlet eden iki âyet arasında bir teâruzun olması da imkânsızdır. Çünkü bu iki âyetten sonra gelen âyet birinci geleni neshedicidir. Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır:


"Biz bir âyeti nesheder veya unutturursak ya ondan daha hayırlısını ya da onun benzerini getiririz." (el-Bakara, 2/106)


Nesh sabit olduğuna göre birinci âyetin hükmü artık devam etmez ve ikinci âyetin hükmü ile çelişki arzetmez.


Bu kabilden tearuz izlenimi veren âyetler görüldüğü takdirde, her iki âyetin birlikte telif edilmesine gayret edilir. Eğer bu sağlanamayacak olursa, o takdirde bu hususta herhangi bir yargıya varmadan işi bilene havale etmek gerekir.


İlim adamları -Allah'ın rahmeti üzerlerine olsun- teâruz (çelişki) izlenimini veren pekçok örnekler sözkonusu etmiş ve bu hususta âyetlerin birlikte nasıl telif edileceklerini açıklamışlardır


Kasem (Yemin)


Kasem; yemin demek olup, herhangi bir hususu tazim olunan bir sözü vav ya da benzeri diğer edatlardan birisini sözkonusu ederek tekid etmektir. Yemin edatları üç tanedir:


Vav: Yüce Allah'ın: "Göğün ve yerin Rabbi hakkı için (vav) o sizin konuştuğunuz gibi kesin bir gerçektir." (ez-Zâriyât, 51/23) buyruğu gibi.


Bu yemin edatı ile birlikte amilin hazfedilmesi vaciptir. Bu harfin akabinde ancak açık bir isim gelir.


Be: Yüce Allah'ın: "Hayır... kıyamet gününe yemin ederim (be)" (el-Kıyame, 75/1) buyruğu gibi, Bu durumda bu örnekte görüldüğü gibi âmilin sözkonusu edilmesi mümkündür. Yüce Allah'ın: "Dedi ki: İzzetin hakkı için (be) hepsini mutlaka azdıracağım." (Sad, 38/82) diye İblis’in söylediklerinin nakledildiği buyrukta olduğu gibi, hazfedilmesi de caizdir.


Yine verdiğimiz bu örnekte görüldüğü gibi bu edatın hemen akabinde açık bir ismin gelmesi de mümkündür: "Allah benim Rabbimdir ve ben ona (be) yemin ederek söylüyorum ki o, mutlaka mü'minlere yardımcı olacaktır." sözümüzde olduğu gibi, bu edattan hemen sonra zamir de gelebilir.


Te: Yüce Allah'ın: "Allah'a andolsun ki, huzura geldiğiniz şeylerden elbette sorguya çekileceksiniz." (en-Nahl, 16/56) Bu edat ile birlikte amilin hazfedilmesi vâciptir ve ondan sonra ancak Allah ya da Rab ismi gelir. Meselâ, Ka’be’nin Rabbi hakkı için (ve) yüce Allah'ın izniyle mutlaka hacca gideceğim.


Kasemin iki faydası vardır:


Birincisi, adına yemin edilenin (muksemun bih) azametini açıklamak.


İkincisi, kendisi sebebiyle yemin edilenin (muksemun aleyhin) önemini açıklamak ve onu tekid etmek istemek. Bundan dolayı kasem ancak aşağıdaki hallerde güzeldir:


1. Muksemun aleyhin önemli olması


2. Muhatabın bu hususta tereddüt içinde bulunması


3. Muhatabın böyle bir şeyi (yani hakkında yemin edilen hususu) inkâr ediyor olması.


Kasas (Kıssa Anlatmak)


Kasas ve kass (kıssa anlatmak) sözlükte izi takip etmek demektir. Terim olarak; ardı arkasına gelen birtakım aşamalara sahip bir hususa dair haber vermektir.


Kur’ân'da anlatılan kıssalar en doğru kıssalardır. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmaktadır:


"Allah'tan daha doğru sözlü kimdir?" (en-Nisa, 4/87)


Bu ise Kur’ân kıssalarının vakıa ile eksiksiz bir uyum göstermesinden ileri gelmektedir.


Yine en güzel kıssalar da Kur’ân kıssalarıdır. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmaktadır:


"Biz sana bu Kur’ân'ı vahyetmekle, sana en güzel kıssaları anlatıyoruz." (Yusuf, 12/3)


Çünkü Kur’ân kıssaları belâğatta mükemmellik, anlamda üstünlük derecelerinin en yücesini kapsamaktadır.


Kur’ân kıssaları üç kısma ayrılır:


Bir kısmı peygamberler, rasûller, onların kendilerine iman edenlerle ve onları inkâr eden kafirlerle, başlarından geçen olaylarla ilgilidir.


Bir diğer kısım başlarından ibretli olaylar geçen fertler ve çeşitli gruplarla alâkalıdır. Yüce Allah onların bu kıssalarını bize nakletmiştir. Meryem ve Lukman kıssaları ile duvarları çatıları üstüne yıkılmış bomboş bir kasaba yanından geçen kimsenin kıssası (bk. el-Bakara, 2/259), Zulkarneyn, Karun, Ashab-ı Kehf, Ashab-ı Fil, Ashab-ı Uhdûd ve daha başka kıssalar gibi.


Bir başka kısım da Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem döneminde meydana gelmiş birtakım olaylar ve kimselerle ilgilidir. Bedir, Uhud ve Ahzab gazveleri, Kureyza oğulları, Nadir oğulları gazveleri, Zeyd b. Harise, Ebu Leheb ve başka kimselere ait kıssalar gibi.


Kur’ân-ı Kerim'deki kıssaların oldukça büyük, pekçok hikmetleri vardır. Bunların bazıları şunlardır:


1. Yüce Allah'ın bu kıssaların ihtiva ettiği hikmeti açıklaması. Çünkü yüce Allah: "Andolsun onlara kendisinde alıkoyucu özelliği olan haberler gelmiştir." (el-Kamer, 54/4) buyurmaktadır.


2. Yalanlayanları cezalandırmak suretiyle yüce Allah'ın adaletinin açıklanması. Çünkü yüce Allah yalanlayıcılar hakkında: "Biz onlara zulmetmedik. Fakat onlar kendi nefislerine zulmettiler. Rabbinin emri gelince Allah'ı bırakıp da tapındıkları ilâhları onlara bir fayda sağlamadı." (Hud, 11/101) diye buyurmaktadır.


3. Mü'minleri mükâfatlandırmak suretiyle yüce Allah'ın lütfunun açıklanması. Çünkü yüce Allah: "Biz üzerlerine ufak taş yağdıran bir rüzgar gönderdik. Lut’un ailesi müstesnâ. Onları seher vaktinde kurtardık. Tarafımızdan bir nimet olmak üzere (bunu yaptık). İşte şükredenleri biz böyle mükâfatlandırırız." (el-Kamer, 54/34-35) diye buyurmaktadır.


4. Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'in yalanlayıcıların kendisine yaptıklarına karşı teselli edilmesi. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmaktadır:


"Eğer seni yalanlıyorlarsa onlardan öncekiler de yalanlamışlardı. Peygamberleri onlara apaçık delillerle (mucizelerle), sahifelerle ve nur saçan kitaplarla gelmişti. Sonra kâfir olanları yakaladım. Şimdi onlara azabım nasıldır!?" (Fâtır, 35/25-26)


5. Mü'minlerin iman üzere sebat etmeleri ve imanlarını arttırmaları için teşvik etmek. Çünkü mü'minler kendilerinden önce geçen mü'minlerin kurtulduklarını ve cihad ile emrolunanların ilâhî yardıma mazhar olarak zafere eriştiklerini öğrenmiş bulunuyorlardı. Yüce Allah da şöyle buyurmaktadır:


"Biz de duasını kabul edip, kendisini gamdan kurtarmıştık. Biz mü'minleri işte böyle kurtarırız." (el-Enbiyâ, 21/88)


6. Kâfirleri küfürlerini sürdürmekten sakındırmak. Çünkü yüce Allah şöyle buyurmaktadır:"Acaba onlar yeryüzünde gezip kendilerinden öncekilerin âkıbetlerinin nasıl olduğuna bakmadılar mı? Allah onları toptan helâk etmiştir. Kâfirlere de onların (âkıbetlerinin) benzerleri vardır." (Muhammed, 47/10)


7. Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'in risaletini ispatlama. Çünkü geçmiş ümmetlere dair haberleri ancak yüce Allah bilir. Zira yüce Allah şöyle buyurmaktadır:“Bunlar sana vahyettiğimiz gayb haberlerindendir. Onları bundan evvel ne sen biliyordun, ne de kavmin." (Hûd, 11/49)


Kıssaların Tekrarı


Bazı Kur’ân kıssaları sadece bir defa geçmektedir. Lukman kıssası, Ashab-ı Kehf kıssası gibi. Kimisi de görülen ihtiyaca ve maslahata binaen birkaç defa tekrar edilmektedir. Fakat bu tekrarlama tek bir şekilde olmaz. Aksine kısalığı, uzunluğu, yumuşaklığı, sertliği farklılık arzeder. Diğer taraftan kıssanın bazı yönleri bir yerde zikredilirken, diğer yönleri bir başka yerde sözkonusu edilmemektedir.


Kıssalarda bu tür tekrarın hikmetlerinin bazıları şunlardır:


1. Anlatılan bu kıssanın önemini açığa çıkarmak. Çünkü bu kıssanın tekrar edilmesi, ona itina gösterildiğini ortaya koyar.


2. İnsanların kalplerinde iyice yer etmesi için tekrar edilen kıssanın pekiştirilmesi.


3. Bu kıssalara muhatap olanların durumlarını ve zamanı gözönünde bulundurmak. Bu sebepten ötürü çoğunlukla Mekkî surelerde geçen kıssalarda anlatım özlü ve üslup serttir. Fakat Medine döneminde inen surelerde bunun aksini görüyoruz.


4. Kıssaların durumun gerektirdiğine uygun olarak kimi zaman böyle, kimi zaman öbür türlü anlatılması suretiyle Kur’ân belâğatinin açığa çıkması.


5. Kur’ân'ın doğru olduğunun ve onun yüce Allah tarafından gönderildiğinin açıkça ortaya konulması. Çünkü aynı kıssa, herhangi bir çelişki sözkonusu olmaksızın çeşitli şekillerde anlatılmış bulunmaktadır.


İsrâiliyât


İsrâiliyât, İsrailoğullarından olan yahudilerden -ki çoğunlukla görülen budur-, yahut hristiyanlardan nakledilen haberlerdir. Bu haberler üç türdür:


A. İslâmın kabul ettiği ve doğru olduğuna tanıklık ettiği kıssalar haktır.


Buna örnek: Buhârî ve başkalarının rivayetine göre İbn Mesud Radıyallahu anh şöyle demiştir: Yahudi alimlerinden birisi Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem'e gelip dedi ki: Ey Muhammed, bizler (kitabımızda) yüce Allah'ın semavatı bir parmağında, yerleri de bir parmağında, bütün ağaçları bir parmağında, suyu ve toprağı bir parmağında, diğer mahlukatı da bir parmağında tutarak ve: Benim melik! diye buyuracağına dair bilgi okuyoruz. Bunun üzerine Peygamber bu yahudi aliminin söylediklerini doğruladı. Ve azı dişleri görününceye kadar güldü. Daha sonra Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem: “Onlar Allah'ı gereği gibi takdir edemediler. Halbuki kıyamet gününde arz bütünü ile onun kabzasındadır. Gökler ise onun sağ eli ile dürülmüş olacaktır. O, şirk koştuklarından münezzehtir ve çok yücedir." (ez-Zümer, 39/67) âyetini okudu.[41]


B. İslâm’ın kabul etmeyip, yalan olduğuna tanıklık ettiği haberler. Bunlar da bâtıldır.


Buna örnek: Buhârî, Câbir Radıyallahu anh'dan şöyle dediğini rivayet etmektedir: Yahudiler erkek hanımıyla, arka tarafından cimâ’ ettiği takdirde çocuğun şaşı geldiğini ileri sürüyorlardı. Bunun üzerine: "Kadınlarınız sizin için bir tarladır. O halde tarlanıza dilediğiniz gibi varın." (el-Bakara, 2/223) âyeti indi.[42]


C. İslâm’ın kabul etmemekle birlikte red de etmediği haberler hakkında ise hüküm vermemek icap eder. Çünkü Buhârî'nin[43] rivayetine göre Ebu Hureyre Radıyallahu anh şöyle demiştir: Kitap ehli Tevrat'ı İbranice okuyorlar ve müslümanlara arapça açıklıyorlardı. Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem bunun üzerine: Kitap ehlini tasdik de etmeyin, onları yalanlamayın da ve biz Allah'a, "bize indirilene ve size indirilenlere iman ettik" (el-Ankebut, 29/46) deyiniz.


İlim Adamlarının İsrâiliyâta Karşı Tutumları


İlim adamlarının, özellikle de müfessirlerin bu türden olan İsrâiliyâta karşı çeşitli tutumları vardır.


A- Kimileri İsrâiliyâttan olan bu tür rivayetleri senetleriyle birlikte çokça zikretmiş olup, senetlerini kaydetmek suretiyle bu hususta sorumluluktan kurtulduğunu kabul etmiştir. İbn Cerir Taberî gibi.


B- Kimileri bu tür İsrâiliyâtı çokça zikretmekle birlikte çoğunlukla senetlerini de kaydetmemiştir. Dolayısıyla böyle bir kimsenin durumu geceleyin odun toplayan kimsenin haline benzer. Beğavî buna örnektir. Şeyhu'l-İslâm İbn Teymiye onun tefsiri hakkında şunları söylemektedir:[47] O Sa’lebi'nin Tefsirinin muhtasarıdır. Fakat Tefsirine uydurma hadisler ile bid'at ehlinin görüşlerini almamıştır. Sa’lebî hakkında da şunları söylemektedir: O geceleyin odun toplayan birisine benzer. Tefsir kitaplarında sahih, zayıf, uydurma ne bulduysa nakleder.


C- Kimisi de bu tür rivayetlerin pek çoğunu zikretmekle birlikte, bazılarının akabinde zayıf olduklarını belirtmiş ya da onları reddetmiştir. İbn Kesir gibi.


D- Kimisi de bu tür rivayetleri reddetmekte aşırıya gitmiş ve bunlardan Kur’ân'a tefsir olarak değerlendireceği hiçbir şey zikretmemiştir. Muhammed Reşid Rıza gibi.


Zamir


Zamir: Sözlükte ya zayıflık demek olan "ed-dumûr"dan gelmektedir. Çünkü harfleri azdır. Yahutta gizlemek anlamındaki "el-idmar"dan gelmektedir. Çünkü zamir gizli, saklıdır.


Terim olarak; ifadeyi kısaltmak amacıyla zâhir yerine kullanılandır. Zamir; (hazır ve gaib için kullanılan isimlerin) köklerinden olmamakla birlikte hazır ya da gaib oluşa delâlet edendir, diye de tanımlanmıştır.


Zamir Kullanılacak Yerde Açık İsmi Zikretmek


Aslolan zamir gelmesi gereken yerde zamir kullanmaktır. Çünkü böylesi anlamı daha açık ortaya koyar, lafzan daha kısadır. Bundan dolayı yüce Allah'ın: "Allah onlar için bir mağfiret ve büyük bir mükâfat hazırlamıştır." (el-Ahzab, 33/35) buyruğunda zamir kendisinden önce geçmiş yirmibeş kelimenin yerini tutmaktadır.


Bazen zamir yerine açıkça isim getirildiğide olur. İşte "zamir kullanılacak yerde açık isim kullanmak" diye adlandırılan husus da budur. Bunun, anlatımın akışına göre ortaya çıkacak pekçok faydaları vardır.


Fasıl Zamiri


Fasıl zamiri, munfasıl ref’ zamiri (özne konumundaki ayrı zamir) şeklinde bir harf olup, her ikisi de marife oldukları takdirde mübtedâ ile haber arasında yer alır.


Bunun üç faydası vardır:


1. Te'kid (ifadeyi pekiştirmek): Çünkü "Zeyd o senin kardeşindir" cümlesi, "Zeyd kardeşindir" cümlesinden daha vurguludur.


2. Hasr: Bu zamirden önceki ifadenin, zamirden sonra gelecek ifadeye has ve ona munhasır olduğunu anlatır. Çünkü; “Çalışan odur ki başarılı olur” (anlamındaki) ifade, başarının çalışana has olduğunu anlatır.


3. Fasl ifade eder. Yani zamirden sonra gelen ismin haber ya da tabi olduğunu anlatır. Çünkü "Zeydun el-fâdıl" ifadesinde "el-fâdıl"ın Zeyd'in sıfatı ve haberin sonra gelme ihtimali vardır. Bununla birlikte "el-fâdıl" lafzının haber olma ihtimali de vardır. Eğer "Zeyd huvel’l-fadıl" denilecek olursa, bu durumda arada fasıl zamirinin varlığı sebebiyle fazilet sahibinin Zeyd olduğu anlaşılır.


İltifât


İltifât: Böz üslubunu bir şekilden bir başka şekile dönüştürmek demektir. Bunun çeşitli şekilleri vardır. Bazıları şunlardır:


1. Gaibten muhataba iltifât (geçiş): Yüce Allah'ın: "Hamd, alemlerin Rabbi, rahman, rahim ve din gününün maliki olan Allah'ındır. Yalnız sana ibadet eder, yalnız senden yardım dileriz." (el-Fatiha, 1/2-5) buyruğunda ifade gaibden sözetmekte iken, "yalnız sana" ifadesiyle muhataba geçilmiş olmaktadır.


2. Muhatabtan gaibe geçiş şeklinde iltifât: Yüce Allah'ın: "Hatta siz gemilerde bulunduğunuz zaman onlar da içindekileri ... götürüp ..." (Yunus, 10/22) buyruğunda ifade muhatabtan "onlar da götürüp" ifadesiyle gaibe geçiş yapılmıştır.


3. Gaibten mütekellime iltifat (geçiş): Yüce Allah'ın: "Andolsun Allah İsrailoğullarından söz almıştı. Biz içlerinden oniki de nakîb (temsilci) dikmiştik." (el-Mâide, 5/12) buyruğunda ifadeler, gaib iken "dikmiştik" buyruğu ile mütekellime geçilmiştir.


4. Mütekellimden gaibe geçilerek yapılan iltifat: Yüce Allah'ın: "Şüphe yok ki biz sana Kevser’i verdik. O halde Rabbin için namaz kıl." (el-Kevser, 108/1-2) buyruğunda, mütekellimden "Rabbin için" buyruğu ile gaibe geçiş yapılmıştır.


İltifatın birtakım faydaları vardır. Bazıları şunlardır:


1. Üslîp değişikliği dolayısıyla muhatabın dikkat etmesini sağlamak.


2. Muhatabın anlam üzerinde düşünmesini sağlamak. Çünkü üslûbun değişmesi bunun sebebi üzerinde düşünmeye götürür.


3. Muhatabın usancını ve bıkkınlığını gidermek. Çünkü üslûbun aynı şekilde devam etmesi çoğunlukla usanç vericidir.


Bunlar bütün şekillerinde iltifâtın genel faydalarıdır.


Özel faydaları ise, anlatımda sözkonusu edilenlere uygun olarak, herbir şeklinde özel birtakım faydalar ortaya çıkar.


                             HADİS USULU


SÜNNET VE HADIS


1 . Sunnetin lugat ve ıstılah manası


 Sunnet, Hazreti Peygamberin söz, fiil ve takrirlerine ıtlak edilmeden önce muhtelif manâlarda kullanılmıştır. Bu manâlar içerisinde en çok kullanılan"es-sira" (gidiş) ve et-tarik (yol) olmuştur. Sunnetin usulcüler arasında kazanmış  olduğu manâ ise, onun lugat manasından daha farklıdır. Usulcülere göre sunnet denildiği zaman, Hazreti Peygamberden nakledilen söz, fiil ve takrirler akla gelir. Sunnetin, bir de hadisçiler arasında kazanmış  olduğu ıstılah manası  vardır. Bu manâ, usulcülerin verdiği manâdan daha umumidir ve Hazreti Muhammed (A.S.)e peygamberlik gelmeden önce, onun, dini veya gayri dini söz, fiil ve takrirlerinin hepsini de içine alır. Bu manasıyle sunnet, hadisin karşılığıdır.  Söz, fiil ve takrir Gerek usulcülerin ve gerekse hadisçilerin tariflerinde sunnet karşılığı  olarak verilen söz, Hazreti Peygamberin, her hangi bir mesele hakkındaki şifahi beyanıdır. Buna göre, hadis kitaplarında gördüğümüz ve" kâle Rasülu'llah" (A. S.) ibaresiyle başlıyan binlerce hadis, bu guruba dahil olmaktadır. Fiil, Hazreti Peygamberin, namaz, oruc, hacc, zeka t ... vb. çeşitli ibadetlerindeki davranışlarına ait sahabenin nakletmiş  olduğu haberlerdir. Mesela, "Allah'ın Rasülü abdesti şöyle alırdı" gibi, sahabe tarafından verilen haberler, Hazreti Peygamberin sunnetine delâlet ederler. Takrir ise, sahabe tarafından söylenen bir sözü veya işlenen bir fiili, Hazreti Peygamberin reddetmeyip sükût etmesi, güzel karşılaması  veya teyid etmesidir. Kitap veya sünnette hükmü bulunmayan her hangi bir mesele hakkındaki sahabe içtihadı  da takriri sunnetten sayılır.


 Sunnetin islam dinindeki yeri İslam dininin inkişafında ve onun kısa bir zaman içerisinde bütün Arap ülkesine yayılmasında sunnetin büyük rolü olmuştur. Bilindiği gibi ilk Islam hükûmeti, müslümanların 622 senesinde Mekke'den hicretinden sonra Medine'de kurulmuştur; fakat bu hükumet, ilk kurulduğu sıralarda, Medine'nin ancak bir kısmına hakimdi; diğer ve daha büyük kısımlarında ise müşrik araplar ve yahudiler yaşıyordu. Kur'ân, Medine'de yeni bir devletin temelini atarken, bu araplarda hala cahiliye devrinin bedevi hayati hüküm sürüyordu. Bunların bir hükûmetleri, kaza'i mercileri yoktu; aşiretler halinde yaşadıkları  ve bu aşiretler de zamanla kabilelerden ayrıldığı  için, aralarında ekseriya bir kan bağı  ve aileyi bir karabet bulunuyordu. Mekke'de islamiyetin doğuşu ve Medine'de yeni bir Islam Devletinin kuruluşu, o zamana kadar bedevi hayatı  yaşıyan ve sonra müslüman olan kabileleri yeni bir hayat sistemine bağladı. Bir taraftan evlenme (izdivac), boşanma (talak), alımsatım (beyi`), öldürme (katl), hırsızlık (sirkat) ve daha bir çok meselelerde Islam topluluğunun harekât hattı  çizilirken, diğer taraftan, Mekke'de kısaca temas edilmiş  olan itikad ve amele ait dini meseleler yeniden ele alınmış  ve kesinleştirilmiştir. Müslümanlar, bu yeni sisteme kendilerini çabuk alıştırmışlardır. Bu intibak, kısa bir zaman içerisinde o kadar sür'atli olmuştur ki bu gün dahi buna hayret etmemek elden gelmez. Maamafih, bunun sebebini, islamiyetin, o günün insanına aşılamış  olduğu ruh ile, o insanın bu dine olan bağlılığında ve bu bağlılığın samimiyetinde aramak gerekir.


 Sunnet ise, yukarıda da tarifini verdiğimiz gibi, Hazreti Peygamberin söz, fiil ve takrirleridir.


Sahabe, Hazreti Peygamber devrinde, Islam dinine taalluk eden meseleleri, Kur'ânı  Kerimden, Peygamber vasıtasıyle alıyordu. Çok defa, nazil olan ayetler mücmeldi; müslümanlar, onları  anlamakta güçlük çekiyor ve ekseriya Hazreti Peygambere başvurarak bu ayetlerin kendilerine açıklanmasını, ifade etmek istediği manânın iyice ortaya konulmasını  istiyorlardı. Mesela, Kur'ân, namazın muayyen vakitlerde mü'minler üzerine yazılmış  bir farz olduğunu bildirmiş, sık sık da müslümanlara namaz kılmalarını  emretmiştir. Sahabe, her ne kadar bu emirlerin zahiri manasım anlamış  ise de namazın nasıl kılınması  gerektiğini, hangi vakitlerde ve kaç rek`at kılınacağını  öğrenmek için Hazreti Peygambere başvurmuştur.


Hazreti Peygamber, Kur'ânı Kerimde mücmel olarak zikredilen bu âyetleri, yine, ilahi emirle müslümanlara açıklamış  ve açıklanan şekilde onların amel etmelerini istemiştir: "Biz, sana Kur'anı  insanlara açıklayasın diye indirdik"(nahl 44) Yine Ilahi emir, onun, insanların ihtilaf etmiş  oldukları  şeyleri açıklamak için ve mü'minlere de hidâyet ve rahmet olarak indirildiğini beyan etmiştir: "Biz, sana Kitab'ı, insanların ihtilaf ettikleri şeyleri beyan etmek ve mü'minlere, hidayet ve rahmet olmak üzere indirdik". Kur'ânı Kerim, Hazreti Peygamberi, kendisine indirilen âyetleri müslümanlara tebliğ  ve tebyin etmekle vazifelendirdiği gibi, müslümanlara da ona uymayı  ve onun gösterdiği yoldan yürümeyi emretmiştir:" "Rasûlün size verdiklerini alınız ve nehyettiği şeylerden de çekininiz" (Haşr süresi, 7 )çünkü o, " ...onlara iyiliği emreder, onları  kötülükten nehyeder; iyi olan şeyleri onlara halâl kılar, kötü olan şeyleri haram(A'râf süresi, ây. 156)Yukarıdan beri zikredilen bütün bu âyetler, sahabenin, çeşitli müşküllerinde Hazreti Peygambere  baş  vurmaları  gerektiğini açık bir şekilde göstermektedir. Onun, gerek bu müşküllerin hallinde ve gerekse sahabenin, izahına ihtiyaç duyduğu bir çok âyetin tefsirinde ileri sürmüş  olduğu fikir ve beyanlar, yukarıda tarifini verdiğimiz sunnetin, geniş  bir külliyat olarak vücut bulmasına vesile olmuştur. Eğer biz, burada geçen sunnet kelimesini, hadisçilerin kullanmış  oldukları  ıstılah manâsına alacak olursak —ki bu, umumi manâsıyle hadistirHazreti Peygamber henüz hayatta iken, sahabenin, dini müşkillerinin anahtarı  olarak geniş  bir hadis külliyatına sâhip olduğu anlaşılır..


Ashab, Hazreti Peygamberden duymuş  olduğu herhangi bir sözü veya görmüş  olduğu herhangi bir fiili, kendi aralarında daima müzakere etmiş  ve günlük hayatlarını  bu söz ve fiilin ifade ettiği manâya intibak ettirmeğe çalışmıştır. Onların, sunnet ve hadise karşı  gösterdikleri bu yakın ilgi, yukarıda bahsettiğimiz külliyatın süratle teşekkülünde büyük âmil olmuştur. Hazreti Peygamberin hayatında teşekkül etmiye başlıyan bu külliyatın, ilk sahabilerin elinde yazılı  olarak bulunmadığı  ve fakat hâfızalarda tutulduğu bir gerçektir. Mamafih, hemen şunu kaydetmek lâzımdır ki, Hazreti Peygamberden işitilen herhangi bir hadisi, herhangi bir kimseden gelişi güzel işitilen bir sözle karşılaştırmamak icab eder. Yukarıda da kaydettiğimiz gibi hadis ve sunnet, Kur'ânı  Kerimin emir ve tavsiyeleri neticesi, ilk müslümanlar arasında en yüksek mertebeye ulaşmış  ve onları  aralarında müzakere ve münakaşa etmek suretiyle hâfızalarma yerleştirmişlerdir. Hazreti Peygamberden hadis dinlemek ve öğrenmek için onlarda bir nevi hırs, derin bir iştiyak belirmiştir. el-Buhari tarafından da nakledilen bir Ebû Hurayra hadisinde, hadise karşı  duyulan bu hırsın açık misalini görebiliriz: Ebû Hurayre, kıyamet günü şefaatine nâil olacak kimseler hakkında Hazreti Peygambere bir sual sorduğu zaman "diğerlerine nisbetle hadise karşı  daha fazla hırsın olduğunu bildiğim için, bu mevzuda bana ilk sual soracak olan kimsenin sen olacağım tahmin ediyordum" cevabını  almıştır.  Bizzat Hazreti Peygamber tarafından müşahede edilen bu hırs, belki bütün sahabilerde vardı,fakat Ebû Hurayre'de daha fazla idi. Bununla beraber Hureyre'nin Abdullah İbn Amr hakkındaki şu itirafını  da zikretmek gerekmektedir; zira bu itiraf, hadis toplamak hususunda kendisinden daha hırslı  kimselerin bulunduğunu ortaya koymaktadır. Bu itirafa göre Ebû Hureyre, Abdullah İbn Amr'in kendisinden daha fazla hadis bildiğini, zira onun, hadislerini yazdığını, kendisinin ise yazmadığını  açıklamıştır.


 Hazreti Peygamber henüz hayatta iken, yukarıda ismi geçen Abdullah İbn Amr gibi yazı  bilen bazı  sahabiler ve Hazreti Peygamberin vefat ından sonra yazı  yazmasını  öğrenmiş  olan pek çok sahabi, ondan işitmiş  oldukları  hadisleri yazmışlar ve sahifelerde toplamışlardır. Şunu, burada hemen zikretmek icab eder ki İslâmiyetin ilk günlerinde yazı  bilen sahabi adedi çok azdı. el-Belâzurinin rivayetine göre, bu sıralarda, Kureyş'ten ancak onyedi kişi yazı  biliyordu. Bunlar: Omer ibnul-Hattâb, Ali İbn Ebi Tâlib, Osmân İbn Affân, Ebû Ubeyde İbnul-Cerrâh, Talha, Yezid İbn Ebi Sufyân, Ebû Huzeyfe İbn Utbe İbn Rabi`a, Hâtıb İbn Amr, Ebû Seleme İbn Abdi'l-Esed el-Mahzûmi, Ebân İbn Said İbn Umeyye, Hâlid İbn Said, İbn Ebi Serh el-Amiri, Huvaytıb İbn Abdi'l-Uzzâ el-Amiri, Ebû Sufyân İbn Harb, Muâviye İbn Ebi Sufyân, Cuheym ibnu's-Salt ve El-Alâ' ibnu'l-Hadrami idiler.   Kadınlar arasında da ancak üç dört kişi yazı  biliyordu; Hazreti Peygamberin zevcelerinden Aişe ve Ummu Seleme, yazamamakla beraber yazıyı  okuyorlardı. Hazreti Peygamber de yazı  bilmiyenler arasında idi. Kur'anı Kerim, bu hususa şehadet eder ve der ki: "Sen, bu Kitaptan önce bir kitap okumuş  ve sağ  elinle yazı  yazmış  değildin; yoksa, batıl söz söylemekle şöhret yapmış  kimseler şüpheye düşerlerdi"( Ankebût sûresi, 48)


Sahabenin hadis yazmaktan menedilmesi


 Hazreti Peygamberin, okuma yazma san'atının gelişmesi üzerindeki çalışmaları  kısa bir zaman içerisinde semere vermeğe başlamış, bir çok sahabi yazıyı  öğrenmişti; fakat şunu itiraf etmek lazımdır ki yazının yeni yeni inkişaf etmesi dolayısıyle sahabenin çoğu hatadan sâlim olarak yazı  yazamıyordu. Bir ibarenin okunuş  ve teleffuzunda ittifak etseler bile, ayni ibareyi muhtelif kimseler muhtelif şekillerde yazıyorlardı. İşte bu devirde hadislerin yazılması  Hazreti Peygamber tarafından menedilmişti. Hazreti Peygamberin, ashabını  hadis yazmaktan men'ine dair gelen haberlerin en meşhuru Ebu Said el-Hudri hadisidir. Bu meşhur sahabinin rivayetine göre Hazreti Peygamber şöyle buyurmuştur: "Benden, Kur'ândan başka bir şey yazmayınız; her kim, benden, Kur'ândan başka bir şey yazdı  ise onu imha etsin"." Yine Ebu Sa`id, bir başka hadisinde der ki: "Hadis yazmak için Rasülullah (A. S.) tan izin istedim; bana izin vermekten çekindi".  


Hadis yazan bazı  sahabiler


 Hadis kitabetine ait nehyin ruhsata çevrilişi hakkında kaynaklar bize bol haberler muhafaza etmişlerdir. Mesela, bu haberlerden birisi muhtelif isnâdlarla Ebû Hurayra'dan rivayet edilmiştir: Ashabtan biri, işitmiş  olduğu hadisleri ezberleyemediğini söyleyerek, Hazreti Peygambere hafızasından şikayet etmişti. Hazreti Peygamber, bu sahabiye "hafızana elinle yardım et" yani "yaz" demiştir.  Yine Ebû Hurayra'dan rivayet edilen bir habere göre, Mekke'nin fethedildiği sıralarda Hazreti Peygamber, müslümanları  toplamış  ve onlara bir hutbe irad etmiştir. Hutbeyi dinleyenler arasında bulunan Ebû Şah isminde Yemenli bir şahıs, hutbenin kendisi için yazılmasını istemiş  Hazreti Peygamber de orada bulunanlardan birisine "hutbeyi, Ebû Şah için yazınız" demiştir.  Bu haberler içerisinde, Hazreti Peygamberin, hadis kitabetine müsaadesini en iyi ifade eden ibareler, yukarıda da temas etmiş  olduğumuz Abdullah İbn Amr hadisidir. Bu meşhur sahabi, hadis yazmak için Hazreti Peygamberden izin istemiş  o da "yaz" demiştir. Bunun üzerine Abdullah İbn Amr tekrar sormuştur: "Sen, rıda ve gadab halinde iken işittiğim hadisleri de yazayım mı?". Hazreti Peygamber, onun bu sualine de müsbet cevap vermiş  ve "evet" demiştir, "çünkü ben, yalnız hak olanı  söylerim".  Bu devrede, Hazreti Peygamberin, hadis kitabeti hakkında takınmış olduğu tavrı  müşahede ettikten sonra yazı  bilen bir çok sahabinin hadis yazmağa başladığını  ve Hazreti Peygamber henüz hayatta iken geniş  bir hadis külliyatının vücuda geldiğini kabul etmemiz, bizi yanlış  bir neticeye götürmez. Bununla beraber, hadis yazanların, sahabenin ekseriyetini teşkil ettiği de ileri sürülemez.


     FIKIH USULU


KELIME VE TERIM OLARAK FIKIH


Fıkıh kelimesi ve türemişleri Kur'an'da yirmi yerde geçmektedir.Bu kelimenin üç manada kullanıldığını  görüyoruz. Birincisi bilmek, ilim manasında kullanılmaktadır.Nitekim Kur'an'da (Hud süresi ayet 91) "Ey Şuayıb, dediğin birçok şeyin hakikatini bilmiyoruz" şeklinde geçmektedir.  İkincisi mutlaka anlamak manasındadır. Kehif Süresi 93 de "Nerde ise laf anlamayacak bir kavim buldu".Üçüncüsü de kavramak, idrak etmek, zeka ve fıtnatla anlamak, akletmek demektir. Bu hususta Nisa Süresinin 78 inci âyetini zikretmek mümkündür. "Bu insanlara ne oluyor ki hiç bir söz kavramıyorlar"  Bu ayeti kerimelerde geçen fıkıh kelimesinin genellikle Türkçeye anlamak manasında tercümesi görülmektedir. Bu üç manaya gelen bu ayeti kerimeleri tefsir kitaplarına dayanarak zikretmişsek de asıl bu manaları  belirten lügat kitaplarıdır". Fıkıh kelimesi söylenen sözden, söyleyenin gaye ve maksadını anlamaya da denmiştir". Ancak bu kelimenin, Hz. Peygamberin devrinde ve hatta sahabenin devrinde sözlük manasının dışında çok kullanıldığına rastlanılmamaktadır. Bu devirde daha çok "kaza", "re'y" ve "içtihad" kelimelerinin kullanıldığı  görülmektedir. Hz. Ebu Bekir ve Ömer ve diğer sahabe olsun, birinin fikrini sormak istedikleri zaman "re'yin" yani fikrin nedir veya "sen nasıl görürsün" ? gibi sorularla karşısındaki kimsenin bir mesele hakkındaki kanaatını  ve fikrini sorardı. "Sen nasıl anlıyorsun, anlayışın nedir" ? gibi soruların karşılıklarında kullanılması  gereken "fıkıh" ve "Fehm" kelimelerine rastlanılmamaktadır. İbn Haldun da buna işaret ediyor ve "sahabenin hepsi fetva sahibi değildi, din bilgisi de hepsinden öğrenilmezdi. Bu ancak Kur'an'ı  hamil olan ve onu anlayanlara mahsustur. Bunun için Kur'an' ı  okuyanlara "Kurra" denirdi. Çünkü araplar okumak bilmeyen bir millet idi. Kur'an'ı  okuyanlara bu isim verilmiştir. Başlangıçta böyle olup sonra Islam'ın şehirleri çoğalıp, araplardan  ümmilik (okumamazlık) kalkınca, istinbata kadir olmuşlar, fıkıh (anlayış) ilerleyince bu bir sanat olmuş, "Kurra" ismini bırakıp onun yerine fukaha (fakihler) ve ulema (âlimler) isimlerini koymuşlardı  ". Hz. Peygamberin ve sahabenin devri sona erip fıkıh mezhepleri teşekkül etmeye başlayınca fıkıh kelimesi de yaygın olmaya başlamıştır


 "Fıkıh" kelimesinin açıkladığımız lügat manasımn dışında sonraları  terimleşmiş  manasının başlangıcı  olan "dini bilme"ye dendiğini hem Kur'an'ı  Kerim'de ve hem de hadisi şerifte görmekteyiz. "Her toplulukta bir taifenin dını  ıyi öğrenmek (dinde fakih olmak) ve geri döndüklerinde milletlerini uyarmak için savaşa gitmemeleri gerekmez mi ?" ". Hz. Peygamber de "Allah kime bir iyilik murad ederse onu dinde bilgin (fakih) yapar" buyurmuştur". Bu hadiste geçen fıkıh sözü lügat manasında bilmek demektir. "Fıkıh" kelimesi mutlak anlayıştan dini anlayışa tahsis edilmiş  olduğu halde ilk devirlerde gördüğümüz gibi bu manada kullanılmamıştır. İkinci hicri yüz yılda bu kelimenin kullanılmasının yaygın hale geldiği ve bugün fıkıh dediğimiz terimsel manayı  aldığını görüyoruz. Tesbit edebildiğimize göre bunu Hasan Basrrnin (ö. 110 =- 782) Farkad Sebhi'ye (ö. 131 = 748) vermi ş  olduğu cevapta görüyoruz. "Fakih, ancak dünyaya rağbet etmeyip ahireti arzulayan, dinini iyi bilen, Rabbinin ibadetine devamlı  olan, kendini müslümanların ırzlarından geri tutan, mallarına karşı  iffetli olan ve onlara öğüt veren kimsedir". Gazali de bu tarifte kendi zamanında-ki bize kadar gelmiştir fıkhın, fetva kitaplarındaki meseleleri ezberlemeye denmediğini, ancak onlara şamil olmaması  gerektiğini de kendisinin anlatmak istemediğini kaydeder. Gazali'nin naklettiği bu tarifin gerçekten "ahlaki" anlamda bir tarif olduğu açıktır. Bundan da anlaşılıyor ki fıkhın içinde insanın davranışına tesir eden psikolojik bir mana mündemiç bulunuyor veya ona öyle bir mana veriliyordu. Bunu en iyi ifade edecek İmam-ı  Azam Ebu Hanifenin (ö. 150 = 767) fıkhı  tarifidir. Ona göre fıkıh, insanın lehinde ve aleyhinde olan şeyleri bilmesidir. Biz bu tarifi şu şekilde ifade etmek istiyoruz: "Fıkıh, insanın yapacağı  ve yapmayacağı  şeyleri bilmesidir". İmamı  Azam'ın bu tarifi dinin bütün itikadi, ahlaki ve ameli emir ve yasaklarını, içine almaktadır. Bu tarif Hasan Basrininkinden daha şumüllü ve terim olmaya daha elverişlidir. Fıkhın terim olarak yani bugün İslam Hukuku denilen ilmin adı  olarak tarifine gelince bu hususta birkaç tarif zikretmek suretiyle aralarındaki farkı  göstermiş  olacağız.


1— a) Fıkıh, İmam Haremeyne (478 = 1085) göre, İctihad yolu ile elde edilen hükümleri bilmektir".


 b) Gazaliye (505 = 1111) göre, Fıkıh, yalnız mükelleflerin fiillerine sabit olan şer'i hükümleri bilmekten ibarettir .


 c) Fahreddin Raziye (606 = 1209) göre, Fıkıh, dinden olduğu zorunlu olarak bilinmeyen bizzat istidlalle elde edilen ameli şefi hükümlerin bilinmesinden ibarettir".


 d) Seyfuddin Âmidiye (631 = 1233) göre, fıkıh, istidltil ve fikir yoluyla elde edilen fer'i, şer'i hükümlerin tümünden meydana gelen ilimdir.


 e) İbn Hacib (646 = 1284), Ebil Berekât Nesefi (710 = 1310) ve Şevkâni (1255 = 1839) ye göre, fıkıh, istidlâl yoluyla ayrı  ayrı  delillerinden elde edilen fer'i şer'i hükümleri bilmektir".


2— a) Ali b.Muhammed Pezdevi (482 = 1089) ve Ebu Sehl Serehsiye (490 = 1096) göre, ilim iki kısımdır. Tevhid ilmi ve şeriat ilmi• Birinci kısım için asil olan Kur'an ve sünnettir. İkinci kısım fıkıh ilmi olup üç kısma ayrılır. a) Hükümlerin sadece kendilerini bilmek, b) Nass'ları  delilleriyle bilmek ve meselelerle kaideleri zabtetmek, c) O hükümlerle amel etmek ki sadece bilmenin kasdedilmiş  olduğu anlaşılmasın.  b) Abdülaziz Buhari (730 = 1329) ve Sadru ş  Şaria (747 = 1346) İmam Azam'ın yukarda geçen tarifini tercih ediyor. "Fıkıh", insanın lehine ve aleyhine olan şeyleri bilmektir. Buna "amel yönünden" sözü eklenerek itikat ve vicdanla ilgili ilimler istisna edilir"". c) Beyzaviye (685 = 1286) göre fıkıh, ayrı  ayrı  delillerden amelî şer'i hükümleri bilmek demektir".


d) Kemal b. Human kendine mahsus bir tarif getiriyor: “Fıkıh, inanç gerektirmeyen mükelleflerin işlerine ait şer'i kesin olan hükümleri istinbat etmek gücüne sahib olarak tasdik etmek (yani kesinlikle bilmektir)" .  


İSLAM HUKUKUNDA OTORITE MENŞEİ  İslâm'da hüküm menşei Allah'tır ve Peygamber onun aracısıdır. Bunun yanında hüküm otoritesi yani verdiği hükme uyulması, itaat edilmesi zorunlu olduğu bildirilen otorite Kur'an'ı  Kerim'de açıklanmıştır. "Allah'a itaat edin, Peygambere ve sizden buyruk sahibi (Ululemr) olanlara itaat edin"( Nisa Suresi, 59) Bu âyeti kerimeye göre kimlerin hükümlerine uyulmasının farz olduğu bildiriliyor. Allah, Peygamber ve Ululemr. Her ne kadar ayetin devamında "her hangi bir meselede anlaşmazlığa düşerseniz onu Allah'ın ve Peygamber'in hükümlerine irca edin" deniyorsa da Ululemre itaat etme otoritesi de vaz edilmiş  oluyor. İlk müslümanlar devlet başkanının yeni deyimiyle Cumhurbaşkanının, eski ve tarihi deyimiyle halifenin seçilmesini münakaşa ederken kimlerin bu seçim işlerine katılacağını  da münakaşa etmişlerdir. Bilhassa Ebu Bekir ve Ömer hilafetleri zamanında yeni doğmuş  meselelere çözüm yolu bulmak ve onları  yeni bir hükme bağlamak için ileri gelen insanlara danışırlardı. Ve sonra mevkilerinin yani devlet başkanlığın verdiği otoriteye dayanarak varılan hükmü yürürlüğe kor ve onu infaz ettirirlerdi. Bu durum, Islam'da otoriteyi tayin ettiği gibi böyle bir otoritenin bulunduğunu da ortaya koymaktadır. Ancak bu devlet başkanlığı  otoritesi Hz. Osman'ın hilafeti zamanında sarsılmış  ve Hz. Osman'ın halife olmasına rağmen şehit edilmesine müncer olmuştu. Böylece doğan anarşi içinde devlet başkanhğını üzerine alan Hz. Ali otoriteyi sağlayamamış  ve ondan sonra gelen Muaviye ise yetiştirdiği askeri birlikler sayesinde kuvvet kullanarak zahirde duruma hâkim olmuştu. Muaviye devlet başkanlığı  (hilafet) otoritesini kurmağa çalışmamış  ve sadece kendi idaresine karşı  olanları  bertaraf edip idareye önem vermiş, kaza'ya, yani adalet müessesesine aldırış  etmemişti. Halk hükümleri ün yapmış  ilim, fıkıh ve hadis adamlarına danışıyor ve işlerini görüyordu. Valiler sadece kendi idareleriyle ve karışıklığa ait meselelerdeki hükümlerle ilgileniyorlardı. Böylece Islam'da kaza yani adalet sisteminde bir anarşi havası  esiyordu. Her kadı  ve müctehit Kur'an ve hadise bağlı kalarak bunun dışında kendi fikir ve ictihadına göre hükmediyordu. Bir şehirde aynı  mesele hakkında değişik karar ve hüküm veren müctehitler bulunuyordu. Bundan anlaşılıyor ki ya müslümanlar Iran'da, Suriye'de ve Mısır'da daha önce bulunan kaza (yargı) müesseselerinden istifade etmemişlerdir veya böyle müesseseler onlarda da yoktu. Yargı  (kaza) organındaki bu anarşiyi ilk görenin -Ahmed Eminin fikrine göre- Emevi halifesi Ömer b. Abdulaziz olduğu ve bu anarşiyi önlemek maksadiyle "hadisler"in toplanmasını  emrettiği ileri sürülmektedir. Bu, aynı zamanda Emevilerin içinde yargı  (bu devirde din olarak anlaşılmaktadır, zira hükümler Kur'an ve Sünnete göre veriliyordu) organı  ile ilgilenenin sadece Ömer b. Abdulaziz olduğunu göstermektedir. Daha açık ve belirli bir hale gelen yargı  organının yanında diğer müesseselerdeki anarşiyi önlemek için bunları  merkeze ve devlet başkanının tasdikinden geçirerek her hususta ve bu arada yargı  organını  tek kanun ve otorite altına almayı  tavsiye eden bir muhtırayı  (risale) Abdullah İbn Mukaffa (143 = 760) ın Ebu Cafer Mansur'a verdiğini görüyoruz . Bu risalenin fikir olarak tesir ettiği ve Harun Reşidin buna binaen İmamı  Malike bu işi yüklemek istediği tarihçe sabittir. Ne yazık ki, bu fikir gerçekleşememiş  ve yargı  (kaza) organındaki anarşi devam etmiştir.


Idari ve siyasi otoritenin yargı  organındaki anarşiye çare bulamadığı  ve bunu yapabileceğine de belirti kalmadığı  için fıkıh otoritelerinin kendileri buna bir çare buldular. Bu zamana kadar mezhepler teşekkül etmiş  ve her birinin prensipleri açıklık kazanmıştı. Anarşiyi önlemek için merkezi bir otorite tesbit etmek gerekti. İşte mezhep bu anda imdada yetişti. Her fakih ve kadı  istediği gibi hüküm veremiyecek, ancak tâbi olduğu mezhebin verdiği hükümleri uygulayacak, eğer mezhebin o hususta bir hükmü yoksa, mezhebin prensiplerinden hareket ederek bir hüküm verecekti. Yargı  organındaki anarşiyi böylece ictihad kapısını  kapayarak ve onu mezhebin bağlarıyla bağlayarak işlemez hale getirmişlerdi. Ebu Bekir ve Ömer zamanında onların iradesi ictihadi meselelere inzıman ediyor ve kanuniyet kazanıyordu. Onların tayin ettikleri kadıların iradesi de ictihadi hükümlere inzımam ederek kanuniyet kazanıyordu. Bundan sonraki devirlerde devlet başkanlarının ehemmiyet vermemeleri yüzünden tayin ettikleri kadıların otoritesi de olmuyordu. Mezhep hareketi ilim adamlarının ictihadını  sıkı  bağlarla mezhep otoritesine bağlamış, bu suretle hem onlar ictihaddan menedilmiş  ve hem de mezhep kuvvet kazanmıştı  İkinci merhale halkın bu mezheplerden birine uymak mecburiyetine tutulmalarıdır. Halk bir mezhebe bağlı olmakla o mezhebin hükümlerini yerine getirmek zorunda olduğunu kabul etmiş  oluyordu. Halk için mezhep değiştirmek, din değiştirmekten daha zor hale getirilmişti. İşte islâm'da hukuk otoritesinin, böyle gayri resmi bir şekilde psiko-sosyal ihtiyaçlar altında mezhep merkez olmak üzere tesis edilmiş  olduğu söylenebilir. Yukardan beri Usulcülerin ifadelerinden istifade ederek belirtmeğe çalıştığımız şeriat ve fıkıh ayırımı  üzerinde burada da bir noktayı  işaretlemek zorundayız. İşte mezheplerin, fıkıh ve ictihadlarının halk üzerinde bir otorite kurabilmeleri için fıkhın şeriatla aynileştirilmesi gerekmişti. Bunun için fıkha şeriat demek icab etmişti. Zira şeriat Kur'an ve hadisteki hükümler ise, fıkıh da onlara ve onların sebeb ve nedenleri göz önünde tutularak verilen hükümlerden ibarettir. Kur'an ve hadis asıl olduğuna göre onlara dayandırılan hükümler de onların tasvibine mazhar olmuş  ve artık dini otoriteye sahib kılınmışlardı. Beşeri ve insani anlayışların ve temayüllerin neticesi olan fıkıh hükümlerinin böylece infaz edilmesini gerekli kılan bir otoriteye daha bağlanmaları  sağlanmıştı. Fıkıh ile şeriat (din) arasında eskiden konan farkı  ortaya koymağa çalışmamızın birkaç faydasını  burada zikretmeyi uygun buluyoruz. Zira bu mesele üzerine bu kadar eğilmemizin sebebi zaten budur. a) Son asırlarda ve bilhassa günümüzde fıkhın, âniden gelişen olaylara cevap veremediği, zaten asırlarca dondurulduğundan bu durumda verme imkanı  da görülmediği için Osmanlı  Imparatorluğunun son devrinde ve ona paralel olarak Mısır'da Avrupa kanunlarından istianeye gidilmeye başlanmıştı. Fıkhın şeriat olduğunu kabul edenlere göre bu, dinden uzaklaşma olarak damgalanmıştı. Avrupa kanunlarını  alan ve alanları  destekleyen taraf da din (şeriat) ile fıkhı  birbirinden ayıracak durumda olmadıklarından aldıkları  kanunlarda fıkhı  tenkit ederken dini tenkit etme durumuna düşmüşlerdi. Böylece yeni hukukçular arasında şeriat sevimsiz bir kelime oluvermişti Fıkhın tenkitlerinden din de zarar gördü Dinin kutsallığını  tenkitten masun tutmak için fıkıh ile şeriatı  (din) birbirinden ayırmak gereklidir. Bu, şimdiki durum karşısında zorunluluk arz ediyorsa da, aslında yukarda gösterildiği gibi ihtiyaç olunmayan devirlerde de ayırımına gidildiğini gösterdik. b) Fıkhın şeriat olduğuna inanan ve onu bugüne uygulamak emelinde olanlara veya fıkhın uygulanmamasından ötürü kalblerinde bir suçluluk ve eziklik bulunan kimselere eskilerin dillerinden fıkıh ile şeriat arasındaki farkı  ortaya koyarak dine olan samimiyetlerine devam etmelerine, fıkhın değişen şartlara göre değişmesi gerekmesinden dinin değişmeye tâbi tutulamıyacağından emin olmalarına ışık tutmak istedik. c) Fıkhın aleyhinde olup dindar kalmaya veya olmaya devam etmek isteyenlerin fıkhı  tenkit ederken onu dinle birleştirmemeleri gerektiğinin ve her ikisi arasında fark olduğunun bilinmesini temin etmek suretiyle onlara yardımcı  olmak istedik. d) Yukarda temas ettiğimiz gibi birçok Islam memleketleri fıkıh hükümlerinden uzaklaşmışlardır Bunun için bugün, mezheplerin ictihadlarına dayanan fıkıh hükümlerini yerine getirmeyen kimsenin dinsizlikle itham edilmesinin doğru olmayacağının anlaşılmasını  sağlamaya çalıştık. e) Islam dinine inanmayanların, fıkhı  ve her hangi bir müctehidin ictihadını  tenkit ederken -ki bunu inananlar da yapar- fıkhı  dinden arrmaları  ve dine tenkit yönelterek çoğunluğun vicdanım incitmekten uzak durmaları  ilmi araştırmalarına mani teşkil etmez.


İSLAM HUKUK FELSEFESİNE AIT İLK YAZILI VESİKA: Hz. Ömer halife olduğu zaman kadılar tayin etmek ihtiyacını  duymuş  ve Kindeli Şureyh'i Kûfe kadılığına, Osman b. Kays b. Ebil-As'ı  Mısır kadılığına ve Ebu Musa Eş'ariyi Basra Kadılığına tayin etmiş  ve Ebu Musa'ya sonradan bir mektup yazmış  ve bu mektupta bazı  Usul kaideleri dercetmiştir. Bunu öneminden ötürü parağraflara ayırıp çeşitli kitaplardaki farklarını birleştirerek tam tercümesini vermeğe ve işaret ettiği prensipleri kısaca açıklamaya çalışacağız.


"Rahman ve Rahim Allah adıyla. Allah'ın Kulu, emir ul-Müminin Hattaboğlu Ömer'den Abdullah b.Kays Ebu Musa Eşari'ye" İmdi, 1) Yargı  (kaza) ifası  gerekli sağlam bir esas ve uyulan bir sünnettir. 2) Sana bir dava geldiğinde onu anla ve dinle, çünkü infaz edilmeyen gerçek söz söylemenin faydası  yoktur. 3) Yanına almakta, duruşmada ve adalet esnasında taraflara eşit muamele et ki, kuvvetli zulmedeceğini ummasın ve zayıf olan da adaletinden ümidini kesmesin. 4) Delil getirme davacıya ve yemin etmek de davalıya (inkar edene) aittir. 5) Müslümanlar arasında haram olanı  helal yapmayan ve helal olanı  haram yapmayan bir sulh yapmak caizdir. 6) Kayıp bir hakkı  veya delili olduğunu iddia eden kimseye belirli bir müddet ver. Eğer delilini getirirse hakkını  alır verirsin, delil getirmekten aciz olursa, aleyhine hükmetme hakkına sahib olursun. Çünkü şüpheyi izale etmek ve cahilliği (körlük) kaldırmak ve mazur görülme hususunda tutulması  en uygun yol budur.


7) Bugün hükmettiğin bir meseleyi, sonra tekrar düşünüp doğrusunu bulmuşsan, önceden vermiş  olduğun hüküm, seni hak olana dönmekten asla alıkoymasın. Zira hak eskidir (kadimdir). Hakka dönmek batılda ısrar etmekten daha iyidir.


8) a— Kur'an ve Sünette olmayan meselelerde zihnine gelen fikirleri iyi tesbit et. b— Benzeyen ve benzeşen şeyleri öğren, sonra birbiriyle mukayese et ve Allah'ın hükmüne en yakın ve hakka en çok benzeyeni almaya dikkat et. 9) Sayacaklarmızın dışında müslümanlar birbirlerine karşı  âdildirler: a) Yalancı  şahitliği sabit olanın, b) Kur'an ve Hadiste belirtilen cezalardan birine çarpılmış  olanın, c) Kendisine bir menfaatın gelmesini temin etmekle itham edilenin, ve d) Akrabanın akrabaya şahitliği (itham edilmişse) kabul edilmez. Çünkü Allah kullarının gönüllerinden geçeni üzerine almış, delil ve yemin olmadıkça hüküm vermeyi menetmiştir.  Duruşma esnasında sakın kızma, söz kesme, usanç getirme, yüz çevirme ve incinir olma Çünkü adalet (hak) aranan yerlerde hak ile hükmetmeğe Allah büyük mükâfat verir ve onunla insanın şanını  yükseltir. Hak uğrunda niyeti halis olana, Allah yeter. Kalbinde olmayan şeyle kendini süslemek isteyen kimseyi Allah rezil eder. Allah insanların işlerinden ancak halis olanı  kabul eder. Allah'ın peşin rızkı  ve rahmetinin hazinelerine göre onun katında sevabın nasıl olacağını  zannedersin ? Allah'ın Rahmeti ve selamı  sana olsun".


 Bu mektubun uzun izahı  Şemseddin Sarahsi ve İbn Kayyim  Cevziye tarafından yapılmış  ve daha uzunu da yapılabilir. Her maddenin Kur'an ve Hadise dayanıp dayanmaması  yönünden incelenmesi mümkündür. Fakat verdiğimiz metnin tercümesi bir hukukçuya yetecek derecede açık olduğu için buna lüzum görmüyoruz. Yalnız bu mektubun İslam Hukuk Felsefesinin doğuşunda ilk yazılı vesikayı  teşkil etmesi bakımından ilmi öneminin yanında tarihi bir değeri de vardır.


HUKUK


Hukuk kelimesi arapçada iki şekilde kullanılmaktadır. Biri mastar olup "gerçek, hak, sabit olmak" manasındadır. Ezheri, bunun "vacib olmak" yani vücubluk derecesinde sabit olmak anlamında olduğunu kaydeder°". Kur'an-ı  Kerim'de Yasin  7 de "Söz çoğunun aleyhinde gerçekleşti" bu manadadır. "Şöyle yapmak zorundasın" gibi ifadelerde arapçada çok kullanılmaktadır. Diğeri, "hukuk" kelimesinin "hakk"ın çoğulu olmasıdır. "hakk" kelimesi de aslında masdardır. Birinci masdarla aynı  anlamı  taşırlar. Doğrusu hukuk ve hakk kelimelerinin her biri aynı  fiilin masdarlarıdır. Zira arapçada bir filin harfleri üç olursa onun masdarları  değişik olur. "Hakka" gerçekleşti, anlamındaki üç harfli fiilin masdarları  "hakk ve hukuk" gelmektedir. Bu fiile verdiğimiz mana bu her iki masdara da aynen şamildir. Ancak, bu ikinci kısımda incelemek istediğimiz "hukuk" kelimesi "hakk"ın çoğulu olacağından önce "hakk"ın manasını  biraz daha inceleyelim. "Hakk" (gerçek) hem sıfat ve hem isim olur. Sıfat olduğu zaman karşıtı  "batıl" (gerçek olmayan) ve "gerçeklik" anlamında isim olduğu zaman karşıtı  "butlan" haksızlık = gerçeksizlik demek olur. "Hakk"ın bir de karşıtı  "yalan"dır ve bu durumda anlamı  "doğru" sözü olur, ki "sadık" sözünün yerine kullanılır. "Hakk" (gerçeklik) ile "sıdk" (doğruluk) arasında fark gözetilmektedir. Vakıaya uygun olan hükme "hakk", denmekle beraber buna "sıdk" da denir. Ancak doğruluk (sıdk)ta hüküm yönü nazarı  itibare alınır ve bir hükmün doğruluğu, onun vakıaya uyması  olarak kabul edilir Fakat (hakk)ın gerçekte vakıa yönü nazari itibara alınır ve bir hükmün gerçekliği, vâkıanın kendisine uygun olarak vuku bulmasıdır ". Doğruluk (sıdk)ta merkez vâkıa, hüküm ona uyacak, gerçeklik (hakk) ta merkez hüküm, vâkıa ona uygun olarak vuku bulacaktır.


İSLAM HUKUKUNUN MENŞEİ  VEYA KAYNAĞI


Islam hukukunda, hukukun menşeini Allah'ın iradesi olarak anlamak lâzımdır. Ancak Allah'ın iradesinin tezahür şekli Islâm hukuk filozoflarma göre ikiye ayrılır. Birinci kısım kaynaklar, doğrudan doğruya hükmü ispat eder yani hüküm inşa eder ve koyar. Bunlar Kur'an'ı  Kerim ve Sünnettir. İkinci kısım kaynaklar hükmü keşif ve izhar eder, ortaya kor ve açıklar. Birinci çeşit kaynaklar ile ikinci çeşit kaynaklar arasında önemli olarak ileri sürülen fark birinciler inşa, hiç yokken yeniden bir hüküm vazederler, ki bu duruma göre Islam Hukuku'nun menşeini teşkil ederler. Bunlar bir yandan da bilfiil hukuki hükümler ve yasalar getirmiş  olduklarından hukuk kaynağı  da sayılırlar. İkinci çeşit kaynaklar, -ki bunlar, ictihad (kıyas), kamu yararı, istihsan, örf ve âdet vesaire- sadece hukuki hükümlere kaynak olurlar ve bunların inşa ve hüküm vazetme kabiliyetleri yoktur. Bunlarla ortaya konan hükümler açıklayıcı  ve keşfedici durumdadırlar. Aslında hüküm mevcuttur ama bilinmemektedir. Dinin, diğer deyimle Kur'an ve Sünnetin koymuş  olduğu bazı  prensip ve âlâmetlerle hüküm bulunup çıkarılmaktadır. Tabiat kanunlarında olduğu gibi, nasılki fizikçiler tabiat kanunların koymayıp bulup ve keşfedip açığa vuruyorlarsa fakihler ve müctehitler de öyle yaparlar, aslında dinde prensip ve emarelerin arkasında bulunan hükümleri anlayıp ortaya koyarlar. İşte bu prensip ve emareler birer hukuki hüküm kaynağıdır


Yukarda açıkladığımız gibi bundan dolayı  müctehitlerin çıkardıkları  hükümler de şeriat hükmü ve din ahkamı  sayılmışlardır. Anlattığımız bu görüş, islâm hukukçularında (fukaha) hâkim olan bir görüştür. Fakat ikinci çeşit kaynaklar hakkında mezhepler arasında ittifak yoktur. Bunların bir kısmı  bazı  mezheplerce hukuk kaynağı  kabul edilmemiş  ise de, onlara bedel kendileri başka yol takip etmişlerdir


İ C T İHA D: İslâm Hukukunun Yazısız Kaynağı  : İctihad kelimesinin kökü "cehd" olup zorluk, meşakkat anlamına gelir. Bundan gelen "cühd" takat, güç demektir, "mechud" yağı  çıkarılan süt, ki zahmetle çıkarılır, "cehad" pur, sert  yer'e denir. Bu kökten türemiş  olan ictihad, herhangi bir işi incelerken zahmet çekerek bütün gücü sarfetmek anlamına gelir. Bunun terim olarak manası  bundan farklı  değildir. O da şudur: Daha fazlasını  yapmaktan aciz olduğunu hissedecek surette, şer'i  hükümlerden birini zanni olan derecede elde etmek için, bütün gücü sarfetmeye ictihad ı" ve bunu yapan kimseye de müctehit denir. İctihadın terim manası  ile lügat manası  arasındaki fark sadece, bu çalışmanın her hangi bir şeye değil de dinî bir hükmü, yollarına başvurarak öğrenmeğe tahsis edilmiş  olmasıdır. Bundan anlaşılıyor ki Hz. Peygamber ictihad ederken ve sahabeyi de ictihada teşvik ederken bu anlam mevcut idi. Ancak sonradan ilimler teşkil edilip geliştikçe terimler ve birtakım şartlar ileri sürülmüştür. İctihadın da sonradan şartlara bağlandığını  görüyoruz. Elbette ki bir takım şartların ortaya çıkması  zorunlu idi. Dini bilgilendiren bir konuda söz sahibi olmak şüphesiz diğer sahalardaki kadar serbest ve alabildiğine olamazdı. Her tabakadan her şahsi ayrı  ayrı  ilgilendiren bir konu olan dinde bir hüküm ortaya koyabilmek daha ağır şartlara bağlandı. Usul ül-Fıkh kitaplarında ileri sürülen şartlar ictihad aleyhinde olanlar tarafından o kadar zorlaştırılmışlardır ki, bu şartlar İmamı  Azama ve İmamı  Şafiiye uygulansa onların ictihadları  şüpheye düşer. Hz. Peygamber sahabeyi ictihada teşvik ederken bu şartların hiç birini aklına getirmemişti. Şunu da ilave etmek gerekir ki, lalettayin bir kimseyi de içtihad etmeye teşvik etmemiş  ve bir yere hâkim veya kadı  tayin etmemiştir Zekâ ve anlayışta, tecrübede bir üstünlüğü olan, dilde edebi incelikleri anlayan ve aklını  çalıştıran kimselere bu gibi işleri vermişti. İçtihadın verdiğimiz tarifinde bile biraz işi sıkıya almak ve içtihadı  daha tarif ederken mübalağaya baş  vurmak göze çarpmaktadır. Her ne kadar içtihadın kök kelimesi zorluk, zahmet ve güç, takat anlamında ise de aynı  kökten türeyen içtihad sözü kendini zorlamak, emek sarfetmek anlamlarına gelir. Yoksa canına tak dedirtecek, âciz kaldığım hissedecek derecede zahmet çekmek ve güç sarfetmek anlamına gelmez. Bu, dile fikirlerin yüklediği bir manadır. Ama aynı  kökten gelen "ıchad" gücü, takatı  izale etmek ve bitirmek, son gücüne kadar dayandırmak anlamına gelir. Fakat her iki kelime ayrı  sıgalardadırlar, birini diğerinin yerine kullanmak doğru değildir. Hz. Ömer bir mesele hakkında iki değişik ictihad yapmış  ve kendisine, falan sene başka şekilde ve şimdi başka şekilde ictihad edip hüküm veriyorsun diye itiraz edilince, o zaman fikrimiz öyle idi, şimdi böyledir, cevabını  vermişti. Eğer, Hz. Ömer bütün gücünü sarfetse ve aciz kalıncaya kadar çalışsaydı, belki de fikrini kolayca değiştiremiyecek bir hükme varacaktı. Demek ki, ictihad ettiği günde bilgisini bir derleyip toparlayarak varacağı  hüküm ictihad sayılacaktır. Bir süre sonra başka bilgilerin eklenmesi ile veya başka düşüncelerle fikrini değiştirebilir ve bu da ikinci ictihad sayılır. Daha önceki ictihadla verilen hüküm nakzedilmez O yürürlüğe konmuş  ise, artık o bitmiştir. Bunun için Usulcüler ictihad'ın ictihadı  bozmayacağı  kaidesini koymuşlardır. Taberinin rivayetine göre adamın biri Hz. Ömer'e rastlar ve mes'eleme Ali şöyle hüküm verdi de. yince, Ömer ben olsam şöyle hükmederdim diye karşılık verir. Adam sen halifesin, öyle hüküm vermekten seni alıkoyan nedir? diye sormuş, Ömer de eğer Kur'an ve Sünnette mevcut olan bir hüküm olsaydı, dediğini yapardım. Ama benimki de bir fikir ve ictihaddır, bu ise müşterektir. Hangisinin Allah katında doğru olduğunu bilmem, demişti.


İCTİHADIN MEŞRUİYETİ  Dediğimiz gibi İslâm Hukukunun iki kaynağı  vardır. Biri yazılı (şeriat) diğeri yazısız olan akıl prensipleri (ictihad)dır. İctihadın İslam hukukunun kaynağı  sayılması, İslam dinini getiren Hz. Muhammed'e dayanır Madem ki O, bu dinin sahibidir, Onun dediği şeriat olur, şeriatın nasıl elde edildiğini ve ne olduğunu bildirmesi de onun hakkıdır. Öyle ise şeriatta (Kur'an ve Sünnette) olmayan hükümlerin nereden ve nasıl öğrenileceğini de bildirme hakkı  ona aittir. O, hem kendisi ictihad etmiş  ve hem de sahabenin ictihad etmesine cevaz vermiş  ve hatta kendisinin hazır bulunduğu olaylarda bile sahabeye hüküm vermesini teklif etmiş  ve sahabe sizin yanınızda da mi? diye sorunca Hz. Peygamber evet, benim yanımda da, isabet edersen bire on mükafaat (ecr), yanılırsan tek bir mükâfaat alırsın buyurmuştu . Böylece İslam hukuku iki karakter taşımaktadır. a) Din olarak Allah'Ia insanların ilişkilerini düzenleyen hükümleri teferruata kadar vazetmi ş  olmasıdır. Bunlar Kur'an ve Sünnette ayrı  ayrı  anlatılmıştır. Bunlara taabbudi denir. Usulül-Fıkıh âlimleri bunun için ibadetlerde kıyas ve icmaın caiz olmadığını  söylemişler ve bundan da ictihad ve kıyasla her hangi bir çeşit ibadeti ihdas etmeye hiç bir müctehidin hak ve salâhiyeti olmad ığını  belirtmişlerdir. Ibadet şekillerinde her hangi tarzda bir değişiklik yapmak ve onları  çoğaltmak veya azaltmak hususunda ictihada yer yoktur. Böylece Kur'an veya sahih sünnete dayanmayan ibadetler bâtıldır. Ama ibadetlerle ilgili hükümlerde ictihad yapılabilir. İslâm dininin bu kısmı  değişmez. Değişirse başka bir din olur. b) islâm hukukunun fert ve toplum olarak insanlar arasındaki ilişkileri ilgilendiren hükümler hususunda iki ana kaynağı  vardır. Biri nass (Kur'an ve Sünnet) olup bu hususta taşımış  oldukları  hükümler genel prensip olmayı  aşmış  olmamakla beraber pek mahdut sayılırlar. Diğeri ictihad yani akıl ilkeleridir. Bu ictihad sahası  çok geniş  olup zaman ve mekân'a göre değişen hükümler bu kaynak tarafından verileceği için zamana ve medeniyetlere bu kaynakla ayak uyduracak ve onların ihtiyaçlarına cevap verecektir. İslam dininin değişen ve değişmeyen kısımlarını  böylece dayandıkları  kaynaklarla tesbit etmek mümkündür. Eğer Hulefa-i Raşidinin (dört halife) tasarruflarına  dikkat edilecek olursa, nasslarda açıklanmış  olan genel prensipleri ne kadar geniş  bir anlayışla tatbik ettikleri görülür ve şimdi içinde sıkışıp kaldığımız dar görüşlülük çerçevesini çok iyi anlarız


İctihad yapmak lazımdır ve yaşamak isteyen şahsın uymak zorunda olduğu bir meseledir, demek, bilir bilmez herkesin bir fikir ortaya atıp ictihad yapmaya kalkması  anlamında değildir. Önce her hangi bir kimsenin bir konuda bir fikir sahibi olması, o sahada biraz birşeyler okuyup üzerinde düşünmesi lazımdır. Yoksa iki üç kelimeyi bir araya getirip bir cümle yapan kimsenin cümlesi bir fikir değildir. Sonra fikrin tutarlı  ve kıymetli olması  kendisini benimsetmeye ve savunmaya kifayetli olması  ile ölçülür. İctihadın önemli iki şartı  vardır. Gazali bunları  zikretmiştir. Biri, şeriatın alındığı  dört kaynağı  (medarik el-Şer') bilmektir: Kur'an, Sünnet, icma ve akıl. Burada dikkati çekmek isteyeceğimiz husus, "kıyas"a akıl demiş  olmasıdır, ki buna biz akli ilkeler veya ictihad demiştik. İkinci şart da müctehidin adil olması  ve adalette leke kabul edilen günahlardan sak ınması  lazımdır. Bu adalet , ictihadının başkalarınca kabul edilmesinin şartıdır. Yoksa ilmi ictihad kabiliyeti bu şarta bağlı  olmadığı  için kendi şahsi için adaletsizlik engel değildir". "Kur'an'da ahkâmla ilgili olan beşyüz âyeti ezberden değil, ihtiyaç anında nerede olduğunu bilmesi kâfidir Sünnetten de yalnız hükümler ihtiva edenleri bilmesi gerekir. Bunlar hakkında da Buhari, Muslim, Süneni Ebi Davud, ve diğer sahih hadis kitaplarında müracaat edilecek yerlerini bilmesi yeterlidir. Akıl ise nass'ın dayanağı  ve hem de asil bir dayanak (mustened)tır. Doğrusu ictihad için zikredilen ilimleri üçe inhisar ettirir. Bunlar hadis, dil ve Usul ül-Fıkıhtır" . Gerçekten ictihadda lâzım olan biraz ilim ve bol samimiyettir.


 Günümüze kadar gelen ilk Usulül-Fıkıh kitabı  olan İmamı  Sâfiin (204 H. — 819 M.) "el- Risale" adlı  eserinde "ictihad" hakkındaki fikirlerini öğrenmemiz çok önemlidir. Zira bu eser "Hadis" kitaplarından da önce yazılmıştır.


 a) İctihad ve kıyas aynı  manadadır. Bir müslümanın başına gelen bir olayda belli bir hüküm yoksa ictihadla, ki kıyastır, o hususta doğru olan hüküm araştırılır.


 b) Kıyas iki şekilde olur. Biri, bir şey asil manada bulunur ve bunda ihtilâf olmaz. Diğeri, bir nesnenin temelinde benzeşen şeyler olur. Bunlar içinde bir şey daha uygun ve daha çok benzerine ilhak edilir ve bunda kıyas yapanlar ihtilâf ederler .


 c) Hükmü gerekli bir nass (söz) bulunmayan yerde kıyas ictihadı  ile onu ararız ve bunda bize düşen bize göre gerçek olanı  elde etmektir.


  d) Kıbleyi bilmeyen iki kimsenin kıbleyi öğrenmek için ictihad etmeleri gerekir. Eğer, tam olarak bilmedikçe namaz kılmamaları  gerekir dersen, hiç bir zaman gayib olanı  tam bilemiyeceklerinden   ya namazı  terk edecekler veya kıble farziyeti kalkacak ve istedikleri gibi k ılacaklardır. Bu ikisini de ön göremem. 0 halde "her biri nasıl görürse (ictihad ederse) öyle namaz kılarlar ve bundan başkası  ile de sorumlu tutulmazlar veya görünüşte ve gerçekte isabet etmekle sorumlu olup gerçekteki (gizli) hataları  af edilir, görünüşteki hataları  af edilmez.


 e) Amr b. As'dan rivayet edilen hadiste Hz. Peygamber diyor ki: "Hâkim hükmederken ictihad eder, isabet ederse iki kat mükâfaat ı  vardır, hükmederken ictihad eder de hata ederse bir mükâfaat ı  vardır".


 1- Hz. Peygamber iki durumdaki mükâfaatlardan birinin diğerinden çok olduğunu zikretmiştir. Oysa gücü olmayan hususta mükâfaat olmamalı  ve kaldırılmış  olan hataya da mükâfaat olmamalıdır. Çünkü hata ihtimaline rağmen "ictihad yap" anlamında olarak emrolunduğu gibi zahire göre ictihad etmiş  ve af olmuş  bir hata yapmışsa bu hatadan dolayı  cezalanması  doğru olur, ne var ki bunun çok musamahalı  bir konu oluşu bu hatasının af olunmasıyla neticelenir, yoksa gücü altında olmayan bir hataya mükâfaat almasına benzemez'. f) İctihatta görünüş  ile gerçek (zâhir ve bâtın) arasındaki hükmü ayırmışlar, hata etmiş  olsa da, zahire göre ictihad eden müctehidden günahı lağvetmişler, ama kasden yap andan günahI kaldırmamışlardır" ğ) 1- Yüce Allah insanlara akıl ihsan etmiştir ve onunla muhtelif olanları  ayırt etmelerini sağlamıştır; ve gerçeğe sözle (nass) ve istidlâlle varan yolu göstermiştir.


 2- İnsanlar, Allah'ın yardım ve tevfikini dileyerek akılları  ile ve delillere ait bilgileri ile ictihad ederek hükümleri elde etmeğe çalışırlarsa, kendilerine düşeni yapmış  olurlar'"". Bu son madde, bizim İslâm hukuk kaynaklarını  (nass) yazılı  ve akıl (ictihad) olarak ayırmamızda birleştiğimizi gösteriyor. İctihadın üç kısım olduğu ileri sürülür: 1) Farzı  ayın, 2) Farzı  kifaye, 3) Men dub. 1)


 a- Muctehidin kendi başına gelen bir hâdisede kendisi için ictihad etmesi ferdi farz (farzı  ayırı)dır Çünkü müctehid kendisi ve başkası  hakkında başkalarını  taklit edemez.


 b- Vuku bulan bir hâdisede başkası  hakkında hüküm vermek gerektiğinde ve zaman da yoksa hemen ictihad etmesi müctehide ferdi farzdır.


 2) a- Birinin başına bir iş  gelmiş  olsa da âlimlerden birine sorsa, alimlerin hepsinin ve özellikle sorulan kimsenin ictihad etmesi yeterli (kifai) farzd ır. Eğer cevap verilirse, hepsinden sorumluluk düşer. Eğer cevap vermezlerse, -cevabı  buldukları  halde- günâhkâr olurlar, cevabı  bilmedikleri takdirde mazur sayılırlar, ama cevap verme sorumluluğu onlardan düşmez. Bu fertler arasında yaygın olan farzdır.


 b) Sözde müşterek olan iki kadı  arasında hüküm dolaşsa, hangisi cevap verirse ötekinden sorumluluk düşer.


 3) a- Bir hadise vuku bulmadan önce hakkında hükmün ne olduğunu bilmek üzere ictihad yapması  mendubdur.


 b— Birinin başına henüz gelmemiş  bir hadisenin hükmünü soran kimseye cevap vermek için ictihad yapmak da mendubdur.


 İCTİHAD BÖLÜNMEZ BİR MELEKEDİR


 Usulcüler ictihadın tecezzi edip etmiyeceğini münakaşa ederler. Bunda dayandıkları  iki nokta vardır. Biri, önce müctehidleri tabakalara ayırmalarıdır. Mutlak müctehid ve mukayyed müctehit, yani mezheb kuran, usul ve prensip vazeden müctehit, bir de mezhebin prensiplerine bağlı  olan müctehit ve sonra ictihad bölümlenir veya bölümlenemez diye söz ederler. Doğrusu böyle müctehitleri iki veya daha çok dereceye ayırmanın faydalı  olup olmadığını  düşünmek lazımdır. Bu derecelendirmeden sonra elbette ictihadın bölümlenip bölümlenemiyeceği sorunu kendiliğinden ortaya çıkar. İkinci sebebde müctehit olan bir kimsenin her meselede ictihad etmesi sorumluluğunu kendisine yüklemekten doğmaktadır. Demek oluyor ki müctehit müctehidi taklit edemez, ictihad yapmadığı  bir meselede başkasına uyamaz, uyarsa müctehitliği mutlak olamaz. Bu görüşü savunanlar mezhepcilikte fayda görenlerdir. İctihad bölümlenemez diyenlere göre, bir konuda müctehit olan başka bir konuda diğer bir müctehidin fikrini ve ictihadını  kabul eder, bu kendi ictihadına halel getirmez. Doğrusu budur.


 İctihad bir melekedir. Meleke demek, elde etmiş  olduğu bilginin kaidelerini bilmek ve uygulamak insanın alışkanlığı  haline gelmesidir. Meleke "mâlik" olmaktan gelir ki, o ilme mâlik ve sahiptir, artık onun ilmidir, demeği anlatır. Burada söz konusu olan ictihad melekesi, bilfiil ictihad değildir. Müctehid bu meleke ile istediği zaman ictihad edebilir. Bir konuda bilfiil ictihad ederken başka bir konu ile uğraşmamış  olabilir, ama o anda da bu melekeyi kullanabilir


USULCÜLERİN VE FAKİFILERIN AF EDİLMEZ BİR HATASI


Kur'an ve Hadiste mevcut olan ve her mezhep düşünürleri, usulcü ve fakihleri tarafından kabul edilen Usuli Fıkıh (Islam Hukuk Felsefesi) kaidesi vardır. Bir hüküm öğrenilmek istendiği zaman önce Kur'an'a, onda bulunmazsa Sünnete, onda bulunmazsa kıyasa (ictihad) gidilir. Bu kaide İslam Hukuk felsefesinin ilk kaidesidir ve aynı  zamanda kaynakları  kullanmanın metodunu veriyor. Buna göre meydana gelen bir hadise hakkında dinin hükmünün ne olacağının öğrenilmesi istendiğinde önce Kur'an'a, yoksa sünnete başvurmak lazım. Her ikisinde de yoksa ictihad yapılır. Bizim hata dediğimiz bu kaidenin kendisi değil, bu kaidenin terkedilmesidir ve kaideyi tam tersine uygulamalarıdır. Sonraki mezheb taassubuna kapılan Usulcüler imamlarının ictihadlarını  birinci dereceye almışlar ve onları  merkez kabul etmişler, Kur'an'ı  ve Sünneti mezheplerinin fikirlerine ve ictihatlarına göre tevil etmişlerdir". Bütün mezhepler bu durumdan kurtulamamışlardır


TAKLID


İctihada ait sözümüzü burada bitirmeden önce taklid'in caiz olmad ığını  da Muhiddin b.Arabi'den naklen zikredelim. Der ki "Bize göre ölüyü de diriyi de Allah'ın dininde taklid etmek caiz değildir. Insanlara gereken, ilim adamlarına Allah'ın hükmünü sormalarıdır"


KAYNAKLAR


1- TEFSİR USÛLÜNE GİRİŞ,Muhammed Salih el-Useymîn,Çeviren,M.Beşir Eryarsoy


2- HADIS USÜLU ,Dr. Tarât KOÇYİĞİT ANKARA ÜNİVERSITESİ  BASIMEVI.1967


3- İSLAM HUKUK FELSEFESİ ,Abdulvahhâb HALL'AF Kahire Üniversitesi Hukuk Fakültesi, İslam Hukuku Profesörü ,Giriş  ve Notlar ekleyerek Çeviren Doç. Dr. Hüseyin ATAY


 



0 Yorum - Yorum Yaz


Mustafa DALDAL
(Yüksek Lisans- Özel Öğrenci) 

 

FIKIH USULÜ

Fıkıh:

Fıkıh, müctehidlerin, tafsili şer’i delillerden istinbat ettiği şer’i ameli hükümlerdir. Bir başka anlatımla, müctehidlerin, her bir ameli meseleyi ilgilendiren delilleri tek tek inceleyip onlardan çıkardıkları hükümlere fıkıh denir. Fıkıh ilminin bir dalı füru’, diğer dalı ise usul’dur.

Usul:

Bu kelime, asl’ın çoğulu olup luğatta temel, esas, kök, dayanak gibi manalara gelir. Usul, ıstılahta râcih, kaide, müstashab ve delil manalarında kullanılır.

 

Fıkıh Usulü:

Fıkıh usulü tarif:

1.       Şer’i hükümlerin, tafsili delillerden çıkarılmasını (istinbatını) mümkün kılan kaideleri ve icmali delilleri öğreten bir ilimdir.

2.       İstinbat kaideleri ve icmali delillerdir.

İşte müctehidin hüküm çıkarabilmek için yararlandığı kaideleri tesbit eden ve içeren ilme (fıkıh usûlü) denilir.

 

Müctehid:

İctihad melekesine sahip olan ve hükümleri anlayıp delillerden istinbat etmek için bu kaideleri esas kabul eden kişidir.

 

Kurallar, Kaideler

 Kavaid, Kaide(Kural) kelimesinin çoğuludur. Her biri birçok cüz’i hükümlere şamil olan külli-umumi esaslar önermeler demektir. Örneğin: “Aksine bir karine bulunmadıkça her emir vücub içindir” bir kaidedir, kuraldır.

 

Ahkam-Hükümler:

Ahkam” kelimesi “hüküm” kelimesinin çoğuludur. Hüküm, bir şey hakkında bir durumun olumlu veya olumsuz olarak belirlenmesi demektir.

 

Hükümler üç kısımdır:

1.       Akli hükümler: Akıl yoluyla elde edilen hükümlerdir. Örneğin: “Bir ikinin yarısıdır”

2.       Hissi hükümler: Duyu organları vasıtasıyla elde edilen hükümlerdir. Örneğin: “Ateş yakıcıdır.”

3.       Şer’i hükümler: Şer’i kaynaklar vasıtasıyla elde edilen hükümlerdir. Örneğin: “Namaz farzdır.”

 

Şer’i Hükümler:

Üç kısma ayrılır:

1.       Ameli hükümler: Namazın, zekatın, orucun, haccın farz olduğu, zinanın, içkinin, kumarın, ribanın haram olduğu, alım-satım, rehin, vakıf vb. hukuki muamelelerin caiz olduğu, normal şartlarda yemenin içmenin eğlenmenin mübah olduğu, borcu yazmanın, alış verişi şahitler huzurunda yapmanın mendup olduğu, güneşin doğuşu ve batışı esnasında namaz kılmanın, sünnetleri ve adab-ı şer’iyyeyi terketmenin mekruh olduğu gibi insanlar tarafından ortaya konan fiillerle ilgili hükümlerdir.

2.       İtikadi hükümler: Allah, melekler, kitaplar, nebi ve resuller, kader, ahiret gününde gerçekleşecek olaylarla ilgili hükümlerdir.

3.       Ahlaki hükümler: Yalan söylememek, doğruluğa sarılmak, sözünde durmak, emanete hıyanetlik etmemek gibi ruhun tezkiyesi ve tehzibi ile ilgili hükümlerdir.

Usul ilminde, sadece ameli hükümlere ulaştıran kurallardan bahsedildiği için, itikadi ve ahlaki hükümleri “tevhid” veya “kelam” ilmi, ahlaki olanlar ise “tasavvuf” veya “ahlak” ilminde incelenir.

 

Şer’i Deliller:

1.       Tafsili (cüz’i) deliller: Muayyen bir mesele ile ilgili olup sadece o meselenin hükmüne delalet eden cüz’i delillerdir. Örneğin:  “Zinaya yaklaşmayın” ayeti sadece zinaya yaklaşmanın haram olduğuna delalet eder.

2.       İcmali (külli) deliller: Muayyen bir mesele ile ilgili olmayan ve belli bir hükmü göstermeyen külli delillerdir. Örneğin:  Şer’i hükümlerin kaynağı olan kitap, sünnet, icma, kıyas ve bunlara bağlı deliller hep birer icmali delildir. Bu delillerin “amm” ve “hass” gibi nevileri, bu nevilerin de kendi içinde “emir”, “nehiy”, “mutlak”, “mukayyed” gibi ayırımları vardır. “Emir vücub içindir, nehiy tahrim içindir.” gibi sözler birer külli delildir. İşte usulcünün araştıracağı deliller bunlardır. Tafsili deliller ise fakihin meselesidir.

 

Fıkıh Usulünün Konusu:

Usûlü'l-fıkhın mevzuu kendisi ile küllî hükümlerin sübûtu açısından şer'î küllî delildir. Yani usûlcü, meselâ kıyası ve onun hüccet oluşunu, âmmı ve onun kayıtlanışını, emri ve delâletini kendisine konu edinir. Fıkıh usulü iki şeyden bahseder:

1.       Birer istinbat vasıtası olarak şer’i deliller.

2.       Bu istinbatın bir neticesi olarak şer’i hükümler ve bunların delillerle sabit olması.

Fıkıh usulünün konusu şer’i deliller (Kitap, sünnet, icma, kıyas, istihsan, istishab, maslahat, örf, sedd-i zerai, sahabe sözleri, önceki şeriatların hükümleri), şer’i hükümler (farz, vacip, sünnet, müstehap, mübah, haram, mekruh, azimet, ruhsat, sebep, rükun, şart, mani, sıhhat, fesat, butlan), istinbat (hüküm çıkarma) metodları (Hass, amm, müşterek, mutlak, mukayyed, emir, nehiy, hakikat, mecaz, sarih, kinaye, zahir, nass, müfesser, muhkem, te’vil, hafi, müşkil, mücmel, müteşabih, ibarenin, işaretin, nassın, iktizanın delaleti), hükümlerin gayeleri, delillerin tearuzunu gidermede takip edilecek yollar, nesh, ictihad, taklid vb.dir.

 

Fıkıh Usulünün Gayesi

Fıkıh usûlü ilminin güttüğü gaye, kural ve nazariyelerini tafsili delillere tatbik etmek suretiyle şer'î hükümlere ulaşmaktır. Yani Fıkıh Usulü ilminin asıl gayesi, müctehidin şer’i ameli hükümleri tafsili delillerinden çıkarabilmesi için ona bu ilmin kaidelerini tatbik etme imkânını hazırlamaktır. İctihat ehliyetine tam sahip olmayan kişi de hükümlerin istinbat yollarını öğrenmek, müctehidlerin kaidelerine ve fetvalarına dayanarak benzeri yeni meselelerin hükümlerini bulmak, çeşitli ictihadi meselelerde fukahanın görüş ve delilleri arasında mukayese yaparak delili en kuvvetli olanını almak için yine usul ilminden istifade eder.

 

Fıkıh Usulünün Faydaları:

1.       Kişi bu ilimde mütehassıs olunca, Kur’an ve sünnetin aşağı yukarı bütün lafızlarını, Arap dili kaidelerini öğrenir.

2.       Müctehidlerin hüküm çıkarma yöntemlerini, kendi görüş ve arzularına göre hüküm vermediklerini, bilakis bir takım şer’i kaynaklara dayandıklarını, belirli kural ve prensiplere uyduklarını, dine hizmet ettiklerini anlar ve bunlar arasında tercih yapma kabiliyetini öğrenir.

3.       Fıkhi hükümlerin delillerini, kaynaklarını ve çıkış şekillerini öğrenir. Hangi hükümlerin Kitap ve Sünnete, hangilerinin müctehidlerin ictihadına dayalı olarak çıktığını tesbit eder.

4.       Allah’ın, dini hükümleri koyarken gözettiği maksat ve gayenin ne olduğunu öğrenir.

5.       Hukuki, kanuni bilgiler öğrenir, muhakeme yeteneğini geliştirir, hukuk melekesi teşekkül eder, hata yapmadan şer’i delillerden şer’i ameli hükümler çıkartabilir.

 

Kur’an’ın Muhteviyatı:

Kur'an-ı Kerim'in içine aldığı hükümler; ibadetler, muâmeleler ve cezâ olmak üzere genel olarak üçe ayrılır.

1.       İbadetler: Kur'an'da ibadetler icmalî olarak emredilmiştir. Namaz, oruç, hac, zekât ve diğer sadakalar bunlar arasında sayılabilir. Keffâretler de temelde ibadet niteliğindedir.

2.       Muâmeleler: Evlenme, boşanma, nafaka, velâyet, mâlî, iktisâdî konular, akitler, savaş ve barış gibi ferdin fertle, ferdin devletle veya devletlerin birbiriyle olan birtakım ilişkileri bu bölümde yer alır.

 

İCMA'

İttifak etmek, görüş birliğine varmak, azmetmek, kasdetmek. Hz. Peygamber'den sonraki bir çağda amelî bir meselenin şer'î hükmü üzerinde İslâm müctehidlerinin birleşmesi demektir. İslâm hukukunda, müctehidlerin üzerinde ittifak ettikleri dört tane aslî delil vardır: Kitap, Sünnet, İcma, Kıyas.

 

İcmaın Mertebeleri

1.       Sarih İcmaBu, her müctehidin, icma konusu olan fikri kabul ettiğini açıkça söylemiş olduğu icmadır. Bu tür icma, fakihlerin büyük çoğunluğunun ittifakı ile şer'î bir delildir.

2.       Sükûtî İcma: Herhangi bir asırda, ictihad yetkisi olanı fakih belli bir görüşe varır ve bunu ilân ederse ve kendisini tenkit eden çıkmazsa buna "sükutî icma" denir. İmam Şâfiî ve birçok bilgin, bu tür icma'ın huccet (delil) olduğunu kabul etmez.

3.       Müctehidlerin Belli Bir Ortak Noktada İttifak Etmeleri: Bir mesele üzerinde aynı asırdaki fakihler ihtilafa düşerler ve herhangi bir müctehid, diğerlerinin görüşüne her yönden zıt bir ictihad'da bulunmazsa, bu durumda aralarında görüş ayrılığı olmakla birlikte, bir noktada birlik (icma) bulunmuş olur.

KIYAS

Ölçmek, kıyaslamak, karşılaştırmak ve iki şey arasındaki benzerlikleri tesbit etmek, hakkında nass (âyet hadis) bulunan bir meselenin hükmünü, aralarındaki ortak illetten dolayı, hakkında nass bulunmayan meselenin hükmüne bağlamak anlamında bir fıkıh usulü terimidir. K.Y.S kökünden, "kâse" ve "kâyese" dili geçmişin mastarı. Müctehid tarafından ictihad yapılarak çıkarılan hükümler, kıyas yoluyla Kitap ve Sünnet'e dayandırılır. Çünkü şer'i hükümler, ya doğrudan doğruya âyet veya hadislere, ya da kıyas yoluyla bu nass'lara dayanır.

Kıyasın tariflerinde ortak olan nokta şudur: Nass'a dayanan bir meselenin hükmünü, ictihad yoluyla, aynı ortak illeti taşıyan ve nass ile belirtilmemiş bulunan mesele için de sâbit kılmaktan ibarettir.

 

Kıyasın Rükünleri

Kıyas; hakkında nass bulunmayan bir meselenin hükmünü, aralarındaki ortak illet dolayısıyla, hakkında nass bulunan meselenin hükmüne bağlamak, şeklinde tarif edilince, buradan dört rukün ortaya çıkmaktadır. Asl, fer', hüküm ve illet.

Kıyasın Kısımları:

1.       Celî (Açık) Kıyas: Burada illet, fer'ide asıldakinden daha kuvvetli ve açık olup, asl ile fer' arasındaki fark kaldırılmış bulunur.

2.       Hafî (Gizli) KıyasBurada asl ile fer' arasındaki farkın kaldırıldığı zannî olarak bilinir. Meselâ; demir cinsinden bir şeyle kasten adam öldürmenin cezası kısastır.

 

İSTİHSAN

Bir şeyi iyi ve güzel görmek, tercih etmek. Hukukçunun adalet ve insafla hareket ederek, özel bir delile dayanılmak sûretiyle genel kuraldan ayrılması anlamında bir fıkıh usûlü terimidir.

 

İstihsan ile Kıyas Arasındaki Fark:

Ferdî düşünce ürünü olan ictihad, Sahabe devrinde "re'y" adını alıyordu. Bu metod geliştirilip, sistematik hale gelince "kıyas" adı verildi. Fakîh'in kendisine uygun gelen ve genel kuralın istisnası olarak tercih ettiği kıyas şekline de "istihsan" denildi. Bu duruma göre, istihsan, toplumda karşılaşılan problemleri çözmede daha elverişli ve etkisi daha çok olan bir metoddur.

 

İstihsanın Çeşitleri:

1. Nass Sebebiyle İstihsan

2. İcmâ Sebebiyle İstihsan

3. Zarûret ve İhtiyaç Sebebiyle İstihsan

4. Kapalı Kıyas Sebebiyle İstihsan

5. Örf Sebebiyle İstihsan

6. Maslahat Sebebiyle İstihsan

 

ÖRF

İyilik, ihsan, bilme, tanıma, akıl ve dinin güzel gördüğü şey; itiraf; at yelesi; horoz ibiği; yüksek yer; dalga, sabır; aklın delâletiyle kişilerde yerleşen ve selim tabiatça benimsenip, kabul edilen söz ve fiiller anlamında bir İslâm hukuku terimi. Çoğulu "a'râf" ve "uref"tir. Yeni İslâm hukukçularından bazılarının tarifi şöyledir: "Örf, herkesin bildiği ve genellikle kendisine uya geldiği söz ve fiillerdir"

 

MESÂLİH-İ MÜRSELE

"Mesâlih", yerine göre gerekli olan iş, söz, davranış, iyilik, düzen, barış yolu, kârlı iş, uygun iş anlamındaki "Maslahat" kelimesinin çoğulu; "Mürsele", "Resele" den türetilmiş olan "İrsâl" masdarından ism-i mef'ul olup, salıverilmiş, başıboş bırakılmış, kayıt ve şarta bağlanmamış şey; "Mesalih-i Mürsele" her hangi bir kayda bağlı olmayan maslahatlar anlamında bir İslâm hukuku terimi. Mesâlih-i Mürsele yerine Maslahat-i Mürsele terimi de kullanılır.

İslâm hukukçuları, Mesâlih-i Mürsele'nin şer'î bir delil olup olmayacağı konusunda ihtilaf etmişlerdir. Hanefi ve Şâfiî fakihleri, bunu bağımsız bir delil olarak kabul etmeyip, kıyasın içinde mütalâa ederler. Mesâlih-i Mürsele'nin şer'î bir delil olarak kabul edilmesi gerektiğini hararetle savunan İmam Malik'tir.

 

SEDDİ ZERAİ'

Sedd; menetme, engelleme, kapama manalarına gelir. Zerai' ise bir şey'e götüren vesîle ve yol manâsına gelen zeria'nın çoğuludur. Bu şey mefsedet, maslahat, söz ve fiil olabilir. Sedd-i zerai' vesîleleri kaldırmak, sebebi tıkamak demektir. Bu durumda harama vesîle olân şey haram, vacibu vesîle olan şey vaciptir.

 

TEKLİF

Zor olanı istemek. Fıkıh usulü ıstılahında, Şari'in bir fiilin yapılıp yapılmamasını talep etmesi.

Buna göre teklifî hükümler fakihlerin çoğunluğuna göre beş kısma ayrılır.: 1- Vacip,2- Mendup, 3- Haram, 4- Mekruh, 5- Mübah.

Hanefiler ise, teklifi hükümleri yedi kısma ayırırlar: 1- Farz, 2- Vacip, 3- Mendup, 4-Haram, 5- Tahrimen mekruh, 6- Tenzihen mekruh, 7- Mübah.

Teklifin esasını akıl ve idrak teşkil eder; yani akıl ve idrak, teklifin temel şartıdır.

 

FARZ

Dinî sorumluluk, yapılması dinen gerekli olma, kesme, hisseye ayırma anlamlarını ifade eder. Kur'an-ı Kerîm'de onsekiz yerde geçen kelime değişik anlamlarıyla kullanılmıştır.

Farz, mükellef açısından ikiye ayrılır:

1.       Farz-ı Ayn: Her mükellefin yapması farz olan vazifedir.

2.       Farz-ı Kifâye: Mükelleflerden bir kısmının yapması ile diğerlerinden sâkit olan vazifedir.

 

VÂCİB

Gerekli ve sabit olan. "Vecebe" fiilinden ism-i fâil. Bu fiilin mastarları olan "vücûben", "vecben", "vecbeten", ve "vecibeten", gerekli ve sabit olmak, yere düşmek, kalb çarpmak, günde bir defa yemek, ölmek ve güneş batmak anlamlarına gelir.

İslâm hukukunda "vâcib", yükümlünün farzdan aşağıda, fakat sünnetten daha kuvvetli olarak yerine getirmesi istenilen şer'î hükümdür.

MENDÛB

Mendûb sözlükte, kendisine davet olunan şey anlamına gelir. Sevilen, yapılması uygun olan, işlenmesi teşvik edilen iş demektir. Dinen yapılması iyi sayılmakla birlikte yapılmamasında sakınca olmayan ve Rasulullah (s.a.s)'ın bazen yapıp, bazen terk ettiği işler.

 

Mendubun Çeşitleri:

1.       Sünnet-i Müekkede-Sünneti Hüda: Hz. Peygamber'in devamlı olarak yaptığı ve sırf bağlayıcı olmadığım göstermek üzere nâdir olarak terkettiği farz ve vacib olmayan fiillerdir.

2.       Sünnet-i Gayri Müekkede-Nâfile-Müstehab: Hz. Peygamber (s.a.s)'in bazen yapıp bazen de terkettiği ameller. Bu gruba giren sünnetleri yerine getirmek sevap kazandırır. Terkeden ise ceza, kınama ve azarlamaya müstahak olmaz.

3.       Sünnet-i Zevaid: Hz. Peygamber'in bir insan olması itibariyle yaptığı, Allahu Teâlâ'dan bir tebliğ veya Allah'ın dinini açıklama niteliği taşımayan beşeri fiillerdir.

 

MÜSTEHAP

Müstehab sözlükte, sevilen, hoşa giden demektir. Fıkıh ilminde ise; şeriatın yapılmasını hoş gördüğü, tavsiye ettiği ama yapılması zorunlu olmayan amellerdir. Müstehap, genellikle (devamlı işlenmeyen) gayr-i müekked sünnetle eş anlamlı olarak da kullanılır.

 

NAFİLE

Nafile’nin aslı ‘nefl’dir ki bu da gerekli olanın (farz olanın) üzerine yapılan bir fazlalıktır. Aynı kelime, ganimet malı, yani savaştan sonra ele geçen mal hakkında da kullanılır. Bunun çoğulu ‘enfal’dir. Mecburi olmaksızın yapılan fazla işe, ‘nafile’ demek daha yaygın bir söyleyiştir. Nafile, aynı zamanda, bağış, hibe anlamlarına da gelmektedir.

Fıkıh ilminde ‘nafile’; Farz ve vacip dışında, sevap amacıyla yapılan, Peygamberimizin de kıldığı bilinen namazların tümüne ve diğer ibadetlere verilen bir isimdir.

 

HARAM

Sözlükte, yasaklama, mahrum etme anlamlarına gelir. Haram, dince yapılması yasak olan şeydir. Herhangi bir şeyi yemek, bir fiili yapmak, bir davranışta bulunmak, bir sözü konuşmak dince yasaklanmış olabilir. Yükümlünün böyle şeylerden mahrum edilmesi, yani bunların ona yasak edilmesi ‘haram’ kelimesiyle ifade edilmektir.

 

Haramın Çeşitleri:

Bir haramdaki zarar ya bizzat yasaklanan fiilin kendisinden kaynaklanır veya dolaylı yoldan bir sebebe dayanır. Buna göre haram, doğrudan ve dolaylı yoldan olmak üzere ikiye ayrılır.

1.       Bizzat Haram (Haram Bizatihi, Haram Liaynihi): Allah ve Rasûlünün geçici bir sebebe dayalı olmaksızın baştan itibaren ve temelden haram kıldığı fiildir.

2.       Dolaylı Haram (Haram li Gayrihi): Kendisi esasen haram olmadığı halde başka bir sebep dolaysiyle yasaklanan şeylerdir. Başkasının malını haksız yere yemek, cuma namazı saatinde çalışmak gibi.

 

MEKRÛH

Kerahet kökünden ism-i mef'ul. Kerahet; istememek, hoşlanmamak ve çirkin görmek demektir. Mekrûh ise; istenmeyen, hoşa gitmeyen, çirkin iş anlamındadır. Bir fıkıh terimi olarak mekrûh; Allah ve Resulünün, yapılmamasını, bağlayıcı olmayan bir tarzda istediği fiildir.

Mekruhun Çeşitleri:

1.       Tahrimen Mekruh: Allah ve Resulunun bir fiilin yapılmamasını, kesin ve bağlayıcı tarzda istemiş olmakla birlikte, bu istek haberi vahid gibi zannî bir delil ile sabit olmuşsa, buna "tahrîmen (harama yakın) mekruh" denir.

2.       Tenzîhen Mekruh: Allah ve Resulunun koyduğu yasağın, kesin ve bağlayıcı nitelikte olmaması halinde, fiil "tenzihen (helâla yakın) mekruh" adını alır.

 

MÜBAH

Bu kelimenin aslı ‘ibâha’dır. ‘İbâha’ sözlükte; bir şeyin yapılması veya terkedilmesi arasındaki hükümdür. ‘Mübah’ ise; şeriatın mükellefi (yükümlüyü) yapılması veya yapılmaması arasında serbest bıraktığı, yapılmasında veya terkedilmesinde bir vebal (sakınca) olmayan işler hakkındaki hükümdür.

 

MÜKELLEF

Mükellef (sorumlu) kılınmanın iki şartı vardır:

1.       Akıllı olmak. Bir insanın dinin emirlerinden yani kulluktan sorumlu olabilmesi için akıl sahibi olması şarttır.

2.       Büluğ (ergenlik) yaşına ulaşmış olmak. Ergenlik yaşına ulaşmak, oğlan çocukların erkek, kız çocukların ise kadın durumuna ulaşma yaşlarıdır.

Ehliyetin vücub ve eda ehliyeti olmak üzere ikiye ayrılır.

1.       Vücub Ehliyeti: Kişinin lehine ve aleyhine olan hakların sübutuna elverişli olmasıdır. Bu, borçlanma ve borçlandırma ehliyetidir.

a.       Eksik Vücub Ehliyeti: Bu ana karnındaki cenine ait bir ehliyet olup, doğuma kadar devam eder. Cenin, yalnız lehine olan haklardan yararlanır. Aleyhine olan haklar onun hakkında sabit olmaz. Cenin sağ doğmak şartıyla mirasçı olur, lehine vasiyet edilen mala sahip bulunur, yine lehine vakıf geçerlidir, babası cihetinden nesebi sabit olur. Aleyhine olan medeni haklar ise sabit olmaz.

b.      Tam Vücub Ehliyeti: Şahsın lehine ve aleyhine olan hak ve borçlara ehil olmasıdır. Akıl hastaları ile yedi yaşından küçük olan gayri mümeyyiz küçükler tam vücub ehliyetine sahiptirler.

2.       Eda Ehliyeti: Kişinin medeni hakları kullanma ehliyetidir. Bu, her insanda tabii bir vasıf değil akıl ve fizik gelişmeye paralel olarak kazanılan bir vasıftır. Bunun varlığı, temyiz kudreti, belli bir yaşa ulaşma gibi bazı şartlara bağlanmıştır.

 

ŞART

Yerine getirilmesi gerekli olan şey. Bir şeyin varlığı kendi varlığına bağlı olmakla birlikte onun yapısından bir parça teşkil etmeyen iş veya vasıf. Meselâ, namaz için "abdest" bir şarttır.

1.       Şer'î Şart: İslâm'ın koyduğu şartlar olup, ibadet veya akidlerin gerçekleşmesi için bunarın bulunması gerekir. Akdin meydana gelmesi için akdi yapanın ehliyetli olması gibi.

2.       Ca'lî Şart: Akdi yapanın, akitte özel bir maksadı gerçekleştirmek için kendi isteği ile koyduğu şartlara "ca'lî şart" denir.

RÜKN

Bir şeyi oluşturan asıl parçalardan her biri; direk, dayanak, maddî ve mânevî destek; bir ibadet veya muamelenin varlığı kendisine bağlı bulunan ve onun esas unsur ve parçalarını teşkil eden temeller. Çoğulu "erkân" ve "erkün" gelir.

 

AZÎMET

Allah'ın yapılmasını emrettiği ve yapılmamasını istediği hususlarda tam bir titizlik gösterip bir emir ve yasaklara kuvvetle ve kesin kararlılıkla uymakla ilgili bir fıkıh ıstılahı. Azimet, kuvvetle, ısrarla ve büyük bir kararlılıkla bir şeyi istemek veya yapmaktır. Bu duruma göre azimet; farz, vacip, sünnet, müstehap, mübah, mekruh ve haramların tümünü içerir.

Zaruretler bazı haram ve yasak olan şeyleri mübah kılar. İşte buna ruhsat denir. Bu açıdan haram olan şeyler üç kısma ayrılır:

1.       Hiç bir şekilde işlenilmesine ruhsat verilmeyen haramlar. Meselâ bir kimse ne kadar tehdit ve baskı altında kalsa da başkasını öldürmesi veya bir uzvunu kesmesi caiz değildir. Buna ruhsat verilmemiştir.

2.       Zaruret ile sakıt olan haramlar. Zaruret bunların işlenmesini mübah kılar ve haram olmasını ortadan kaldırır. Ölmek tehlikesiyle karşı karşıya kalan kimse, ölmeyecek kadar murdar et yiyebilir. Tedavi maksadıyla doktor, kadın ve erkeklerin avret mahallerine bakabilir.

3.       Haram olması tamamen ortadan kalkmayıp, zaruret anında ruhsat ihtimali olan ve mübah muamelesi gören haramlar. Meselâ bir kimsenin malına tecavüz etmek haramdır. Aç kalıp da ölüm tehlikesiyle karşı karşıya kalan bir kimse başkasının malını rızası olmasa da alıp yiyebilir.

 

ZARÛRET

Şiddetli sıkıntı, ihtiyaç, şiirde şairin nesirde caiz olmayan dil kullanımına ihtiyaç duyması. Çoğulu "zarâir"dir. Zarûret, ızdırar mastarından isimdir. Izdırar; muhtaç ve mecbur etmek demektir. Bir fıkıh terimi olarak zarûret; dinin yasak ettiği bir şeyi yapmaya veya yemeğe zorlayan, iten durum, demektir. Bir kimse haram olan yiyeceği yemez veya içeceği içmezse, ölecek veya ölüme yaklaşacaksa zarûret hali ortaya çıkmış olur.

 

MÜKREH

İstemediği ve çirkin gördüğü bir işi yapmağa zorlanan kimse; ikrah kökünden ism-i mef'ûl. İkrah; tehdit etmek suretiyle kişinin hukuken yapmakla yükümlü olmadığı bir işi yapmaya onu zorlamak demektir. Zorlayan, tehdit eden kimseye "mükrih" denir.

İkrahın Kısımları:

1.       Tam İkrah: Öldürme, bir organı yok etme veya toplumda mevki sahibi kişi için alçaltıcı bir muameleye maruz bırakma tehdidi ihtiva eden zorlama. Bu çeşit zorlama, zorlanan kimsenin ihtiyar ve rızasını ortadan kaldırır.

2.       Eksik İkrah: Öldürme veya bir organı yok etme tehdidini kapsamayan korkutma. Kısa süre hapisle veya ölüm yahut organ kaybı tehlikesi taşımayan dövmeyle tehditte bulunarak yapılan korkutma gibi. Bu çeşit ikrah, rızayı ortadan kaldırır, fakat ihtiyarı etkilemez.

 

İkrah’ın Hükmü:

İkrah, söz ve fiillerin sonuçlarına etki yapar, fakat ehliyetin aslını ortadan kaldırmaz. Geçerli olan ikrah, tam olsun, eksik bulunsun, sözleri hükümden düşürür. Bu nedenle, ikrah altında yapılan ikrarlar geçerli olmaz. Ancak, ikrah hâli kalktıktan sonra rıza gösterilmesi hali müstesnadır. Tam ikrah da, eksik ikrah da rızayı yok eder. Bağlayıcı akid ve sözlerde ise karşılıklı rıza esastır. Zorlananın fiilleri, zorlamanın tam veya eksik olmasına göre değişik hükme tâbi olur. Eksik ikrah, zorlananı fiilinin sonucu bakımından mutlak olarak serbest bırakmaz. Tam ikrahta ise zorlanan, işlediği fiilden sorumlu olmamakla birlikte, korkutan sorumlu olur. Sorumluluk ikisi arasında yer değiştirmiş bulunur.

 

MEFHÛM-Ü MUHALEFET

Mefhum sözlükte, anlam, kavram; muhalefet ise zıt, muhalif, karşı anlamlarına gelir. Mefhum-i muhalefet; zıt anlam demektir. Bir fıkıh usulü terimi olarak; şer'î bir sözde söylenmeyenin söylenene ve zikrolunana hükümde zıt olmasıdır.

Çeşitleri "Anne babaya öf deme" (el-İsrâ, 17/23, 24) ayetinde söylenene, "onları dövme, onlara sövme" şeklindeki söylenmeyen hüküm uygundur.

 

MASLAHAT

Faydalı olanı elde edip, zararlı olanı defetme. ‘Maslahat’, ‘salah’ kökünden türemiş bir kavramdır. Salah sözlükte; ‘fesad’ın zıddı olup, düzgün oldu, istikamet üzere oldu, sağlam oldu, düzeldi, kendisinden fesat gidip sulh (barış-iyi durum) oldu gibi anlamlara gelir. Aynı kökten türemiş ‘salih’ iyi, faydalı işler, akla ve dine göre yarayışlı olma, fesat içinde olmama anlamlarına gelmektedir. Bu kavram fıkıhta, yararlı olanı elde etme, zararlı olanı (müfsidi) defetme anlamında kullanılmıştır.

 

Maslahatlar üçe ayrılır:

1.       Zarurîyyat: Ümmetin bütünü ve birimleriyle elde etmek zorunda olduğu maslahatlardır. Zarurî maslahatlar beş kısma ayrılır:

a) Dini muhafaza,

b) Nefsi muhafaza,

c) Nesli muhafaza,

d) Aklı muhafaza,

e) Malı muhafaza.

2.       Hâciyyât: Zorluk ve meşakkati ortadan kaldırmak, genişliği temin etmek için insanların muhtaç oldukları maslahatlardır. İbadetlerdeki kolaylıklar, seferde ruhsat, alış-veriş imkânı ve şekilleri bu gruba girer.

Tahsiniyyât: İnsanların hal ve durumlarının yüksek edep ve sağlam ahlâkî temellerin gerektirdiği şekilde olmasını temin eden maslahatlardır. Güzel giyinmek, adab-ı muaşerete riayet vb. bu gruptandır.
 
 

HADİS USÛLÜ

 

Hadis Istılahları İlmiRavinin ve mervinin (rivayet olunanın) kabul ve red bakımından durumunun kendi vasıtası ile bilenebildiği ilim demektir.

 

Faydası: Ravi ile mervîden kabul ve red olunanı bilmektir.

 

Hadis: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e isnad edilen söz, fiil, takrîr ya da niteliktir.

 

Haber: Hadis anlamındadır. Haberin Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e de, başkasına da isnad edilen rivayet olduğu da söylenmiştir. Bu durumda haber hadisten daha genel ve kapsamlı olur.

 

Eser: sahabiye ya da tabiîye isnad edilendir. Bazan kayıtlı olarak Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e isnad edilenin kastedildiği de olabilir. Bu durumda: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'den rivayet edilen eserden... diye söylenir.

 

Kudsi hadis: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'in yüce Rabbinden yaptığı rivayettir. Aynı zamanda buna Rabbanî hadis ve ilâhî hadis de denilir.

Kudsî hadis mertebe itibariyle Kur’ân ile nebevî hadis arasında bir yerdedir. Çünkü Kur’ân-ı Kerim hem lafız, hem mana itibariyle yüce Allah'a nisbet edilir. Nebevî hadis ise hem lafız, hem mana itibariyle Peygamberimize nisbet edilir. Kudsî hadis ise mana itibariyle yüce Allah'a nisbet edilir, ama lafız itibariyle değil.

 

Bize Naklediliş Yolları İtibariyle Haberin Kısımları

 

Mütevatir: Adeten yalan söylemek üzere birbirleriyle anlaşmaları imkânsız bir topluluğun rivayet ettiği ve maddi bir şeye isnad ettikleri rivayettir.

Mütevatir iki kısma ayrılır:

1.       Hem Lafız, Hem Mana İtibariyle Mütevatir: Ravilerin hem lafzı, hem de manası üzerinde ittifak ettikleri mütevâtir rivayettir.

2.       Mana İtibariyle Mütevatir: Ravilerin genel anlamı itibariyle ittifak ettikleri, fakat her hadisin özel manası ile münferid kaldığı rivayetlerdir. Şefaate dair hadisler ile mestler üzerine meshetmeye dair hadisler buna örnektir.

 

Âhâd: Mütevatirlerin dışında kalanlardır. Rivayet Yolları İtibariyle üç kısma ayrılır:

1.       Meşhur: Üç ve daha fazla kişinin rivayet ettiği fakat tevatür sınırına ulaşmayan rivayettir.

2.       Aziz: Sadece iki kişinin naklettiği rivayettir.

3.       Garîb: Sadece bir kişinin naklettiği rivayettir.

 

Hadisin Sıhhati Şu Üç Hususla Bilinir:

1.       Hadis’in Buhârî ve Muslim'in Sahih’leri gibi hadisleri sahih kabul etmekte sözlerine itimad edilen kimselerin tasnif ettikleri eserlerde bulunması.

2.       Hadislerin sahih olduğunu belirtmekte sözüne güvenilen ve bununla birlikte bu hususta müsamahakârlıkla tanınmamış imam (kendisine uyulan önder) bir zatın, hadisin sıhhatini açıkça ifade etmesi.

3.       Ravilerinin ve rivayet yollarının tetkik edilmesi. Eğer sıhhat şartları eksiksiz olarak tesbit edilebilirse, o zaman hadisin sahih olduğuna dair hüküm verilir.

 

Mertebe İtibariyle: Hadisler Beş Kısma Ayrılır: Sahih li zâtihî, sahih li gayrihî, hasen li zatihî, hasen li gayrihî ve daîf (zayıf)

1.       Sahih Li Zâtihî: Zaptı tam, adaletli ravinin muttasıl bir senedle rivayet ettiği, şaz olmayan ve mertebeden kabule engel bir illeti bulunmayan rivayettir.

2.       Sahih Li Gayrihî: Bu bir kaç yoldan rivayet edilmesi halinde, hasen li zatihi olan hadistir.

3.       Hasen Li Zâtihî: Adaletli olmakla birlikte zaptı pek kuvvetli olmayan bir kimsenin muttasıl bir senetle rivayet ettiği, şazlıktan ve reddedilmeyi gerektiren illetten uzak hadistir.

Hasen li zâtihî ile sahih li zâtihî arasındaki tek fark, sahih hadiste zaptın tam olma şartının koşulması ile birlikte, hasen li zatihide bunun şart olmamasıdır.

4.       Hasen Li Gayrihî: Zayıf hadisin, biri diğerini telafi edecek ve aralarında yalancı ve yalanla itham olunmuş bir ravi bulunmayacak şekilde birkaç yoldan nakledilmesidir.

5.       Zayıf: Sahih ve hasen şartlarını taşımayan hadistir.

 

Âhâd Haberlerin Hükmü

Zayıf hariç olmak üzere âhâd hadisler:

1.       Zan ifade eder. Bu da bu rivayetlerin kendisinden naklolunduğu zata nisbetinin sahih olma ihtimalinin ağır olması demektir.

2.       Eğer bir haber mahiyetinde ise, tasdik edilmesi, eğer bir talep ifade ediyorsa, uygulanması suretiyle delâleti gereğince amelde bulunmak.

Zayıf hadise gelince ne zan, ne de amel ifade eder. Onu delil olarak kabul etmek de caiz değildir, zayıf olduğunu açıklamadan zikretmek de caiz değildir. Bir grup ilim adamı şu aşağıdaki şartlara bağlı olarak zikredilmesini müsamaha ile karşılamışlardır:

1.       Zayıflık derecesi ileri olmamalı

2.       Terğib ve terhibin sözkonusu edildiği amel, aslı itibariyle sabit olmalı

3.       Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'in onu söylediğine itikad etmemeli (kesin olarak inanmamalı)

 

Munkatı’ Hadis

Munkatı’ sened: Senedi muttasıl olmayan demektir. Munkatı’ senedin dört kısmı vardır: Mürsel, muallak, mu’dal ve munkatı.

1.       Mürsel: Sahabinin ya da tabiînden olan bir kimsenin peygamberden duymadığı bir şeyi peygambere ref’ etmesi (nisbet etmesi) demektir.

2.       Muallak: Senedinin baş tarafları zikredilmeyendir. Bazen muallak ile bütün senedi zikredilmemiş olan hadis te kastedilebilir. Buhârî'nin: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem her zaman Allah'ı zikrederdi, rivayeti gibi.

3.       Mu’dal: Senedinde arka arkaya iki ve daha fazla ravinin zikredilmediği hadistir.

4.       Munkatı’: Senedinde bir ya da arka arkaya olmamak şartı ile daha fazla ravinin hazfedildiği rivayettir.

 

TedlîsHadisi gerçekte bulunduğu dereceden daha üstün bir mertebede olduğunu vehmettirecek bir senedle nakletmektir. Tedlîs iki kısımdır: İsnaddaki tedlîs ve şuyûh Tedlîsi

1.       İsnaddaki Tedlîs: Kişinin, karşılaştığı kimselerden duymadığı bir sözü yahut yaptığını görmediği bir fiili o sözü duyduğunu ya da (o fiili) gördüğünü vehmettirecek şekilde rivayet etmesidir. Mesela dedi, yaptı gibi ifadeler kullanması.

2.       Şuyûh Tedlîsi: Rivayeti naklederek şeyhini (kendisinden hadis aldığı hocasını) meşhur olduğu nitelikten bir başkası ile zikretmesi ve böylelikle onun bir başka ravi olduğu izlenimini vermesidir. Bunu da ya kendisinden yaşça daha küçük olmasından ötürü böyle yapar ve bunu kendisinden daha aşağı mertebede bulunandan rivayet ettiğinin açığa çıkmasını istemez.

 

Muzdarib: Ravilerin, senedinde ya da metninde ihtilâf ettikleri ve bunların birarada telifine ya da tercihine imkân bulunmayan rivayetlere denir. Şayet cem mümkün olursa cem etmek gerekir ve ızdırab ortadan kalkar. Muzdarib zayıftır, delil olarak gösterilemez. Çünkü onun muzdarib olması ravilerinin zapt sahibi olmadıklarını gösterir. Ancak eğer ızdırab hadisin aslı ile ilgili değilse zarar vermez.

 

Metinde İdrâc: Ravilerden birisinin hadise gerekli açıklamayı yapmaksızın kendiliğinden bir söz araya sokuşturmasıdır. Bunu ya bir kelimeyi açıklamak, ya bir hüküm istinbat etmek ya da bir hikmeti beyan etmek için yapar. İdrâc hadisin başında, ortasında ve sonunda olabilir.

 

Hadiste Ziyade: Ravilerden birisinin hadisten olmayan bir şeyi hadise katması demektir. İki kısma ayrılır:

1.       İdrâc kabilinden olması: Bu, ravilerden herhangi birisinin hadis olarak değil de kendiliğinden eklediği bir fazlalıktır.

2.       Bazı ravilerin bu fazlalığın bizzat hadisten olduğunu ifade ederek gelmesi.

Eğer bu ziyade sika olmayan bir ravi tarafından zikredilmiş ise kabul edilmez. Şayet bu ziyade sika bir raviden geliyor ise eğer kendisinden daha çok rivayeti bulunan yahut daha sika bir kimsenin rivayeti ile uyuşmuyor ise bu fazlalık kabul edilmez.

 

Hadisi İhtisar Etmek: Hadisi rivayet edenin ya da nakledenin hadisten bir şeyler hazfetmesidir. Ancak beş şart ile caizdir:

1.       İstisnâ, gaye, hal, şart ve buna benzer hadisin anlamını ihlâl etmemesi

2.       Hadisin zikredilmesine sebep teşkil eden bölüm hazfedilmemelidir.

3.       Hazfedilen bölüm sözlü ya da fiilî bir ibadetin niteliğini açıklamak için zikredilmemiş olmalıdır.

4.       Hazfedenin lafızların medlûllerini, anlamı ihlâl eden (bozan) ve etmeyen hazfi bilen birisi olmalıdır ki, farkına varmaksızın anlamı ihlâl eden bir hazifte bulunmasın.

5.       Ravinin hadisi ihtisar ettiği yahut eğer tam olarak rivayet ederse ona bir fazlalık kattığı şeklinde hıfzı kötü birisi zannedilecek şekilde itham altında tutulan birisi olmaması gerekir.

 

Mana Yoluyla Hadis Rivayeti: Kendisinden hadis rivayet edilenin kullandığı lafızlardan başka lafızlar kullanarak hadisi nakletmek demektir. Ancak üç şartla caizdir:

1.       Dil ve kendisinden rivayette bulunulanın maksadı açısından hadisin anlamını bilmesi.

2.       Ravinin hadisin anlamını ezberlemiş olmakla birlikte lafzını unutması sebebiyle bunu gerektiren bir zorunluluğun bulunması.

3.       Lafzın zikir ve benzeri hadislerde olduğu gibi telaffuzları ile ibadet olunan türden olmaması.

 

Mevzu (Uydurma) Rivayetler

 

Mevzu: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem aleyhine yalan olarak uydurulmuş hadistir. Hükmü: Ancak ondan sakındırmak maksadıyla uydurma olduğu açıklanarak zikretmek caiz olur.

Hadisin uydurma olduğu bir kaç yolla bilinebilir:

1.       Hadisi uyduranın bunu itiraf etmesi

2.       Hadisin akla aykırı olması. Mesela, iki çelişkili hususu birarada sözkonusu etmesi, imkânsız bir şeyin varlığını dile getirmesi yahut vacip bir şeyin varlığına aykırı ifadeler taşıması ve benzeri hususlara aykırılığı.

3.       Dinde kesin olarak bilinen hususlara muhalif olması. Mesela İslam’ın rükünlerinden birisini kaldırması, faizi ya da benzer bir hükmü helal kılması yahut kıyametin kopacağı zamanı tayin etmesi.

 

Cerh ve Ta’dîl

 

Cerh: Ravinin, rivayetinin reddedilmesini gereken bir niteliğe sahip olduğunu tesbit etmek yahut kabul edilmesini gerektiren bir niteliğe sahip olmadığını belirterek, rivayetinin reddedilmesini gerektirecek şekilde sözkonusu edilmesidir. Cerh mutlak ve mukayyed olmak üzere iki kısma ayrılır:

1.       Mutlak: Ravinin herhangi bir kayıt sözkonusu edilmeden cerh edildiğini belirtmek. Bu her halükârda onun rivayetinin reddedilmesini gerektirir.

2.       Mukayyed: Ravinin şeyh (hoca) ya da taife ya da buna benzer muayyen bir şeye nisbetle cerhedildiğinin sözkonusu edilmesi.

Cerhin kabul edilmesi için beş şart aranır:

1.       Cerh yapanın adaletli olması gerekir. Fâsıkın cerhi kabul edilmez.

2.       Uyanık birisi tarafından yapılmalıdır. Gafleti bulunanın cerhi kabul edilmez.

3.       Cerhin sebeplerini bilen birisi tarafından yapılmalıdır.

4.       Cerhin sebebini açıklamalıdır. Müphem ifadelerle cerh kabul edilmez.

5.       Adaleti mütevatir, imameti meşhur kimse hakkında yapılmamalıdır. Nafi, Şu'be, Malik ve Buhârî gibi.

Ta’dîl: Ravinin rivayetinin kabul edilmesini gerektiren bir sıfata sahip olduğunun, rivayetinin de reddedilmesini gerektiren bir niteliğinin bulunmadığının belirtilmesi suretiyle ravinin sözkonusu edilmesidir. Mutlak ve mukayyed olmak üzere iki kısma ayrılır:

1.       Mutlak: Ravinin herhangi bir kayıt sözkonusu edilmeden adalet ile anılmasıdır. Bu onun her durumda sika olduğunun belirtilmesi demektir.

2.       Mukayyed: Ravinin şeyh, taife ya da buna benzer muayyen bir şeye nisbetle âdil olduğunun belirtilmesidir..

Ta’dilin kabul edilmesi için dört şart aranır:

1.       Ta’dil yapanın adaletli olması gerekir, fâsık bir kimsenin tadili kabul edilmez.

2.       Uyanık olması gerekir. Dış görünüşe aldanan gafil kimsenin tadili kabul edilmez.

3.       Adalet sebeplerini bilen bir kimse tarafından yapılmalıdır..

4.       Rivayetinin reddedilmesini gereken yalancılık, açık fasıklık ya da buna benzer bir husus ile ün salmış bir kimse hakkında yapılmamış olmalıdır.

 

Haberin, Kendisine İzafet Edildiği Kimse Bakımından Kısımları

1.       Merfû’: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e izafe edilendir. Bu da iki kısma ayrılır. Sarih (açık) merfû’ veya hükmen merfû’:

a.       Sarih merfû’: Bizzat Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e izafe edilen söz, fiil, takrir, ahlakî vasıf ya da yaratılışının niteliği ile alakalı şeylerdir.

b.      Hükmen merfû’: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e izafe edilmiş hükmünü taşıyan rivayetlerdir. Bu da birkaç türlüdür:

2.       Mevkûf: Sahabiye izafe edilmekle birlikte merfû’ hükmü sabit olmayan rivayettir

3.       Maktû’: Tabiîye ve ondan sonra gelenlerden birisine izafe edilendir.

 

Sahabi: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem ile ona iman ederek birlikte bulunan yahut onu gören ve bu hal üzere ölen kimsedir.  Buna göre önce irtidad eden, sonra tekrar İslama dönen kimseler de kapsama girer. el-Eş’as b. Kays gibi.

 

Muhadram: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e hayatta iken iman etmekle birlikte, onunla bir araya gelememiş olan kimseye denir. Muhadramlar ashab ile tabiîn arasında bağımsız bir tabakadırlar denildiği gibi, hayır, onlar tabiînlerin büyükleridir, diye de söylenmiştir.

 

Tabiûn: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e iman eden bir kişi olarak sahabi ile birarada bulunan ve bu hali üzere ölen kimsedir. Tabiûn üç tabakadırlar. Büyük, küçük ve ikisinin arasında. Tabiûnun büyük tabakası rivayetlerinin çoğunluğu ashab-ı kiramdan olan kimselerdir. Küçük tabaka ise rivayetlerinin çoğunluğu tabiînden olan ve ancak az sayıdaki sahabi ile karşılaşmış bulunan kimselerdir. Orta tabaka ise hem ashabdan, hem de tabiîlerin büyüklerinden çokça rivayette bulunan kimselerdir.

 

Ashab-ı Kiramdan En Son Vefat Eden Kişileri Bilmenin Faydaları:

1.       Bu nihai tarihten sonra ölen bir kimseden sahabi olduğu iddia etse de kabul edilmez.

2.       Bu son tarihten önce temyiz yaşına erişmeyen kimsenin ashab-ı kiramdan rivayet ettiği hadisler munkatı’dır.

 

İsnâd: Sened de denilir. Hadisi bize nakleden hadisin ravileridir. İsnâd, âlî ve nâzil olmak üzere iki kısımdır: Âlî isnad, Sıhhate daha yakın olandır, nâzil isnâd da bunun aksidir.

Uluvv iki türlüdür. Sıfat itibariyle uluvv, adet (saygı) itibariyle uluvv.

1.       Sıfat itibariyle uluvv: Ravilerin zapt ya da adalet bakımından bir başka isnaddaki ravilerden daha güçlü olmaları demektir.

2.       Sayı bakımından uluvv: Bir senetteki ravilerin sayılarının bir başka senede nisbetle daha az olması demektir.

Sayı azlığının uluvv olmasının sebebi, aradaki vasıtalar azaldıkça hata ihtimalinin azalmasından dolayıdır. Bundan dolayı böyle bir senedin sıhhat ihtimali daha yüksektir.

Nüzûl ise uluvvün karşıtı olup, o da sıfat itibariyle nüzul ve sayı itibariyle nüzûl olmak üzere iki türlüdür.

1.       Sıfat itibariyle nüzûl: Bir senetteki ravilerin zapt ya da adalet bakımından bir diğer senetteki ravilerden daha zayıf olmaları demektir.

2.       Sayı itibariyle nüzûl ise; bir senetteki ravi sayısının bir diğer senettekine nisbetle daha çok olması demektir.

Bazan aynı isnadda sıfat itibariyle uluvv ve sayı itibariyle uluvv türleri birarada bulunabilir. Bu durumda böyle bir isnad hem sıfat bakımından, hem sayı bakımından âlî olur.

 

Müselsel: Ravilerin gerek rivayet eden, gerek rivayet ile ilgili aynı husus üzerinde ittifak etmeleri demektir. Burada ravilerin tek bir siga üzerinde ittifak ettikleri teselsülen görülmüştür. O da "haddesenâ: bize anlattı" sözüdür. Mesela, rivayet an fulanin an fulan lafzı ile müteselsilen gelirse, yine böyledir.

Müselselin faydası: Ravilerin birbirlerinden rivayet alışlarını iyice zaptettiklerini ve herbirisinin kendisinden öncekine tabi oluşta itina gösterdiğini açıkça ortaya koymaktır.

 

Hadis Tahammülü: Hadisi, kendisinden rivayet ettiği şahıstan alması demektir. Üç şartı vardır:

1.       Temyiz: Hitabı anlamak, ona doğru cevap vermek demektir. Çoğunlukla yedi yaşı tamamlanınca gerçekleşir.

2.       Akıl: Deli ve bunağın hadis alması sahih değildir.

3.       Mâni (tahammüle engel) hususlardan uzak olmak: Aşırı derecede uyuklamak yahut fazla gürültü ya da çokça meşgul eden bir durum sözkonusu iken hadis tahammülü sahih olmaz.

 

Hadis Rivayeti (edâsı): Başkasına ulaştırmak demektir. Hadisi duyduğu gibi nakletmelidir. Hatta edâ sîgalarında bile böyle yapmalıdır. Bunun için haddesenî yerine, ahbaranî demez yahut semi’tu veya buna benzer bir ifade kullanmaz. Edanın kabulü için birtakım şartlar vardır. Bazıları şunlardır:

1.       Akıl: Delinin ve bunağın edası kabul edilmediği gibi yaşlılığı veya başka bir sebep dolayısıyla temyiz gücünü kaybetmiş olanın edâsı da kabul edilmez.

2.       Bulûğ: Küçüğün edâsı kabul edilmez. Güvenilir, murahik (buluğ yaşı oldukça yaklaşmış) kimseden kabul edileceği söylenmiştir.

3.       Müslüman olmak: Kâfir bir kimse müslümanken hadis tahammül etmiş (rivayet almış) olsa dahi kâfirin edâsı kabul edilmez.

4.       Adalet: Fasıkın edası -adaletli iken hadis tahammül etmiş olsa dahi- kabul edilmez.

5.       Engeli bulunmamak: Buna göre aşırı uyuklar yahut kafasını meşgul eden bir halde iken edâ kabul edilmez.

 

Hadis Tasnif YollarıHadislerin iki türlü tasnif yolu vardır:

1.       Usûl tasnifi: Bunlar hadisin, musannifden isnadın son noktasına ulaşıncaya kadar senediyle tasnif edildiği eserlerdir.

a.       Cüzler: Herbir ilim babı için özel ve bağımsız bir cüz tasnif edilir. Mesela, namaz bahsi için özel bir cüz, zekât bahsi için özel bir cüz tasnif eder ve bu böylece sürüp gider.

b.      Bablara göre tasnif: Tek bir cüzde birden çok bab bulunur ve bu bablar konulara göre düzenlenir. Fıkıh babları veya başka bablar şeklinde.

c.       Müsnedlere göre tasnif: Her sahabinin hadislerini ayrı bir bölüm halinde toplayıp "Ebu Bekir'in Müsnedi"nde Ebu Bekir'den naklettiği bütün rivayetleri kaydeder.

2.       Furû' Tasnifi: Bunlar bu eseri tasnif edenlerin usûlden naklederek asıllarına nisbet ile sened zikretmeksizin tasnif edilen eserlerdir. Bunun da çeşitli yolları vardır. Bazıları:

a.       Bablara göre yapılan tasnif: İbn Hacer el-Askalanî'nin Bulûğu'l-Merâm, Abdu'l-Ğani el-Makdisî'nin Umdetu'l-Ahkâm adlı eserleri gibi.

b.      Alfabetik sıraya göre düzenlenmiş tasnif: Suyuti'nin el-Camiu's-Sağir adlı eseri gibi.

 

Kütüb-i Sitte

Bu tabir aşağıdaki usûl (ana kitaplar) hakkında kullanılır:

1.       Sahih-i Buhârî

2.       Sahih-i Muslim

3.       Nesâî'nin “Sünen”i

4.       Ebû Dâvûd'un “Sünen”i

5.       Tirmizî'nin “Sünen”i

6.       İbn Mâce'nin “Sünen”i
 

TEFSİR USULÜ

 

 

KUR'AN-I KERİM

Sözlükte Kur’ân "kaf, ra ve elif" kökünden; okumak ya da toplamak anlamında bir mastardır. Şer'î bir terim olarak Kur’ân; yüce Allah'ın Rasûlü ve peygamberlerinin sonuncusu Muhammed Sallallahu aleyhi vesellem'e indirilmiş bulunan, Fatiha sûresi ile başlayıp, Nâs sûresiyle biten yüce Allah'ın kelâmıdır.

 

Kur’ân'ın Nüzûlü

Kur’ân ilk olarak Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem'e ramazan ayında, kadir gecesinde nazil oldu. Kur’ân Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem efendimize ilk indirilmeye başladığında ilim ehlince meşhur olan görüşe göre kırk yaşında idi. Yüce Allah'tan Kur’ân-ı Kerim'i Rasûlullah’a indiren ise şerefli melekler arasından mukarreb meleklerden birisi olan Cebrail Aleyhisselam'dır:

Kur’ân-ı Kerim'in Sebebe Bağlı Olarak ve Olmayarak Nüzûlü

Kur’ân-ı Kerim'in nüzûlü iki kısımdır:

1.       Sebebe bağlı olmadan nâzil olan buyruklar: Bunlar, nüzûlünden önce indirilmesini gerektiren herhangi bir sebebin varlığı sözkonusu olmadan inen buyruklardır. Kur’ân-ı Kerim âyetlerinin çoğunluğu böyledir.

2.       Bir sebebe bağlı olarak nâzil olmuş buyruklardır. Bu da nuzulünden önce indirilmesini gerektiren bir sebebin ortaya çıktığı buyruklardır.

Sebeb’in çeşitleri:

a.       Yüce Allah'ın cevabını verdiği bir soru. Meselâ:"Sana hilalleri soruyorlar. De ki: Onlar insanlar için bir de hac için vakit ölçüleridir." (el-Bakara, 2/189)

b.      Bir açıklama ve bir sakındırma gerektiren bir olay  sonrasında. "Andolsun onlara soracak olsan elbette şöyle diyeceklerdir: 'Biz sadece eğlenip şakalaşıyorduk.'" (et-Tevbe, 9/65) diye başlayan iki ayet-i kerime, münafıklardan bir adam hakkında inmişlerdir.

c.       Hükmü bilinmesine gerek duyulan meydana gelmiş bir fiil sebebiyle. Yüce Allah'ın: "Kocası hakkında seninle mücadele eden ve Allah'a şikâyet etmekte olan kadının sözünü elbetteki Allah işitmiştir. Allah sizin konuşmanızı da zaten işitiyordu. Çünkü Allah en iyi işitendir, en iyi görendir." (el-Mücadele, 58/1) diye başlayan buyrukları buna örnektir.

 

Nüzûl Sebeplerini Bilmenin Faydaları

1.       Kur’ân-ı Kerim'in yüce Allah tarafından indirilmiş olduğunu açıklamak.

2.       Yüce Allah'ın Rasûlünü savunmak noktasında ona gösterdiği itinayı açıklaması.

3.       Yüce Allah'ın sıkıntılarını açmak, kederlerini ortadan kaldırmak suretiyle kullarına verdiği önemi ortaya koymak.

4.       Âyeti doğru bir şekilde anlamak.

 

Lafzın Umumiliği ve Sebebin Hususiliği

Şayet âyet-i kerime özel bir sebep dolayısıyla inmekle birlikte lafzı umumi bir anlam ifade ediyorsa, âyetin hükmü hem iniş sebebini hem de lafzının kapsamına giren bütün hususları kapsar.. Örnek liân âyetleri gösterilebilir.

 

MEKKÎ VE MEDENΠ(Kur’ân'ın Mekke'de ve Medine'de İnen Bölümleri)

Kur’ân-ı Kerim 23 senelik bir süre içerisinde Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e parça-parça indirilmiştir. Bundan dolayı ilim adamları Kur’ân'ı; Mekkî ve Medenî olmak üzere iki kısma ayırmışlardır:

1.       Mekkî: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'e Medine'ye hicretinden önce inen buyruklara denir.

2.       Medenî: Rasûlullah’a Medine'ye hicretinden sonra inen buyruklara denir.

 

Mekkî Bölümleri Üslûb ve Konu Bakımlarından Farkları

1.       Üslûb Bakımından :

a.       Mekkî buyruklarda çoğunlukla görülen güçlü bir üslûb ve sert bir hitaptır. Meselâ, el-Müddessir ve el-Kamer sûreleri. Medenî buyruklarda çoğunlukla görülen ise yumuşak bir üslûb ve kolay bir hitaptır.  Örnek: el-Mâide sûresi.

b.      Mekkî surelerde çoğunlukla âyetler kısa, getirilen deliller güçlüdür. Örnek olarak Tûr suresi. Medenî buyruklara gelince, Medenî âyetler çoğunlukla uzun ve herhangi bir delil getirilmeksizin serbest bir şekilde hükümler sözkonusu edilmektedir. Örnek: Bakara suresindeki deyn (borçlanma) âyeti.

2.       Konu Bakımından:

a.       Mekkî buyruklarda çoğunlukla görülen, tevhid ve doğru akideye dair açıklamalardır. Özellikle ulûhiyetin tevhidi ve öldükten sonra dirilişe iman ile alakalı hususlar dile getirilmiştir.

b.      Medenî buyruklarda çoğunlukla görülen ise ibadetlere ve muamelata dair geniş açıklamalardır.

c.       Kur’ân'ın Medine'de inen bölümlerinde cihad, cihada dair hükümler, münafıklar ve onların durumlarına dair geniş açıklamalar yer alır.

 

Kur’ân'ın Kısım Kısım İndirilişindeki Hikmet:

1.       Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'in kalbine sebat vermek ve pekiştirmek.

2.       İnsanlara Kur’ân'ı ezberlemeyi, onu anlamayı, gereğince amel etmeyi kolaylaştırmak.

3.       Kur’ân'ın inen bölümlerini kabul etmek ve bunları uygulamaya geçirmek için gayrete getirip teşvik etmek.

4.       En mükemmel mertebeye ulaşıncaya kadar teşrîde tedricîlik. İnsanların alışageldikleri ve ona alışarak büyüdükleri, kesin olarak kendilerine yasaklanması ile onlara karşı çıkılması zor olan içkiyi haram kılan âyetlerde görüldüğü gibi.

 

Kur’ân'ın Tertibi

Kur’ân'ın tertibi mushaflarda yazılı, kalplerde ezberlenmiş olduğu şekilde ardı arkasına okunması demektir. Bu tertip üç çeşittir:

1.       Kelimelerin tertibidir. Herbir kelimenin âyetteki yerinde olması demektir.

2.       Âyetlerin tertibidir. Bu da herbir âyetin surenin o âyete ait olan yerinde olması demektir.

3.       Sûrelerin tertibidir. Herbir sûrenin mushaftaki yerini alması demektir.

 

Kur’ân'ın Yazılması ve Toplanması

Kur’ân'ın yazılış ve toplanmasının üç aşaması vardır:

a.       Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem dönemindedir. Bu aşamada yazmaktan çok ezberlemeye dayanmaktadır.

b.      Ebu Bekir Radıyallahu anh döneminde hicretin onikinci yılında gerçekleşmiştir. Yemame vakasında aralarında Ebu Huzeyfe'nin azadlısı Salim'in de bulunduğu çok sayıda Kur’ân okuyucusu şehid edilmiştir. Bunun üzerine Ebu Bekir Radıyallahu anh Kur’ân kaybolmasın diye toplanmasını emretmiştir.

c.       Mü'minlerin emiri Osman b. Affan Radıyallahu anh döneminde hicretin 25. yılında gerçekleşmiştir. Ashab’ın(ra) ellerinde bulunan sahifelerin farklılıklarına göre insanların da farklı okuyuşları olmuştur. Bu sebeple fitnenin başgöstermesinden korkulmuştur. Bunun üzerine Osman Radıyallahu anh bu sahifelerin tek bir mushaf halinde toplanmasını emretmiştir.

TEFSİR:

Sözlükte "fesr" kökünden gelmekte olup, örtülü olan bir şeyin üstünü açmak demektir. Terim olarak; Kur’ân-ı Kerim'in anlamlarını açıklamak demektir.

 

Kur’ân Tefsirinin Kaynakları

a.       Yüce Allah'ın kelamı.

b.      Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem'in sözleri.

c.       Ashab Radıyallahu anhum'un

d.      Ashab-ı Kiram Radıyallahu anh'dan tefsir öğrenmeye itina ve gayret göstermiş tabiînin sözleriyle tefsir etmek.

e.      İfadelerin siyâkına (akışına) göre kelimelerin gerektirdiği şer'î ve lugavî manalara göre tefsir etmek.

 

Me'sûr (Rivâyet Yoluyla) Tefsirde Görülen Ayrılıklar

Me'sûr (rivâyet yoluyla) tefsirde görülen ayrılıklar üç türlüdür:

1.       Sadece lafızda farklılık olmakla birlikte anlamın bir olması. Bu ayrılığın âyetin anlamına herhangi bir etkisi yoktur.

2.       Hem lafız, hem anlamın farklılığı ile birlikte aralarında çelişki olmadığından ötürü âyetin her iki anlama gelme ihtimalinin bulunması. Bu durumda âyet her iki anlama göre ele alınır ve bu iki anlama göre tefsir edilir.

3.       Lafız ve mana farklı olmakla birlikte âyetin aynı anda -aralarındaki çelişki dolayısıyla- her iki anlama gelme ihtimalinin bulunmaması. Bu durumda âyet ya siyâkın (ifade akışının) yahutta başka bir hususun delâleti ile ikisinden daha çok tercih edilenine göre yorumlanır.

 

KUR’ÂN'IN TERCÜMESİ

Tercüme Sözlükte, hepsi, beyan ve açıklama anlamı çerçevesinde değişik manalar hakkında kullanılır. Terim olarak, bir sözü başka bir dille ifade etmektir. Kur’ân tercümesi; başka bir dille Kur’ân'ın anlamını ifade etmek, demektir.

Kur’ân tercümesi iki türlüdür:

1.       Harfî tercüme olup, herbir kelimenin diğer dildeki karşılığının konulması ile olur.

2.       Anlam veya tefsir tercümesi. Bu da sözlerin anlamının, lafızlara ve sıraya riayet etmeden bir başka dil ile ifade edilmesi demektir.

Mana yoluyla tercüme ise, âyetin ihtiva ettiği mananın tamamının tercüme edilmekle birlikte, herbir kelimenin anlamı ve sırasının gözönünde bulundurulmamasıdır. Böyle bir tercüme toplu anlamıyla yapılan tefsire yakın bir muhtevaya sahiptir.

 

MUHKEM VE MÜTEŞABİH

Kur'ân-ı Kerim için muhkemlik ve müteşabihlik üç çeşittir:

1.       Yüce Allah'ın Kur’ân'ın bütünü için bir nitelik olarak sözkonusu ettiği genel muhkemlik.

2.       Kur’ân-ı Kerim'in tümüne nitelik olan genel müteşabihliktir.

3.       Kur’ân âyetlerinin bir bölümüne mahsus muhkemlik ile bir diğer bölümüne mahsus müteşâbihliktir.

 

Kur’ân-ı Kerim'de Müteşâbihlerin Çeşitleri

1.       Hakiki müteşâbihlik. Bu insanların bilmelerine imkân bulunmayan hususları kapsar. Yüce Allah'ın sıfatlarının hakikatleri gibi.

2.       Nisbi müteşabihlik. Bazı insanlar için müteşâbih görülmekle birlikte bazıları için öyle görünmeyendir. Bu durumda ilimde derinleşmiş olanlar bunu bilirken, başkaları bilmeyebilir.

 

Kur’ân-ı Kerim Âyetlerinin Muhkem ve Müteşâbih Türlerine Ayrılmasındaki Hikmet

Eğer Kur’ân'ın tamamı muhkem olsaydı, bu sefer hem tasdik hem de amel yönü ile Kur’ân'la sınama hikmeti sözkonusu olmazdı. Çünkü Kur’ân'ın anlamı açıkça ortada olacak olsaydı fitneyi aramak ve Kur’ân'ın tevili peşinde gitmek maksadı ile onu tahrif etmeye ve müteşâbihlere sarılmaya imkân bulunmazdı.

Şayet bütünüyle müteşâbih olsaydı, bu sefer Kur’ân'ın bütün insanlar için apaçık ve bir hidayet olması sözkonusu olmazdı. Gereğince amel etmeye de imkân bulunmazdı. Üzerine sağlam bir akide bina edilemezdi.

 

Kur’ân'da Çelişki Olduğu İzlenimini Veren Buyruklar

Tearuz; iki âyetin birisinin ifade ettiği hususu, diğerinin ifade ettiğini imkansız kılması demektir. Meselâ; bir âyet bir hususu tespit ederken, diğeri aynı hususu nefyeder. İkisinin de ifade ettiği muhteva haber vermek mahiyetinde olan iki âyet arasında bir teâruzun ortaya çıkması imkânsızdır. Her ikisi bir hükme delâlet eden iki âyet arasında bir teâruzun olması da imkânsızdır. Çünkü bu iki âyetten sonra gelen âyet birinci geleni neshedicidir. Nesh sabit olduğuna göre birinci âyetin hükmü artık devam etmez ve ikinci âyetin hükmü ile çelişki arzetmez. Bu kabilden tearuz izlenimi veren âyetler görüldüğü takdirde, her iki âyetin birlikte telif edilmesine gayret edilir. Eğer bu sağlanamayacak olursa, o takdirde bu hususta herhangi bir yargıya varmadan işi bilene havale etmek gerekir.

 

KASEM (Yemin)

Kasem; yemin demek olup, herhangi bir hususu tazim olunan bir sözü vav ya da benzeri diğer edatlardan birisini sözkonusu ederek tekid etmektir. Yemin edatları üç tanedir:

1.       Vav: "Göğün ve yerin Rabbi hakkı için (vav) o sizin konuştuğunuz gibi kesin bir gerçektir." (ez-Zâriyât, 51/23) buyruğu gibi.

2.       Be: "Hayır... kıyamet gününe yemin ederim (be)" (el-Kıyame, 75/1) buyruğu gibi,

3.       Te: "Allah'a andolsun ki, huzura geldiğiniz şeylerden elbette sorguya çekileceksiniz." (en-Nahl, 16/56)

Kasemin iki faydası vardır:

1.       Adına yemin edilenin (muksemun bih) azametini açıklamak.

2.       Kendisi sebebiyle yemin edilenin (muksemun aleyhin) önemini açıklamak ve onu tekid etmek istemek.

 

KASAS (Kıssa Anlatmak)

Kasas ve kass (kıssa anlatmak) sözlükte izi takip etmek demektir. Terim olarak; ardı arkasına gelen birtakım aşamalara sahip bir hususa dair haber vermektir.

Kur’ân-ı Kerim'deki kıssaların oldukça büyük, pekçok hikmetleri vardır:

1.       Yüce Allah'ın bu kıssaların ihtiva ettiği hikmeti açıklaması.

2.       Yalanlayanları cezalandırmak suretiyle yüce Allah'ın adaletinin açıklanması.

3.       Mü'minleri mükâfatlandırmak suretiyle yüce Allah'ın lütfunun açıklanması.

4.       Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'in yalanlayıcıların kendisine yaptıklarına karşı teselli edilmesi.

5.       Mü'minlerin iman üzere sebat etmeleri ve imanlarını arttırmaları için teşvik etmek.

6.       Kâfirleri küfürlerini sürdürmekten sakındırmak.

7.       Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem'in risaletini ispatlama.

 

Kıssaların Tekrarı

Bazı Kur’ân kıssaları sadece bir defa geçmektedir. Lukman kıssası, Ashab-ı Kehf kıssası gibi. Kimisi de görülen ihtiyaca ve maslahata binaen birkaç defa tekrar edilmektedir. Fakat bu tekrarlama tek bir şekilde olmaz. Aksine kısalığı, uzunluğu, yumuşaklığı, sertliği farklılık arzeder. Diğer taraftan kıssanın bazı yönleri bir yerde zikredilirken, diğer yönleri bir başka yerde sözkonusu edilmemektedir. Kıssalarda bu tür tekrarın hikmetlerinin bazıları şunlardır:

1.       Anlatılan bu kıssanın önemini açığa çıkarmak. Çünkü bu kıssanın tekrar edilmesi, ona itina gösterildiğini ortaya koyar.

2.       İnsanların kalplerinde iyice yer etmesi için tekrar edilen kıssanın pekiştirilmesi.

3.       Bu kıssalara muhatap olanların durumlarını ve zamanı gözönünde bulundurmak.

4.       Kıssaların durumun gerektirdiğine uygun olarak kimi zaman böyle, kimi zaman öbür türlü anlatılması suretiyle Kur’ân belâğatinin açığa çıkması.

5.       Kur’ân'ın doğru olduğunun ve onun yüce Allah tarafından gönderildiğinin açıkça ortaya konulması. Çünkü aynı kıssa, herhangi bir çelişki sözkonusu olmaksızın çeşitli şekillerde anlatılmış bulunmaktadır.

 

İSRÂİLİYÂT:

İsrailoğullarından olan yahudilerden, yahut hristiyanlardan nakledilen haberlerdir.Bu haberler üç türdür:

1.       İslâmın kabul ettiği ve doğru olduğuna tanıklık ettiği kıssalar haktır.

2.       İslâm’ın kabul etmeyip, yalan olduğuna tanıklık ettiği haberler. Bunlar da bâtıldır.

3.       İslâm’ın kabul etmemekle birlikte red de etmediği haberler hakkında ise hüküm vermemek icap eder.

İlim Adamlarının İsrâiliyâta Karşı Tutumları

İlim adamlarının, özellikle de müfessirlerin bu türden olan İsrâiliyâta karşı çeşitli tutumları vardır.

a.       Kimileri İsrâiliyâttan olan bu tür rivayetleri senetleriyle birlikte çokça zikretmiş olup, senetlerini kaydetmek suretiyle bu hususta sorumluluktan kurtulduğunu kabul etmiştir. İbn Cerir Taberî gibi.

b.      Kimileri bu tür İsrâiliyâtı çokça zikretmekle birlikte çoğunlukla senetlerini de kaydetmemiştir. Beğavî buna örnektir.

c.       Kimisi de bu tür rivayetlerin pek çoğunu zikretmekle birlikte, bazılarının akabinde zayıf olduklarını belirtmiş ya da onları reddetmiştir. İbn Kesir gibi.

d.      Kimisi de bu tür rivayetleri reddetmekte aşırıya gitmiş ve bunlardan Kur’ân'a tefsir olarak değerlendireceği hiçbir şey zikretmemiştir. Muhammed Reşid Rıza gibi.

ZAMİR

Sözlükte, ya zayıflık demek olan "ed-dumûr"dan gelmektedir. Çünkü harfleri azdır. Yahutta gizlemek anlamındaki "el-idmar"dan gelmektedir. Çünkü zamir gizli, saklıdır.

Terim olarak; ifadeyi kısaltmak amacıyla zâhir yerine kullanılandır. Zamir; (hazır ve gaib için kullanılan isimlerin) köklerinden olmamakla birlikte hazır ya da gaib oluşa delâlet edendir, diye de tanımlanmıştır. Hazırda olana delâlet eden iki çeşittir:

1.       Mütekellim (birinci şahıs) için: "Ben işlerimi Allah'a ısmarlıyorum." (el-Mü'min, 40/44) buyruğundaki zamirler gibi.

2.       Muhatap (ikinci şahıs) için: "Kendilerine nimet verdiğin kimselerin yoluna." (el-Fâtiha, 1/7) buyruğundaki zamirler gibi.

Bu iki zamirin hazır oluşun delâletleri ile yetinilerek mercia (zamirlerin ait olduğu kişiye gönderilmelerine) ihtiyaçları yoktur.

Gaib (üçüncü şahıs)a delâlet eden zamir ise, gaib için kullanılması öngörülen zamirlerdir. Bunun ise ait olacağı bir merciinin bulunması kaçınılmazdır. "Nuh, Rabbine seslendi." (Hud, 11/45) gibi.

Zamir bazen daha önce geçmiş fiilden de anlaşılabilir. Yüce Allah'ın: "Adalet yapın. Çünkü o takvâya daha yakın olandır." (el-Maide, 5/8)

Zamirin mercii bazan rütbe (cümle içerisinde gelmesi gereken sıra) itibariyle değil de, lafız itibariyle daha önce geçebilir."Hani İbrahim'i Rabbi... imtihan etmişti." (el-Bakara, 2/124) buyruğunda olduğu gibi.

Bazen zamirin mercii, ifadelerin akışından anlaşılabilir. Yüce Allah'ın: "(Ölenin) çocuğu varsa anne ve babasının herbirine geriye bıraktığından altıda biri verilir." (en-Nisa, 4/11) buyruğu gibi. Burada zamir "geriye bıraktığı" lafzından anlaşılan "ölü"ye aittir.

Bazen zamir mercii ile uyumlu olmayabilir. Yüce Allah'ın "Andolsun ki biz (ilk) insanı süzülmüş bir çamurdan yarattık. Sonra onu sağlam bir karargahta yerleşen bir nutfe kıldık." (el-Mu'minun, 23/12-13) buyruğunda gibi.

Eğer zamir mercii, hem tekil, hem çoğul bir zamirin dönmesine elverişli ise, zamirin bu iki şekilden birisi ile mercie ait olması mümkündür. Yüce Allah'ın: "Kim Allah'a iman edip salih amel işlerse onu altından ırmaklar akan cennetlere, kendileri orada ebedi ve devamlı kalmak üzere koyar. Allah on(lar)a gerçekten güzel bir rızık vermiştir." (et-Talâk, 65/11)

Eğer zamirler birden çok olursa, aslolan zamir merciinin bir olmasıdır. Yüce Allah'ın şu buyruğunda olduğu gibi: "Ona çetin güçler sahibi öğretti. O büyük bir güce sahiptir. Hemen asıl şeklinde doğruluverdi ve o en yüksek ufukta idi. Sonra yaklaşıp sarktı. Böylece iki yay (boyu) kadar veya daha da yaklaştı. Kuluna vahyettiğini vahyetti." (en-Necm, 53/5-10)

 

Zamir Kullanılacak Yerde Açık İsmi Zikretmek

Aslolan zamir gelmesi gereken yerde zamir kullanmaktır. Çünkü böylesi anlamı daha açık ortaya koyar, lafzan daha kısadır. Bundan dolayı yüce Allah'ın: "Allah onlar için bir mağfiret ve büyük bir mükâfat hazırlamıştır." (el-Ahzab, 33/35) buyruğunda zamir kendisinden önce geçmiş yirmibeş kelimenin yerini tutmaktadır.

Bazen zamir yerine açıkça isim getirildiğide olur. İşte "zamir kullanılacak yerde açık isim kullanmak" diye adlandırılan husus da budur. Bunun, anlatımın akışına göre ortaya çıkacak pekçok faydaları vardır. Bazıları şunlardır:

1.       Açık ismin gerektirdiği şekilde onun mercii hakkında hüküm vermek.

2.       Hükmün illetini açıklamak.

3.       Açık, ismin gerektirdikleri niteliklere sahip herkes için hükmü umumîleştirmek. "Kim Allah'a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrail ve Mikâil'e düşman olursa, şüphesiz Allah o kafirlerin düşmanıdır." (el-Bakara, 2/98)

Bu buyrukta yüce Allah: "Allah o kimseye düşmandır" diye buyurmamıştır. Açıktan açığa zamir yerine ismin zikredilmesi ayrıca şu hususları ifade etmektedir:

a.       Allah'a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrail'e ve Mikâil'e düşmanlık eden kimse hakkında kâfir olduğu hükmünün verilmesi.

b.      Küfürleri sebebiyle Allah'ın bunlara düşman olduklarının belirtilmesi.

c.       Kâfir olan her kimseye Allah'ın düşman olduğunun açıklanması.

 

Fasıl Zamiri

Fasıl zamiri, munfasıl ref’ zamiri (özne konumundaki ayrı zamir) şeklinde bir harf olup, her ikisi de marife oldukları takdirde mübtedâ ile haber arasında yer alır. Bu durumda fasıl zamiri bazen mütekellim (birinci şahıs) zamiri olarak gelebilir. Yüce Allah'ın: "Ben, evet ben Allah'ım! Benden başka ilah yoktur." (Taha, 20/14) buyruğu ile: "Muhakkak biz saf saf duranlarız." (es-Sâffât, 37/165) buyruklarında olduğu gibi.

Bazen muhatap (ikinci şahıs) zamiri de kullanılabilir. Yüce Allah'ın: "Onlar üzerinde gözetleyici sen oldun." (el-Maide, 5/117) buyruğunda olduğu gibi.

Bazen gâib (üçüncü şahıs) zamiri de kullanılabilir. Yüce Allah'ın: "İşte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridir." (el-Bakara, 2/5) buyruğunda olduğu gibi.

Bunun üç faydası vardır:

1.       Te'kid (ifadeyi pekiştirmek)

2.       Hasr: Bu zamirden önceki ifadenin, zamirden sonra gelecek ifadeye has ve ona munhasır olduğunu anlatır.

3.       Fasl ifade eder. Yani zamirden sonra gelen ismin haber ya da tabi olduğunu anlatır.  
 
 

0 Yorum - Yorum Yaz


 

Tefsir Rivayetlerine Göre Kuran’ın Nüzul Ortamı

 

             Ödev Konusu: Tarih Mütaalası (Yüksek Lisans Bahar Dönemi)

 

21.05.2015

 

 

Bilge Hatice EKİCİ

14912786

 

Hz Peygamber Dönemi

 

Tefsir Tarihi Açısından

Peygamber Efendimiz tebyin ve tebliğle görevlendirilmesi icabı Kuran’ın nüzulü esnasından ashabın anlayamadığı Kuran ayetlerini açıklıyordu. Ashabın anlamakta zorlandığı konular nüzul ortamından beslenmelerinden dolayı akaid konularıyla ilgili değildir. Kurtubi  Sünnet’in Kuran’ı beyanının iki şekilde olduğunu anlatır: Birincisi, kitaptaki mücmeli beyandır: beş vakit namazın vakitlerinin beyanı, zekatın miktarı ve haccın menasikini beyanı  gibi. İkincisi ise, Kitabın hükmü üzerine ziyadeliktir, der. Mesela kadının nikahını hala ve teyze üzerine haram kılmak gibi.

Peygamber bunlarla beraber arap dilinen kaynaklanan vahyin içindeki anlam genişliğini jest ve mimikleriyle müşkül ve kapalı olan kısımları açıklar. Hz. Peygamber’in tefsir yaptığı O’na kadar ulaşan hadis isnadlarından biliniyor. Sahabenin anlayamadığı kısımları açıklıyordu. Cerrahoğlu bunları şöyle sıralar: ahkamı beyan, mekarimi ahlakı şerh ve ona teşvik, muhatapları ikna.

Sahabe o dönemde her şeyi sormamış, lüğat, belağat ile ilgili konularda zaten gereklilik görülmemiştir. Bu nedenle peygamberden gelen tefsir rivayetleri oldukça sınırlı bulunur.

 

Fıkıh Tarihi Açısından

Peygamber dönemi fıkıh tarihi açısından iki döneme ayrılır: Mekke dönemi , Medine dönemi.

Mekke dönemi daha ziyade inanç esaslarının oturtulmaya çalışıldığı bir dönemdi bu nedenle nazil olan ayetler buna müteveccihti.  Bu nedenle hukuka muhatap olan ayet sayısı oldukça azdır ve ifadeler mücmel ve külli bir karakter arz eder.

Medine döneminde ise artık bir devlet karakteri almış islam toplumunda inen ayetlerin içeriği bir taraftan anayasa, ceza, muhakeme usulü, muamelat, devletler arası münasebetler ile ilgili kaideler iken diğer taraftan ibadetler, cihad, aile, miras konularıdır.

Bu dönemde fıkıh kaideleir iki şekilde nazil oluyordu. İlki sorulan bir soru veya gelişen bir olay ya da mevcut ihtiyaç üzerine. Diğer şekilde ise herhangi bir sual ya da problem olmadan hüküm ve kaide vaz ediliyordu. Bu dönem hükümlerinde bazı karakter özellikleri mevcuttur. tedricilik, kolaylık, nesih gibi.

Usül ve füru kaideleri Hz  Peygamber döneminde tamamlanmış, sünnet kısmen yazılmış, ayetler ezberlenmiştir. Bu dönemden füruya ait çok sayıda rivayet mevcuttur.

 

Hadis Tarihi Açısından

Hz Peygamber nübüvvetin ilk zamanlarında ‘Benden Kur’an’dan başka bir şey yazmayınız. Şayet Kuran’dan başka bir şey yazmış kimse varsa onu imha etsin. Ancak benden rivayet edebilirsiniz bunda hiçbir sakınca yoktur. Bir de her kim bile bile bana isnad ederek yalan uydurursa cehennemdeki yerini hazırlasın.’ buyurmuştur.  Bu hadis ashabı Hz Peygamber’den rivayet yaparken daha dikkatli ve titiz olmak konusunda daha duyarlı hale getirmiştir. Ancak Hz Peygamber’in sonraları hadis yazımına müsaade ettiği görülüyor.  Sahabeden Abdullah b. Amr b. As’ın bizzat hz. Peygamber’den duyduklarını es-Sahifetü’s-sadıka’sında toplaması ve bazı diğer örnekler söz konusu yasağın başlangıçta ve belli bir amaçla yapıldığını gösteriyor.

Sahabe bu dönemde Hz Peygamber’den öğrenme ve öğretmede aynı  imkanlara sahip değildi. Mesela Ebu Hureyre az bir maişetle günlerini Peygamber Efendimiz yanında geçiriyordu.

 

Sahabe Dönemi

 

Tefsir Tarihi Açısından

Hz Peygamber’den sonra tefsir sahasında en mühim rolü sahabe almıştı. Zira onlar nüzul tarihine tanıklık etmiş özne konumundaydılar.  Hadise ve sebepleri müşahade edip hükümlerle aralarında ilişki kurabiliyorlardı. Yani sebeb-i nüzula  hakimdiler. Bununla beraber Peygamber vefat ettikten sonra sahabe de Kuran’ı anlayışta ihtilaf etmeye başlamıştı.  Bunun sebepleri arasında sahabenin topladığı bilgi malzemesi çeşitliliği, adetlere vukufları arasında farklılık, ilim bakımından aralarındaki fark, veyahut da fazilet bakımından eşit olmamaları gösterilebilir. Elbette ki herkesin Kuran’ı aynı ölçüde anlaması mümkün olamaz bu durum sahabe için de geçerlidir. Zira bu durum herhangi bir kitap için de geçerli olabilir.

Sahabenin bu anlayış farklılıklarında Hz. Peygamber yanında her zaman hazır bulunma ve arap diline vukufiyetlerindeki farklılık da rol oynamıştır.

Sahabeden tefsir sahasında şöhret bulmuş bir grup da vardır. Ali b. Ebi Talib, Abdullah b. Mesud, Ubeyy b. Kab, Abdullah b. Abbas, Ebu Musa el Eşari, Zeyd b. Sabit, Abdullah b. Ez-Zübeyr bunların arasında önde gelenlerdendir.

Fıkıh Tarihi Açısından

Sahabe döneminde fıkıh iki dönem içerisinde değerlendirilebilir: Hulefa-i Raşidin ve Emeviler dönemi.

Raşid halifeler döneminde sosyal, siyasi,ferdi bir problemin halli için önce Kurana sonra Resulullah’ın  sünnetine başvuruluyordu. Bu iki kaynakta hüküm açık olarak bulunmazsa re’y içtihadına başvuruluyordu ve bu hüküm Hz Peygambere dayandırılıyordu. Ancak artık Hz. Peygamber yaşamadığı için verilen hükümlerde ittifak edilebildiği gibi itilaf da edilebiliyordu. Hz. Ebu Bekir ve Ömer itilafı azaltmak için özellikle amme hukuku konusunda istişareye başvuruyordu. Verdikleri fetva sayası bakımından dönemin öne çıkan sahabileri şunlardır: Ömer, Ali, İbn Mesud, Zeyd bin Sabit, İbn Abbas, Aişe.

İkinci derecede diğerleri sayılabilir: Ebu Bekr, Osman, Ebu Musa, Muaz b. Sad, Ebu Hureyre, Enes Abdullah b. Amr, Cabir b. Abdullah, Ebu Said el-Hudri,  Zübeyr  b. Avvam, Abdurrahman b. Avf…

Sahabe Devrinin Hüküm ve İctihad Prensipleri                                   

1.       Sahabe içtihadın kapısını açmış ve bunu teşvik etmiştir:                                                                                              Hz. Ömer  Ebu Musa el- Eşari’ye gönderdiği mektupta onu anlayış, kıyas ve içtihada davet ve teşvik etmiştir. Sahabe içtihadını daha çok istişare yoluyla yapmışlardır. Ebu Bekir ve Ömer’in, sırf istişare için Medine’den ayırmadıkları birer heyetleri  olduğu biliniyor.

2.       Sahabe rey ve içtihad yoluyla vardıkları hükümleri kesin telakki etmemiş. Kitap ve sünnete nisbet etmemiş, bunlardan ayrı tutmuştur.

3.       Bu devrin hüküm koyma faaliyeti tatbiki idi. Hadise meydana gelince hükmü araştırılıp bulunuyordu.

4.       Zamanın ve hüküm mesnedlerinin değişmesiyle hükümleri de değiştirmişlerdir. Hz. Ömer’in hilafetine kadar camide toplu olarak kılınmayan teravih namazı artık farz namazları ile karıştırılma ihtimali ortadan kalktığı için cemaatle kılınmaya başlamıştır.

5.       Kitap ve sünnetin meşru kıldığı hususları kötü neticelerin önlenmesi için menetmişlerdir: Kuranı Kerim ehli kitap kadınlarla evlenilmesine müsaade ettiği halde Hz.Ömer  Medain valisi Huzeyfe’ye yazdığı mektupta bu durumun Müslüman kadınları kocasız bırakması korkusuyla menetmiştir.

6.       Sahabe meşru nizamı korumak için nasların zahirini terk etmiş yahut tahsis ya da tamim yoluna gitmiştir. Hz Ömer’in bir kıtlık yılında el kesme cezasını uygulamaması gibi.

7.       Sahabe birçok konuda ittifak etmekle beraber bazı konularda da ihtilafa düşmüşlerdir. Bunun sebepleri arasında şunlar sayılabilir:

8.       Fetihler ve çeşitli vazifeler sebebiyle Medine’den uzakta bulunan sahabenin kendileri yok iken vahyedilen nasları bilmemeleri.

9.       Hadisleri sağlam bir kaynaktan elde etmemiş olmaları.

10.   Farklı anlamaları.

11.   Yanılma veya unutmaları.

12.   Birbirine aykırı görünen nas ve hükümleri çeşitli şekillerde telif etmeleri.

Son zamanda yapılan araştırmalar ve özellikle Fuat Sezgin’in araştırmaları fıkıh sahasında tedvinin sahabe devrine kadar uzandığını ortaya koymuştur. Bugünki anlamda kitapların telifi sahabe devrinin sonlarında başlamış ve Emeviler devrinde gelişmiştir. Ancak bunlara da kaynak olan fıkıh yazıları da daha önce gelişmiştir: Enes b. Malik Hz. Ebu Bekir’den vergi ve zekat ile ilgili bir mektup almiştır.

EMEVİLER DÖNEMİ

Bu dönemde iki ayrı medrese grubuna ayrılmışlardı. Hicaz ve Irak medreseleri

Küfe ve Bsra Hz. Ömer’in hilafetinin ilk yıllarında kurulmuştu. Çoğu bu şehre bir kısmı da Şam ve Mısır’a olmak üzere üçyüzün üstünde sahabe gelmişti. Iraklılar fıkhı bunlardan öğrendiği için kendilerini Medine’ye denk sayıyorlardı. Farklı görüşler ileri sürebiliyorlardı.

Medine’de kalan ve buradaki nesile ilim aktaran sahabeye de Medine ekolü deniyordu. Basra ve Kufe’de yaşanan siyasi olaylar sonucu medine ekolu basra ekolünün görüş ve fikirlerine çok da itimad etmediler. Emevilerin sonu ve Abbasiler devrinin başlangıcında Hicaz medresesinden Eserciler, Irak medresesinden Reyciler neşet etmiştir.

 

Hadis Tarihi Açısından

Sahabe Hz. Peygamber’den bilgi almaya son derece arzulu ve bu işi gerçekleştirirken  de son derece dikkatliydi. Ancak sahabe Hz Peygamber’e ait bilgileri doğrudan ondan almak konusunda  eşit imkanlara sahip değildi. Sahabe Hz. Peygamber’den nakledilen haberlerin doğruluğu konusunda hassas davranıyor Ondan yapılan rivayetlerdeki hataları düzeltmek konusunda birtakım kurallar geliştirmişlerdi.

Hadis rivayetlerinde ihtiyatlı davranıyorlardı. Hz. Ömer boşanmış bir kadının nafaka ve barınma hakkı konusunda Fatıma bint Kays’ın naklettiği haberi duyunca ‘Ezberleyip ezberlemediğini, unutup unutmadığını bilmediğimiz bir kadının sözü ile Allah’ın kitabını ve Peygamber’in sözünü değiştirmeyiz’ demiştir.

Bununla beraber Sahabe hadis rivayet etmek konusunda çekinceli davranıyordu. Abdullah b. Zübeyr ve Enes b. Malik ‘Hz Peygamber’in, ‘Kim kasden benim adıma yalan uydurursa cehennemdeki yerine hazırlansın buyurması sizlere çok hadis rivayet etmeme engel oluyor’ demiştir. Sayıları altmış binle yüz on dört bin arasında olduğu ifade edilen sahabeden bin kadarının rivayette bulunduğunun tespit edilmesi, bunlardan da sadece yedisinin binden fazla, dört yüz elli birinin ise sadece bir hadis rivayet ettiği dikkate alındığında, sahabenin çok hadis rivayet etmekten kaçınığını gösteebilir.

Sahabe eksik duyma, yanlış öğrenme, iyi ezberleyememe gibi sebeplerle bazen hadisleri hatalı rivayet etmekteydi. Sahabe bu hatalı rivayetleri de düzeltiyordu. Bu hususta en çok faaliyet gösteren ise Hz. Aişe olmuştur.

Bazı sahabiler de hadisleri hatırlamak amacıyla yazıyordu. Hadisleri yazması ile bilinen sahabilerin başında Abdullah b. Amr b. As gelmekteydi. Bu konuda eleştirilmenin üzerine Peygamberden bu konuda izin almıştır. Bu sahifeye Sahifetü’s Sadıka ismini vermiştir. Ancak günümüze müstakil olarak gelen yazılı metin ise Ebu Hureyre’nin talebesi Hemmam b. Münebbih’e (ö.132) yazdırdığı 138 hadis ihtiva eden Sahifetü Hemmam b. Münebbih’tir

Sahabenin hadis rivayetinde birbirini eleştirmesi ve sözü edilen kuralları uygulaması çok fazla yaygın olmayıp ihtiyaç duydukça gerçekleşmekteydi.

 

TABİUN DÖNEMİ

Tefsir Tarihi Açısından

Fetihler sonucu İslam topraklarının genişlemesiyle arap olmayan Müslüman unsurlarda islamiyeti öğrenme  iştiyakı yüksekti. Bu nedenle ilim ve özellikle tefsir alanında mevali özel bir yer almıştır. Mevali denilen bu kimseler İslamiyet’e girmeden önce eski din ve kültürlerinin tesiri altında olduklarından yürüttükleri ilim faaliyetlerinde bu tesir kendini hissettirmiştir. Anlayış farklarının tefsir hareketinde meydana getirdiği çeşitli görüşlerin en mühimlerinden biri israiliyat dediğimiz harekettir. İsrailiyattan kasıt yalnızca Yahudi ve kültürünün etkisi olarak değil daha geniş manada Yahudi, Hristiyan ve diğer kültürlerden islamiyete giren rivayetler olarak ele alınır.

Hz. Peygamber döneminde israiliyat Kuran’da zikredilen kıssalar etrafında dönmüştü. Ama daha sonra bunun çapı daha da genişleyip tefsirlerde yoğun ve uzun bir hal aldı. Tabiilere gelince, onlar ehli kitaptan sahabeye nisbetle daha fazla aldılar. Bunun sebebi ehli kitaptan, bir çok kimsenin islama girmiş olmasından ve Müslümanların Kuran’ın kıssaları ve müphemleri hususunda tafsilatlı malumata mütemayil  oluşlarında aranabilir. İsraili rivayetlerin kaynağı olarak şu şahsiyetler söylenebilir: Abdullah b. Selam, Kabu’l Ahbar, Vehb b. Münebbih ve Abdülmelik b. Cüreyc. İnsanların bu dört şahıs hakkındaki görüşleri de farklı olmuştur. Onlardan bir kısmı onları yalancılıkla itham ederken, bazıları da onları sağlam görmüştür. İsraili rivayetlerin en mühim kaynağı olarak Vehb b. Münebbih olarak görülür.

Bu dönemde İbn Abbas ve ibn Mesud’un yetiştirmiş olduğu öğrenciler tefsir sahasında ün kazanmıştır. Bunlar arasında Ata b.Ebi Rabah, Mücahid, ikrime, Said b. Cübeyr, Tavus b. Keysan , Katade b. Diame, Mesruk b. El- Ecda, Alkame b. Kays, İbrahim en-Nahai, eş-Şabi, el Hasen el Basri, Muhammed b. Sirin sayılır.

Fıkıh Tarihi Açısından

Sahabe fakihlerinin hemen hemen tamamı arap olmasına karşın tefsir alanında olduğu gibi sayıları yüzü aşan tabiun fukahası içinde çok sayıda arap olmayan kimseler vardır. Bu arada azatlılardan da büyük fakihler yetişmiştir.

Tabiun devrinde belli başlı merkezlerde fıkıh ilmini temsil eden fukahanın en meşhurları şunlardır:

Medine’de Said b. El-Müseyyeb, Urve b. Ez-Zübeyr, el Kasım b. Muhammed, Harice b. Zeyd, Ebu Bekr b. Abdurrahman, Abdullah b. Utbe, ez-Zühri

Mekke’de: Ata b. Ebi Rabah, Mücahid, İkrime, Süfyan b. Uyeyne

Basra’da: Hasanü’l  Basri, Muhammed b. Sirin,  Katade

Kufe’de: Alkame b. Kays, Şurayh b. El Haris, Mesruk b. Ecda, Abdurrahman b. Ebi-Leyla, İbrahim en-Nehai,  Said b. Cübeyr, Hammad b. Ebi- Süleyman

Şam’da: Mekhul, Ömer b. Abdulaziz, Ebu idris el Halvani..

Mısır’da: el-Leys b. Sad

Hadisler, fıkıhtan önce yazılı kaynaklarda toplanmış olmakla beraber bunların, belli sistemlere göre kitaplaştırılması fıkhın tasnifinden sonra olmuştur. Konularına göre sistematik ilk fıkıh kitaplarının Emeviler döneminde hicri birinci asrın sonu, ikinci asrın başında yazılmıştır. Zühri’nin verdiği bilgiye göre Zühri’nin fetvaları üç ciltte toplanmıştır, Hasanu’Basri’nin , konulara göre düzenlenmiş fetvaları ise yedi cilttir.

Bu dönemde yazılan ve müelliflerinin kitaplarından bize ulaşanlar şunlardır:

1.       Süleym b. Kays el- Hilali’nin fıkıh kitabı

2.       Katade b. Diame’nin el-Menasik isimli eseri

3.       Zeyd b Ali’nin Menasik’ul Hacc ve adabuhu isimli eseri

4.       Aynı fakihin el-Mecmu isimli eseri

Bunlardan başka kitap yazıp eserleri bize ulaşmayan fakat çeşitli kaynaklarda yazdıklarından bahsedilen, parçalar aktarılan fukaha da vardır.

Hadis Tarihi Açısından

İslam dünyasında meydana gelen siyasi gelişmeler sonucunda yeni nesillerle birlikte durum değişmiştir. İnsanlar arasında mevcut olan güven duygusu zayıflamıştı. İslam alimleri hadis uydurma faaliyetini engellemek amacıyla tedbir alma ihtiyacı duymuşlardır. Bu nedenle isnad kullanılmaya başlanmıştır.

İsnadı ilk kullanan alimin İbn Şihab ez-Zühri olduğuna dair kaynaklarda zikredilen haber aslında isnad kullanımının bu dönemde yaygınlaştığını göstermektedir.  Bu dönemde isnadın yaygınlaşıp hadisin ayrılmaz bir parçası haline gelmesinde özellikle Şa’bi, Muhammed b. Sirin ve İbn Şihap ez-Zühri’nin önemli katkıları olmuştur. İsnadın yaygınlaşıp hadisin ayrılmaz bir parçası haline gelmesiyle senedde yer alan ravilerin ehliyetleri açısından  araştırılması da zorunlu hale gelmiştir.

Sahabe ve büyük tabiilerin çoğunlukla hayatta olduğu hicri birinci asırda tenkide uğrayan ravilerin çok az kimseyle sınırlı olduğu görülmektedir. Hicri ikinci asrın sonlarından itibaren ise hadis uydurmaya en büyük engel olan sahabenin çoğunluğunun vefat etmesi, bununla beraber zenadıka, Rafiziler, Havaric ve diğer fırkaların hadis uydurmaya yoğun biçimde devam etmeleri cerh ve tadil faaliyetlerinin artırılmasına ve ravilerin güvenilir olup olmadıkları bakımından takibe tabi tutulmalarına sebep olmuştur. Bu hususta en geniş faaliyeti  Şu’be b. Haccac yapmıştır.

Hadislerin yazılıp yazılmaması başlangıçta bir müddet tartışılmakla beraber hicri birinci asrın son çeyreğinde, kaynağı sahabenin hatırlamak amacıyla tuttuğu özel notlar olan yazılı malzemenin hadis talebelerinin elinde dolaşmaya başlamıştır. Kaynaklarda hadisi ilk tedvin eden kişi olarak İbn Şihab ez-Zühri bilinir. Hicri ikinci asrın ilk yarısında tedvin faaliyeti öylesine yaygınlaştı ki hemen her muhaddisin bir konuda hadis cüzü bulunmaktaydı. Bu dönemde Arap yazısı henüz nokta ve harekeden mahrum olduğu için şeklen birbirine benzeyen harflerin karıştırılması söz konusuydu. Bu konuda bazı tedbirler almak gerekli görülmüştür.

Hicri ikinci asrın başlarında başlayan tedvin faaliyeti kısa sürede yaygınlaşmıştı. Ancak konu esaslı olmayan bu tür kitaplardan hadisleri bulup istifade etmek son derece zordu. Hadislerden daha çok istifadeyi sağlamak amacıyla hicri ikinci asrın ortalarına doğru konu esaslı hadis kitapları telif edilmeye başlandı. Konu esaslı kitaplardan kısa bir süre sonra  hadisleri  sahabi ravilerin isimleri altında bir araya getiren yeni bir eser türü telif edilmeye başlanmıştır.

Ehli hadis ve ehli rey ayrımı bu alanda da kendini gösterir.

 

Tabiin’den  Sonraki  Dönem

Tefsir  Tarihi Açısından

Zaman ve mekanla değişiklik arz eden tefsir ilmi, insan tefekkürü geliştikçe ve hadiseler çoğaldıkça, bütün bunları bünyesine almaya çalışmış ve tabiatıyla hacmi de genişlemiştir. Zamanla nakli tefsirin yanında akli tefsir de yer aldı. Fıkhi, itikadi, siyasi fırkalar oluştu ve bunların her biri kendi fikirlerini desteklemek için naslara başvurdu ve kendilerini Kuran’la desteklemeye çalıştı. Aslen muhaddis olan kimseler de tefsir hakkında söylenenleri müstakil eserler halinde topladılar. Mesela, Süfyan es-Sevri, Şube bin elHaccac,ibi şahsiyetler.  Süfyan b Uyayne, Veki b. El-Cerrah, İshak b. Rahuye gibi şahsiyetler.

Artık bir yönden Müslümanların ibadet ve muamelatlarını tayin edecek şekilde, Kur’an’daki ahkam ayetlerinden istinbatlar yapılırken ve ahkamu’l Kuran adı altında müstakil eserler meydana getirilirken, diğer yandan da fırka mensupları kendi görüşlerini teyid edecek fikirleri ihtiva eden tefsirler telif etmekte idi. Lugatçılar da Kuran’ı  filolojik yönden incelemişler ve İrabu’l kuran,  Garibu’l Kuran ve Meani’l Kuran gibi eserler meydana getirmişlerdir.

Tarih içerisinde günümüze kadar temayüz etmiş bazı tefsirler şöyle sayılabilir.

Muhammed b. Cerir et-Taberi nakli tefsirde tercih metodunu çok iyi kullanmış bir müfessirdir. Eseri  Hz. Peygamber, sahabe, tabiun ve kendisine kadar gelen tefsir görüşlerini toplamış ansiklopedidir. Bu eser muhtevasında bulunan geçmiş kıymetli hazinenin kaybolmamasını  sonraki nesillere temin etmiştir.

Tefsir ilmi, hadis ilminin bir kolu olmaktan kurtulmuş, eser ehli bir yandan tefsiri eseri yönden korumaya çalışırken, diğer yönden de tefsirlerde bulunan israili haberleri temizlemeye gayret göstermişler.

İkinci ve üçüncü asırda mutezile yunan hikmetine itimad etmiş bunun etkisi tefsirde de görülmüştür. Dördüncü asırda el-Eşari tefsirini sünni metodla ele almış el-Bakillani, İmamul –Harameyn, İmam el-Gazali gibi şahsiyetler de fikirlerini fıkıh ve kelam alanında toplamaya çalışmışlar. Bu nasırda mütekellim olan hadisçiler ortaya çıkar. Ebu Bekr ibnu’l Arabi, el-Maziri ve Kadı İyad. Altıncı asırda Fahruddin er-Razi kendini gösterir. Yunan felsefesini, kelamı ve şafii mezhebi üzere usul-i fıkıh okumuş daha sonra tefsir, edeb, felsefe, tıp, hendese, felek ilimleri alanında eserler vermiş. Razi kendinden sonrakilere tesir etmiş el-Kadi el- Beydavi onun takipçilerinen olmuştur.

Osmanlı imparatorluğu devrinde bu metodu takip eden Ebu’s-Suud Efendi’yi görürüz.  14.yy ‘da Alusi göze batmaktadır. Alusi’nin meydana getirdiği tefsir Ruhu’l Meani birbirine zıt kaynak ve mecralardan alınmış fikri hareketlerle doludur.

Asrımıza kadar tefsirler 4 grupta toplanabilir:

1.       Mezhebi  tefsirler

2.       İlhadi tefsirler

3.       İlmi tefsirler

4.       İçtimai edebi tefsirler

 

Fıkıh Tarihi Açısından

Abbasiler devrinde fıkhın sahası genişlemiş, fıkıh inkişaf etmiştir. Bu tekamülün bazı sebepleri vardır:

 

·         Emevilerin seküler meyillerinin aksine Abbasilerin, davranış ve hükümlerini dine dayandırma arzuları

·         Sahabe devrindeki Kur’an-ı Kerim Sünnet’e, Tabiun devrinde sahabe söz ve davranışları, etbau’t-tabiun devrinde ise tabiun fukahasının sözleri ekleniyor ve böylece malzeme çoğalıyordu.

·         Rey fakihlerinin sadece meydana gelmiş hadiselerle iktifa etmeyip farazi mesail üzerinde ictihad etmeleri. Bu yolu açan ırak fukahasıdır. Şafii ve Malikiler de onlara uymuşlardır.

Sahabe ve Tabiun devrinde gördüğümüz ictihad ihtilaf bu devirde fukaha ve problem çoğaldığı için daha da artarak devam etmiştir. Sebepleri şöyle sıralanabilir:

·         Kitap ve sünnette geçen bazı kelime ve cümlelerin farklı tefsiri.

·         Sözün hakikat ve mecazi manaya çekilebilmesi.

·         Aynı mevzudaki ayet ve hadislerin bir araya getirilerek farklı şekillerde değerlendirilmesi ve telifi

·         Hadislerle alakalı sebepler: hadisin bilinememesi, sıhhat derecesi, sıhhat ölçüsü, tam veya kısmen zabtı yorumu

·         İctihad bilgi usul ve gücünün farklılığı

·         Tabii ve ictimai çevrenin tesiri.

 

Sünnetin tedvini fıkıhtan önce fakat tasnifi fıkıhtan sonradır. Diğer ilimler arsında fıkıh de Emeviler devrinde tedvin edilmiştir.

Fukaha arasındaki görüş ayrılıkları fıkıh usulü ilminin doğmasını hazırlamıştır. Fıkıh usulünün yanında yine bazı fıkıh terimleri doğmuş veya mevcut terimlerin mefhumları tesbit edilmiştir. Fıkıh mezhepleri teşekkülü bunu takip eder.

 

 Hadis Tarihi Açısından

Hicri ikinci asırda ortaya çıkan hadislerin sıhhatini tespit ve yorumlanmasıyla ilgili ekoller arasındaki farklı yaklaşım ve tartışmalar, üçüncü asırda eleştiri ve cevap şeklinde yazılı olarak devam etmiş ve bu durum temel hadis kitaplarının telifi ile hadis usulü ve ilimlerinin gelişmesinde etkili olmuştur.

Hicri üçüncü asır, daha sonra kütüb-i sitte veya sünen-i erbaa veya kütüb-i erbaa diye isimlendirilen temel hadis kitaplarını yazıldığı dönemdir. Tirmizi’nin verdiği bilgiye göre üçüncü asır öncesinde hadis alimleri sadece güvenilir ravilerden rivayette bulunmadıkları gibi eserlerine de sadece sahih hadisleri almamaktaydılar. Bu durum üçüncü asrın başlarında hadis alimlerinin çelişkili, zayıf ve uydurma rivayetleri nakletmeleri sebebiyle eleştirilmelerine sebep olmuştu. Hadis alimleri bu eleştirilere bir bir araya getiren eserler telif etmek suretiyle cevap vermişlerdir. Tespit edilebildiği kadarıyla kitabına sadece sahih hadisleri alan ve esrini sahih olarak niteleyen ilk alim İbaziyye’nin imamı Rebi’ b. Habib olmuştur.(ö.180)

Sahih hadisleri müstakil eserlerde toplama faaliyeti ise hicri üçüncü ve dördüncü asırlarda gerçekleşmiştir. Buhari ve Müslim’in el-Camiu’s-sahih’leri, İbn Huzeyme’nin Sahih’i  ve İbn Hibban’ın el-Müsnedü’s-sahih’i bu dönemde sadece sahih hadisleri ihtiva etmek amacıyla telif  edilen kitaplardır.

Daha donraları Kütüb-i sitte gibi eserler, Camiler, Sünenler oluşmuştur. Ayrıca  hicri üçüncü asır; cerh ve tadil, ilelü’l-hadis, garibu’l-hadis, ihtilafu’l-hadis, nasih ve mensuh gibi hadis ilimleri ile ilgili müstakil eserlerin kaleme alındığı bir dönem olmuştur.

Hicri beşinci asırda ilk hadis müellifleri kabul edilen Ramehürmüzi, Hakim en-Nisaburi ve Hatib el Bağdadi yaşamıştır. Bu dönemde önceki yüzyıllara göre az olmakla birlikte rivayet metodunu esas alan hadis eserleri telif edilmiştir. Aynı zamanda kitap esaslı şerhler de bu dönemde  yazılmıştır. Belirli hadis kitaplarının şerhi onların otorite kazanmasında da etkili olmuştur.Altıncı asırda rivayet sona ermiş artık nakil dönemi başlamıştır.

 

Kaynaklar:

·         HADİS TARİHİ, Prof. Dr. Ahmet Yücel

·         İSLAM HUKUK TARİHİ, Prof. Dr. Hayreddin Karaman

·         TEFSİR USULÜ, Prof. Dr. İsmail Cerrahoğlu


0 Yorum - Yorum Yaz

Usül Mütalaası    22.05.2015

Ziya CEBECİ
Öğrenci No: 14912739
Tezli Yüksek Lisans

USÛL
1. Asl kelimesinin çoğuludur.
2. Sözlükte: temel, esas, dayanak ve kök manasına gelir ayrıca kâide ve delil anlamları da vardır.
3. Terim olarak: hükmü tek başına sabit olup, başkasının kendi üzerine bina edildiği şey
4. Usûl= herhangi bir ilim dalıyla alakalı bilgilerin sistemli bir şekilde yerleştirilmesinde kullanılan belli esas ve metodlardır.
TEFSİR USULÜ
Kur'ân'ın genel anlatım düzeni içerisinde her âyet, anlaşılırlık bakımından aynı değildir. Onların bazıları kolayca anlaşıldığı gibi, bir kısmının anlaşılması için âyetlerin lafzî anlamlarının yanında nüzul ortamlarının, icaz yönlerinin ve içerdikleri sanatların bilinmesine de ihtiyaç vardır. İşte bu konuda insanın yardımına koşan en yakın bilim dalı, "Tefsir Usûlü İlmi" dir. Çünkü bu ilim dalı Kur'ân'ın anlaşılmasına ve yorumlanmasına yardım¬cı olmak maksadıyla belli yöntem ve metodlar tavsiye etmektedir.
Kur'ân-ı Kerîm'i açıklama (tebyin) görevinin Resûl-i Ekrem'e ait olduğu yine Kur'an'da bildirilmektedir. Nahl sûresinde (16/44, 64; ayrıca bk. el-Mâide 5/15, 19; İbrâhîm 14/4; ez-Zuhruf 43/63) Resûlullah'a, indirilen Kur'an'ı beyan etme ve ihtilâfa düşülen konuları çözümleyecek biçimde onu açıklama görevi verilmektedir. İşte sünnet, Kur'ân'ı açıklamaya yönelik bu görevi gelişigüzel değil belli bir şekil ve usüllerle gerçekleştirmiştir ki bunları şöyle sıralamak mümkündür:

A- Hz. Peygamber (as)'ın Kur'an'ı tefsir etme yöntemleri

1-Mücmelin Tebyini
Mücmel, kendisinden ne kastedildiği anlaşılmayacak derecede kapalı olan âyet demektir. Bunların bir kısmı Yüce Allah, bir kısmı da Hz. Peygamber tarafından açıklanmıştır. Allah Resûlü'nün açıkladığı nasların başında ahkâm, gayb, yaratılış, kader, kıyâmet vb. konuları içeren âyetler gelmektedir. Meselâ "Hayır! Bilakis onların işlemekte oldukları (kötülükler) kalplerini paslandırmıştır" ( Mutaffifîn (83), 14) âyeti, Ebû Hureyre'nin naklettiği, "kul bir günah işledi mi onun kalbine siyah bir nokta konulur. O bunu tevbe ve istiğfar ile koparıp attığı zaman kalbi cilalandırılır. Ancak tekrar günah işlerse siyah noktalar artırılır. Nihayet onlar kalbini tamamen kuşatır. İşte bu Yüce Allah'ın Kur'ân'da buyurduğu pastır" şeklindeki hadisle açıklığa kavuşmuştur (tebyin).

2-Mübhemin Tafsili
Mübhem kavramı, insan, melek ve cin gibi varlıkların veya bir topluluk ya da kabilenin veyahut bir kelime ve nitelemenin Kur'ân'da açık değil de ism-i işâretler, ism-i mevsuller, zamirler, cins isimleri, belirsiz zaman zarfları ve belirsiz mekân isimleriyle zikredilmesi anlamına gelmektedir. Görüldüğü gibi müphem lafızlar anlam bakımından bir belirsizliği ve anlaşılmazlığı ifade etmektedir. Böyle olunca mübhem olan hususların açıklığa kavuşturulmasında doğal olarak bir zaruret söz konusudur. Bu zaruretin ortadan kaldırılmasında da belirleyici olan aklî yaklaşımlar değil rivâyetlerdir. Bu sebepledir ki İslâm âlimleri mübhem lafızların açıklığa kavuşturulması noktasında sahâbe kavillerini bağlayıcı görmüşlerdir. Meselâ حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى /"Namazlara (özellikle) orta namaza devam edin" (Bakara (2), 238) âyetindeki orta namazdan maksadın ne olduğu açık değildir. Yani cins bir isim olan "namaz" ve onu tavsif eden "vustâ" lafzından dolayı âyette anlam yönüyle bir mübhemiyet vardır. İşte burada Resûlullah'ın: "Orta namaz ikindi namazıdır" sözü, bu müphemiyeti ortadan kaldırıp âyeti anlaşılır hale getirmektedir.

3-Mutlakın Takyidi
Mutlak, herhangi bir lafzın anlam yönüyle kayıt altına alınmaması, bir başka kelime ya da niteleme ile belirginleştirilmemesi demektir. Dolayısıyla mutlakın takyîd edilerek belirgin hale getirilmesi de kaçınılmazdır. Böylesi durumlarda da bazen Kur'ân, Allah Resûlü'ünün sünnetiyle takyîd edilmiştir. Meselâ "Artık Kur'ân'dan kolayınıza geleni okuyun" (Müzzemmil (73), 20) âyetini, Hz. Peygamber'in, "Fatihasız namaz olmaz" hadisi takyid ederek, namazda farz olan kıraâtın Fâtiha sûresi olduğunu göstermektedir.

4-Müşkilin Tavzihi
Sözlükte "karışık olan" anlamına gelen müşkil kavram olarak da, Kur"an'ın bazı âyetleri arasında ihtilaf ve tezat gibi görünen hususlar diye tanımlanabilir. Ancak şunu hemen belirtmek lazım ki "Eğer o (Kur'ân) Allah'tan başkası tarafından olsaydı, elbette içinde birbirini tutmayan birçok şey bulurlardı" (Nisâ (4), 82) âyeti Kur'ân'da birbiriyle çelişen âyetlerin bulunmasını imkânsız kılmaktadır. Meselâ "İçinizden oraya (cehenneme) girmeyecek hiç kimse yoktur. Bu Rabbin üzerine (almış olduğu) kesinleşmiş bir hükümdür" (Meryem (19), 71) buyurularak, istisnâsız herkesin cehenneme gireceği belirtilmekte, birçok âyette ise, /"Allah, inanan ve iyi işler yapanları, altlarından ırmaklar akan cennetlere sokacaktır" (Hac (22), 14) denilmektedir. Tabiatıyla bu da ilk bakışta bir çelişki gibi görünmektedir. İşte Hz. Peygamber, "(Âyette geçen) vürûd lafzı, girmek manasınadır. Ne günahsız ne de günahkâr, cehenneme girmeyen hiç kimse kalmayacaktır. Ancak cehennem müminlere, Hz. İbrahim'e olduğu gibi serin ve selâmet olacak, hatta cehennem ateşi onların serinliğinden dolayı feryad edecektir. Sonra Yüce Allah müttakileri kurtaracak, zâlimleri ise öyle diz üstü çökmüş olarak cehenneme atacaktır" hadisiyle, bu müşkili yani âyetler arasındaki çelişki zannını ortadan kaldırmış olmaktadır.

B- Sahabenin tefsir yöntemi
Hz. Peygamber'in vefatının ardından Kur'ân'ı tefsîr etme göreviyle karşı karşıya kalan sahâbileri, bu husustaki yaklaşımları itibariyle iki gruba ayırmak mümkündür. Bunlardan bir grup, özellikle müteşâbih nassları tefsir etme konusunda oldukça çekingen davranarak re'y ile tefsîre karşı çıkıyordu. Bu anlayışta Allah Resûlü'nün: "Kim bilgisizce Kur'ân hakkında bir şey söylerse cehennemdeki yerine hazırlansın", "Kim sırf kendi içtihadıyla Kur'ân hakkında bir şey söylerse isabet etse bile hata etmiştir" şeklindeki tehdit dolu sözlerinin etkili olduğu söylenebilir.
Buna mukabil bir kısım sahâbî de naklin bulunmadığı yerde kendi içtihâdlarıyla Kur'ân'ı tefsîr etme cihetine gidiyordu. Bu durumdaki sahâbîler, herhangi bir âyeti tefsîr ederken öncelikle Kur'ân'a, sonra da Resûlullah'ın sünnetine başvuruyorlar; şayet aradıklarını bu iki kaynakta bulamazlarsa, o takdirde kendi içtihadlarıyla tefsîr ediyorlardı.

Sahâbe Tefsîrinin Genel Özellikleri
Sahâbîlerin yapmış olduğu tefsîrin genel özelliklerini şöylece sıralamak mümkündür:
1. Sahâbîler Kur'ân'ı âyet âyet baştan sona tefsîr etmemişlerdi. Zira onlar,Kur'ân'ın tümünü tefsîr etmeye ihtiyaç duymuyorlardı. Bu yüzden yaptıkları açıklamalar, garip, muğlak, müphem, müşkil ve mücmel lafızlarla sınırlı idi.
2. Zaman zaman sahâbîler arasında bir kısım ihtilâflar ortaya çıkmıştı. Ancak bu ihtilâflar tezat ihtilâfı olmayıp tenevvü (çeşitlilik) ihtilâfı idi.
3. Ahkâm âyetlerinden hüküm istinbatında bulunmuş değillerdi.
4. Tefsîr bu dönemde henüz tedvin edilmemişti.
5. Âyetlerin nuzûl sebeplerini açıklamışlardı. Onların en önemli özelliği âyetlerin inmesine sebep olan olaylara şâhit olmalarıydı.

Sahâbenin Tefsîrde Müracaat Ettiği Kaynaklar
Sahâbe Kur'ân'ı tefsîr ederken bazı yöntem ve kaynaklara başvurmuştur. Bunları şöylece sıralamak mümkündür:
1. Kur'ân'ın Kur'ân'la tefsîri.
2. Kur'ân'ın Sünnetle tefsîri.
3. Şiirle istişhad etmek.
4. Yahudi ve Hirıstiyan kültürleri.
5. Kendi ictihatları.

C- TÂBİÛN DÖNEMİ TEFSİRİ
Tâbiîler, sahâbeden sonra tefsîrde önemli rol üstlenen bir nesildir.

Tefsîr Mektepleri
Mekke Tefsîr Mektebi
İlk tefsîr mektebi Mekke'de kurulmuştu. Kurucusu, Müslümanların tefsirde en büyük otorite kabul ettiği Abdullah b. Abbas'tır.
Medine Tefsîr Mektebi
Tâbiiler devrinde kurulan ikinci bir ekol/mektep Medine'de Ubey b. Ka'b'ın faaliyetiyle ortaya çıkmıştır.
Kûfe Re'y Mektebi
Sözünü ettiğimiz mekteplerin üçüncüsü ise Abdullah b. Mes'ûd tarafından Kûfe'de kurulmuştur.

Tâbiûn Tefsîrinin Genel Nitelikleri
1. Sahâbe tefsîri manası kapalı olan âyetlerle sınırlı iken tâbiiler döneminde Kur'ân'ın bütünü tefsîre konu olmuştur.
2. Tâbiûn tefsîrinde kelime açıklamaları yanında, geniş fıkhî izahlar, âyetlerden istinbât ve istidlâl yoluyla çıkarılan hükümler ve tarihi bilgiler de yer almıştır.
3. Şiirle istişhâd metoduyla bazı lafızları açıklamak ve bazı garip lügatları şerh ve izah etmek de bu dönemin bir başka özelliğidir.
4. Tâbiîler Kur'ân'da geçen kıssalarla manası müphem olan âyetlerin tafsilatını öğrenebilmek için Ehl-i kitap âlimlerine fazla müracaatta bulunmuşlardır. Dolayısıyla isrâiliyat denilen gayr-i İslâmî bilgiler, sahâbe dönemine kıyasla daha çok bu devirde Kur'ân tefsîrine girmişti.
5. Bu dönemde de tefsîr, henüz tedvin edilmiş değildi. Tefsîre dair haberler yine şifâhî olarak aktarılmıştı. Ancak bu haberler, Mekke, Medine ve Kûfe gibi belli başlı ilim muhitlerinde yerleşmiş olan ashâbın ileri gelenleri tarafından rivâyet edilmiş; böylece tâbiûn dönemindeki rivâyetlerde bir ekolleşme meydana gelmiştir.
6. Tâbiiler herhangi bir Kur'ân âyetini tefsîr ederken bazen de kıyas yolunu kullanırlardı. Yani bildikleri bir âyetin tefsîrinden hareketle çıkarsama yöntemiyle tefsîr etmeye çalışıyorlardı. Bu da tâbiiler döneminde boşlukların doldurularak tefsîre yeni birçok görüşün ilave edilmesi anlamına gelmektedir.

Tâbiî Müfessirlerinin Tefsîr Kaynakları
1. Kur'ân'ın Kur'ân'la tefsîri.
2. Kur'ân'ın Sünnetle tefsîri.
3. Şiirle istişhad etmek.
4. Yahudi ve Hirıstiyan kültürleri.
5. Sahâbî sözleri (görüş ve içtihatları).
6. Kendi içtihatları (görüşleri).

Tefsir usulü kaynakları
1. Bedreddin ez-Zerkeşi (794/1392), el-Burhan fi Ulumi'l-Kur'ân
2. Muhyiddin el-Kâfiyecî (879/1478), et-Teysîr fî Kavâidi İlmi't-Tefsîr
3. Celalüddîn es-Suyûtî (911/1506), el-İtkān fî Ulûmi'l-Kur'ân
4. Şah Veliyyullâh ed-Dihlevî (1176/1764), el-Fevzü'l-Kebîr fi Usûli't-Tefsîr
5. Muhammed Abdülazîm ez-Zürkānî (1367/1948), Menâhilu'l-İrfân fi Ulûmi'l-Kur'ân
6. Subhî es-Salih (1986), Mebâhis fi Ulûmi'l-Kur'ân
7. Mennâ el-Kattân, Mebâhis fi Ulûmi'l-Kur'ân
8. Muhammed Ali es-Sâbûnî, et-Tibyân fi Ulûmi'l-Kur'ân
9. Bilmen, Ö. N. (1973). Büyük Tefsîr Tarihi, İstanbul.
10. Cerrahoğlu, İ. (1991). Tefsîr Usülü, Ankara.
11. Demirci, M. (2007). Tefsîr Usûlü, İstanbul.

Yararlanılan kaynaklar:
1- http://eogrenme.anadolu.edu.tr/eKitap/ILH1006.pdf
2- Cerrahoğlu, İ. (1991). Tefsîr Usülü, Ankara
3- Demirci, M. (2007). Tefsîr Usûlü, İstanbul.

HADİS USULÜ
Hadîs rivayetiyle bu rivayetin şartlarından, çeşitlerinden, râvilerin şart ve ahvalinden, merviyyatın sınıflarından bahseden ilme Usûlu'l-Hadîs veya Mustalahu'l-Hadîs denilmiş ve bu ilim ilk defa IV. asırda tedvin edil¬miştir. Bu konuda İbn Hacer şu bilgiyi vermiştir: Hadîs ehlinin ıstılahlanyle ilgili ilk musannif, el-Kâzî Ebû Muhammed er-Râmahurmuzî (Ö.360 H.) olup telîf ettiği kitabına el-Muhaddisu'l-fâsıl beyne'r-râvî ve'l-vâ'î adını ver¬miştir. Hadis usulü ilminin gayesi, bir haberin Hz. Peygamber'e ait olup olmadığını tespit etmeye yarayan kuralları belirlemek ve ilgili haberlere bunları uygulamaktır.

RÂVÎ (الرَّاوِي)
Arapça'da revâ-yervî fiilinden ism-i fâil olan râvî kelimesi, sözlükte sulamak, taşımak, nakletmek, iletmek gibi anlamlara gelir. Kavram olarak geniş anlamıyla rivâyet eden demektir. Hadis ilmi'nde, belli usullere göre hadisi alıp (tahammül), bu usullere uygun rivâyet lâfızları kullanarak başkalarına nakleden (eda) kimseye denir. Çoğulu "ruvât"tır. Nâkil (çoğ. "nekale") ve racül (çoğ. "ricâl") kelimeleri de aynı anlamda kullanılır. Sözlükte, bir şeyi benzeriyle örtmek, kaplamak, konum, katman, aynı veya benzer özelliklere sahip insan grubu gibi anlamlara gelen tabaka, hadiste yaş ve öğrenim/isnad veya sadece öğrenim bakımından birbirine yakın râvîler grubu demektir. Çoğulu tabakâttır.
İlk Râvî Tabakaları
Râvî tabakaları denildiğinde daha çok rivâyet asırları olarak bilinen ilk üç asırdaki râvîler anlaşılır. Hadis tarihinde ilk dönem veya mütekaddimûn dönemi denilen bu asırlarda yaşamış beş râvî tabakası vardır. Her biri kendi dönemi açısından hadis rivâyetinde büyük bir öneme sahip olan bu tabakalar arasında ilk üç tabaka daha önemli, birinci tabaka çok daha önemlidir. Şimdi zaman ve önem sırasına göre bu tabakaları kısaca tanıyalım.
Sahâbe ( الصحابة)
Sahâbe kelimesi, sözlükte bir arada bulunmak, dost ve arkadaş olmak anlamına gelen suhbet kökünden türetilmiş bir isim-i mensûb olup sahâbî kelimesinin çoğuludur. Kavram olarak, Hz. Peygamber'i, ona iman etmiş olarak gören (ru'yet) veya onunla karşılaşan (lika) ve müslüman olarak ölen kimse demektir. Aynı kökten gelen sâhib (çoğulu: ashâb veya sahb) kelimesi ile eş anlamlıdır.
Tâbiûn (التَّابِعُون)
Sözlükte, uymak, peşinden gitmek, tâbi olmak anlamına gelen teb' (تبع )kökünden ism-i fâil olan tâbi' ( التابع ) kelimesinin çoğuludur. Hadis ilminde, mümin olarak bir veya daha fazla sahâbi ile karşılaşan ve müslüman olarak ölen kimseye tâbiî ( التابعي ) denir. Hz. Peygamber'in vefatı ile birlikte başlayan ve sahâbeden sonra hadis rivâyetinde en önemli tabakadır. Tâbîin döneminin sonu, hicrî 150 civarıdır.
Muhadramûn (المخضرمون)
Tâbiîn tabakasından sayılan özel bir grup vardır ki, bunlara muhadramûn (tekili: muhadram) denir. Hadiste, Câhiliyye ve İslâm devirlerine yetişip Hz. Peygamber zamanında müslüman olduğu halde onu görememiş kimselere denir. Bunlar, Hz. Peygamber zamanında yaşamış olmaları bakımından sahâbeye, O'nu değil de sahâbeyi görmüş olmaları bakımından tâbiîne benzerler.
Etbâu't-tâbiîn (أَتْبَاعُ التَّابِعِينَ)
Tâbiîne tâbi olanlar anlamındaki bu terkip, ıstılahta, mümin olarak tâbiînden bir veya birkaç kişiyle karşılaşan ve müslüman olarak ölen kimse demektir. Hicrî 110'dan yani sahâbe döneminden sonra başlayan etbâ' tabakası, Hz. Peygamber'in insanların en hayırlı nesilleri sıralamasında geçen üçüncü sırada yer alır. Bu neslin muhaddisleri, sünnetin korunması, nakledilmesi ve müslümanların aydınlatılması yanında rivâyet kurallarını geliştirip hadis ilminin temellerini atmaları ve hadislerin tasnifini başlatmaları sebebiyle büyük önem arz eder.
RÂVÎLERİN CERH-TA'DÎLİ (الجَْرْحُ وَالتَّعْدَيلُ)
Sözlükte, maddî veya manevî olarak yaralamak anlamına gelen cerh, gerekli tenkid şartlarını taşıyan güvenilir bir âlimin, bir râvîyi kendisinde veya rivâyetinde tesbit ettiği geçerli bir kusurdan dolayı tenkid etmesidir. Düzeltmek, doğrultmak, dengeye getirmek manasına gelen ta'dîl, bir râvinin kendisine veya rivâyetine bakarak güvenilir olduğunu açıklamaktır. Tezkiye kavramı ile eş anlamlıdır. Cerh-ta'dîl ilmi ise, rivâyetlerinin kabulü veya reddi açısından râvîleri inceleyip özel lafızlar kullanarak durumlarını açıklayan bir hadis ilmidir. Cerhedene cârih, cerhedilene mecrûh, ta'dîl edene muadil veya müzekkî, ta'dîl ve tezkiye edilene âdil veya adl, cerhta'dîl faaliyetine tenkid, bu faaliyeti yapana da münekkid (çoğulu: Nukkâd) denir.
Râvîlerin Özellikleri
Bir hadisin kabul edilebilmesi için râvîsinde adâlet ve zabt denilen iki temel özelliğinin bulunması gerekir.
Râvîde Görülen Kusurlar
Râvînin cerhine sebep olan kusurlar, beşi adâlet, beşi de zabt sıfatıyla ilgili olmak üzere on noktada toplanır. Metâin-i aşere ( اَلْمَطَاعِنُ العَشْرَة : on cerh noktası) denilen bu kusurlar şunlardır:
Adâlet Sıfatıyla İlgili Kusurlar
1 .Kizbü'r-râvî ( كِذْبُ الرَّاوِي :Yalancılık)
2. İttihâmu'r-râvî bi'l-kizb ( إِتِّهَامُ الرَّاوِي بِالْكِذْبِ :Yalancılıkla itham)
3.Fısku'r-râvî ( فِسْقُ الرَّاوِي : fâsıklık)
4. Bid'atü'r-râvî ( بِدْعَةُ الرَّاوِي : Bid'atçılık)
5. Cehâlet ( الجَْهَالةُ : Bilinmezlik)
Zabt Sıfatıyla İlgili Kusurlar
1. Kesretü'l-ğalat ( كثرة الغلط :Çok hata yapmak)
2. Fartu'l-ğafle ( فرط الغفلة : Çok yanılmak)
3. Vehim( الوهم : Yanılma)
4. Muhâlefetü's-sikât ( مخالفة الثقات : Sika râvîlere muhalefet)
5. Sûü'l-hıfz ( سوء الحفظ : Kötü hâfıza)
Bir hadisi belli esaslara uyarak öğrenmeye tahammül, onu ezberden veya bir kitaptan usulüne uygun olarak rivâyet etmeye ise edâ denir. İkisi birlikte tahammülü'l-ilm kavramıyla ifade edilir. Hadisler sonraki nesillere rivâyet yoluyla aktarılmıştır. Sahâbe hadisleri bizzat Hz. Peygamber'den işiterek (müşâfehe), onun davranışlarını görerek (müşahede) veya diğer sahâbîler vasıtasıyla öğrenmekteydi. Onlar öğrendiklerini genellikle ezberleme (hıfz) yoluyla muhafaza ediyor ve bunu pekiştirmek amacıyla da bazen aralarında müzakere ediyorlardı.
Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri
1. Semâ' ve Kırâat
2. İcâzet, Münâvele ve Mükâtebe
3. İ'lâm, Vasıyyet, Vicâde

Hadis Kitabı Okuma Usulleri
Okuyup geçme yöntemi ( طريق السرد ),
Açıklama ve araştırma yöntemi ( طريق الحل والبحث )
Geniş açıklamalı yöntem ( طريق الامعان ) Hadisler Hz. Peygamber'e ait oluşu kesin olanla olmayanlar şeklinde iki ana kümeye ayrılır. Hz. Peygamber'e ait oluşları kesin olan hadislere mütvâtir, ihtimalli olanlara ise haber-i vâhid denmektedir.Mütevâtir hadîs, başından sonuna kadar her tabakada, yalan söylemek üzere anlaşmaları aklen ve âdeten mümkün olmayacak kadar çok râvînin rivayet ettiği hadîstir.Haber-i vâhid ise, herhangi bir tabakada râvî sayısı, mutevatir hadîsin râvî sayısına ulaşamayan hadîstir. Buna göre her tabakada râvî sayısı üç-dört olan bir hadîs de haber-i vâhiddir. Hadis usûlünün asıl konusu bu tür hadislerdir.Bunlar da Hz. Peygamber'e ait olup olmama ihtimaline göre başlıca iki kısma ayrılırlar: Makbûl Hadisler, Merdûd Hadisler. Hz. Peygamber'e ait olma ihtimali fazla olan hadislere makbûl, az olanlara ise merdûd denilir.Makbûl hadîsler sahîh ve hasen diye ikiye ayrılırlar.
Merdûd hadîsler zayıf hadislerdir. Bunların en meşhurları şöyledir:
1. Mürsel
2. Munkatı'
3. Mu‘dal
4. Mu'allak
5. Müdelles
6. Mu‘allel
7. Muzdarib
8. Maklûb
9. Şâzz- Mahfûz
10. Münker-Ma‘rûf
11. Metrûk

Metnin Özelliklerine Göre Sınıflandırmalar
1. Kudsî
2. Merfû
3. Mevkûf
4. Maktû'
5. Muhkem
6. Muhtelifu'l-Hadîs

Senedin Özelliklerine Göre Sınıflandırmalar
1. Muttasıl
2. Mu‘an‘an
3. Muennen
4. Haber-i Vâhid
5. Âlî / Nâzil
Sened ve/veya Metninin Müşterek Özelliklerine Göre Sınıflandırmalar
1. Müsned
2. Müdrec
3. Musahhaf ve Muharref
4. Mutâbi‘ - Şâhid


Yararlanılan Kaynaklar:
1- http://eogrenme.anadolu.edu.tr/eKitap/ILH1007.pdf
2- Hadis usulü- Talat Koçyiğit- Diyanet Yayınları.
FIKIH USULÜ

Müctehidin şer'i ameli hükümleri tafsili delillerinden çıkarabilmesine yarayan kurallar bütününe fıkıh usulü denir.[1]Fıkıh ilminin diğer dalı olan usulu'l-fıkıh, bir isim tamlaması (izafet terkibi)dir.[2] Bu ilme, bazen tamlamanın başına ilim sözü eklenerek ilmu usulu'l-fıkh denildiği gibi, bazen de fıkıh lafzı çıkarılarak sadece ilmu'l-usul denir.[3] Bugün fıkıh usulü tabirinin karşılığı olarak İslam Hukuk Felsefesi, İslam Hukuk Metodolojisi, İslam Hukuk Usulü, İslam Teşri' Usulü, İslam Hukuku Nazariyatı gibi terimlerin kullanıldığını görmekteyiz.[4] Bu tamlamada usul kelimesinin delil anlamında kullanıldığını kabul etmek daha uygun düşmektedir. Zira fıkıh, akli bir şekilde deliller üzerine oturtulmuş, bina edilmiştir.

Buna göre Usulu'l-fıkh "fıkhın delilleri" "fıkha mahsus deliller" "fıkhın kökleri" "hukukun kökleri" demektir.[5] Ancak Fıkıh usulü bir ilim dalı olarak ıstılahta terkip manasından daha farklı ve daha geniş konuları ihtiva etmektedir. Çünkü fıkıh usulü ilminde fıkhi delillerden bahsedildiği gibi, şer'i hükümlerden, istinbat kaidelerinden ve benzeri konularından da bahsedilir.

Fıkıh usulü iki şekilde tarif edilebilir: Fıkıh usulü:
1) "Şer'i hükümlerin, tafsili delillerden çıkarılmasını (istinbatını) mümkün kılan kaideleri ve icmali delilleri öğreten bir ilimdir. Veya,
2) "İstinbat kaideleri ve icmali delillerdir."
Şu halde bu ilim bize bir takım kaideler öğretecek[6] biz de bir mesele hakkında anlamak, öğrenmek istediğimiz şer'i hükmü, o kaideler yardımıyla özel delillerinden çıkaracagız.[7] Mesela ben namazın farz olup olmadığını bilmiyorum. Bilmek istediğim bu meçhule Mantık ve Usul ilimlerinde "Matlub-i haberi" adı verilir. Bunun için önce şer'i delillerden Kitab'a bakar ve "namazı dosdoğru kılınız" (Bakara: 2/43) ayetindeki emri görürüm. Fıkıh usulü kaideleri arasında "vücuba mani bir karine bulunmadıkça emir siygası, vücub ifade eder" kaidesi bulunur. Ben bu usul kaidesini kullanır ve bir mantık kıyası kurarak namazın farz olduğu hükmüne söyle varırım:Matlub-i Haberi: Namaz farzdır. Küçük önerme: Çünkü Allah "namazı dosdoğru kılınız" ayetiyle namazı emretmiştir.Büyük önerme: Allah'ın yapılmasını kesin olarak istediği (emrettigi) her şey farzdır.Netice: O halde namaz da farzdır.

Ben zinanın haram olup olmadığını bilmiyorum. Bunu öğrenmek istiyorum. Şer'i delillerden Kitab'a baktığım zaman "Zinaya yaklaşmayın" (İsra: 17/32) ayetindeki nehyi görürüm. Fıkıh usulü kaideleri arasında "Haram kılmayı engelleyici bir karine bulunmadıkça nehiy sıygası hürmet ifade eder" kaidesi bulunur. Ben bu usul kaidesini uygulayarak zinaya yaklaşmanın haram olduğu hükmüne söyle varırım: Matlub-i Haberi: Zina haramdır. Küçük önerme: Çünkü Allah "Zinaya yaklaşmayın" ayetiyle zinaya yaklaşmayı yasaklamıştır. Büyük önerme: Allah'ın kesin olarak yasakladığı her şey, haramdır. Netice: O halde zina da haramdır.
Aynı şekilde bu ilim bize kitap, sünnet, icma, kıyas gibi icmali deliller hakkında da bir takım bilgiler öğretecek biz de bu bilgiler yardımıyla icmali delillerin hüccetliklerini, kendileriyle istidlal ederken mertebelerinin ne olduğunu ve bu delilleri ilgilendiren her türlü hususları öğreneceğiz. İşte bir kişi, istinbat kaidelerini ve icmali delilleri bu ilmin yardımıyla öğrenir ve naslardan hüküm çıkarma melekesini elde ederek müctehid mertebesine ulasır.[8]
Fıkıh ilmi usûlü, metodolojisi. Usûlü'l-Fıkıh; sözlükte, usûl ve fıkıh kelimelerinden meydana gelmiş bir terkiptir. Sözlükte, anlayış anlamına gelen fıkıh ise, din ıstılahında; "Tafsîlî delillerden çıkarılmış olan şer'i-amelî hükümleri bilmektir" seklinde tarif edilir. Buna göre usulü'l-fıkıh sözlükte; fıkhın asılları, fıkhın delilleri manasına gelmektedir. Usulü'l-fıkıh, ıstılahta "Müctehidin, şer'i amelî hükümleri tafsîlî delillerinden çıkarabilmesi için gerekli olan kural ve prensiplerdir" diye tarif edilmektedir.[9]
Bu tariflerden anlaşıldığı üzere usûlü'l-fıkıh bir metodoloji ilmidir. Metotlarını belirlediği ilim ise fıkıhtır. O halde bu ilim fıkıh metodolojisi ilmi demektir. Bu ilme İslâm hukuk metodolojisi denilmesinin uygun olmadığı kanaatindeyiz. Çünkü fıkıh, sadece hukuk ilmi değildir. Hukuk, fıkhın bölümlerinden birisidir. İslâm hukukunun çeşitli dalları fıkıh içerisinde ele alındığı gibi, ibadetler de fıkıh içerisinde yer almaktadır. Dolayısıyla ibadetle ilgili hükümlerin kaynaklardan çıkartılma metotları da usulü'l-fıkıh tarafından belirlenmektedir.
Bilindiği gibi, İslâmî hükümlerin alındığı kaynaklar temelde ikidir. Bunlar Kur'ân ve Hadistir. Fakat her meseleye ait hüküm Kur'ân ve Hadiste her zaman aynıyla mevcut ve açık değildir. Ya da Kur'ân ve Hadisteki lâfızlar, emir, nehy, hass, âm v.s gibi değişik biçimlerde varit olmuştur. Karsısına amelî bir problem çıkan müctehid, bu problemin dînî hükmünü ortaya koymak için Kur'ân'ı ve Hadisi araştırır. O mesele ile ilgili olan âyet veya hadisin ne tür bir kalıpta olduğunu araştırır. Mesela lafız emir kalıbı ile gelmişse, emrin vücup ifade ettiğini bildiren usûl kaidesini göz önüne alarak o hükmün farz olduğuna hükmeder. Cevabını açıkça bulamazsa, hükmü açıkça belirlenen benzer problemlere kıyasla, dinin temel ilkelerini göz önüne alarak ve daha başka temel kaidelerden yararlanarak bu problemleri çözüme kavuşturur. İşte müctehidin hüküm çıkarabilmek için yararlandığı kaideleri tespit eden ve içeren ilme usûlü'l-fıkıh (fıkıh usûlü) denilir. Demek oluyor ki; usulü'l fıkıh; müctehidin, Kur'ân ve Hadisten hüküm çıkarabilmek için ihtiyaç duyduğu kural ve kaidelerden meydana gelen bir ilimdir.[10]
Müctehid:
İçtihat melekesine sahip olan ve hükümleri anlayıp delillerden istinbat etmek için bu kaideleri esas kabul eden kişidir.[11]
Kurallar, Kaideler:
"Kavaid: Kurallar" "Kaide: Kural" kelimesinin çoğuludur. Her biri birçok cüz'i hükümlere şamil olan külli umumi esaslar, kaziyeler, önermeler demektir. Mesela: "Aksine bir karine bulunmadıkça her emir vücub içindir." bir kaidedir, kuraldır. Buna göre "Namazı dosdogru kılın, zekâtı verin." (Bakara: 2/43) emirleri namazın ve zekâtın farziyetine delalet eder. "Rabbinize kulluk edin, iyilik yapın ki kurtuluşa eresiniz." (Hacc:22/77) ayetleri gibi emir siygası ihtiva eden birçok cüz'iye uygulanabilir nitelikte külli bir önermedir.
Yine "Aksine bir karine bulunmadıkça her nehiy tahrim içindir." kaidesine, kuralına göre "Allah'ın haram kıldığı cana kıymayın." (En'am: 6/151) "Zinaya yaklaşmayın." (İsra: 17/62) nehiyleri amden, kasten, bile bile, düşmanlıkla adam öldürmenin ve zinanın haram olduğuna delalet eder. "Ey iman edenler! Bir topluluk (diğer) bir toplulukla alay etmesin; belki onlar kendilerinden daha iyidir. Kadınlar da (diğer) kadınlarla alay etmesin; belki onlar kendilerinden daha iyidir." (Hucurat: 49/11) "Mallarınızı aranızda haksız sebeplerle yemeyin" (Bakara: 2/188) ayetleri gibi nehiy sıygası ihtiva eden birçok cüz'iye uygulanabilir nitelikte külli bir önermedir.[12]
"Müctehidin hüküm çıkarabilmesine yarayan" ifadesi ise, bu kuralların, müctehidin hükümleri anlaması ve delillerden hükümleri elde edebilmesi için birer vasıta teşkil ettiğini anlatmaktadır.[13]
Ahkâm-Hükümler:
"Ahkâm" kelimesi "hüküm" kelimesinin çoğuludur. Hüküm, bir şey hakkında bir durumun olumlu veya olumsuz olarak belirlenmesi demektir. Mesela "Güneş doğmuştur" veya "Güneş doğmamıştır" dendiğinde doğma durumunun güneş hakkında varit olup olmadığı belirlenmiş olur.
Hükümler üç kısımdır:
1- Akli hükümler: Akıl yoluyla elde edilen hükümlerdir. Mesela: "Bir ikinin yarısıdır" "iki kere iki dört eder." "iki zıt bir arada bulunamaz." hükümleri böyledir. 2- Hissi hükümler: Duyu organları vasıtasıyla elde edilen hükümlerdir. Mesela: "Ateş yakıcıdır." veya "Güneş doğmuştur veya batmıştır." hükümlerinde olduğu gibi.
3- Şer'i hükümler: Şer'i kaynaklar vasıtasıyla elde edilen hükümlerdir. Mesela: "Namaz farzdır.", "Allah'a şirk koşmak en büyük günahtır.", "Yalan söylemek, riba haramdır." hükümlerinde olduğu gibi. İste usul kuralları, şer'i delillerden elde edilecek olan bu nevi hükümler için konmuştur. Bu yüzden, akli ve hissi hükümleri bertaraf etmek üzere tarifteki "hükümler" kelimesi "şer'i" kaydı ile sınırlandırılmıştır.[14]
"Ahkâm", istinbatın neticesi ve semeresidir ki bunlar ubudiyyetini seriata göre yapan mükelleflerin fillerine taalluk eden hükümlerdir. Şeriat bunları ya, mesela namazın farziyeti gibi "icab", veya faizin, zinanın ve içkinin haram kılınmasında olduğu gibi "tahrim" veya normal hallerdeki yeme içme, alışveriş ve kirada olduğu gibi
"tahyir ve ibaha" veya borcu yazma, alışverişi şahitler huzurunda yapmada olduğu gibi "nedb" veya günesin doğusu ve batısı sırasında namaz kılma, sünnetleri ve adab-ı ser'iyyeyi terk etmede olduğu gibi "kerahat" diye vasıflandırır. Bunlara "ameli hükümler" denir. Bunlar, Allah'a, O'nun birliğine, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine ve ahiret gününe iman etme gibi itikadi hükümlerin; doğruluğun vacib olması, yalanın haram olması gibi ahlaki hükümlerin mukabilindeki hükümlerdir ve "ameli hükümler" sözüyle bunlar tarifin dışında bırakılmıştır.[15]Şer'i Hükümler: Şer'i hükümler üç kısımdır.
1- Ameli hükümler: Namazın, zekâtın, orucun, haccın farz olduğu, zinanın, içkinin, kumarın, ribanın haram olduğu, alım-satım, rehin, vakıf vb. hukuki muamelelerin caiz olduğu, normal şartlarda yemenin içmenin eğlenmenin mübah oldugu, borcu yazmanın, alışverişi sahitler huzurunda yapmanın mendup olduğu, güneşin doğuşu ve batışı esnasında namaz kılmanın, sünnetleri ve adab-ı şer'iyyeyi terketmenin mekruh olduğu gibi insanlar tarafından ortaya konan fiillerle ilgili hükümlerdir.
2- İtikadi hükümler: Allah, melekler, kitaplar, nebi ve rasuller, kader, ahiret gününde gerçekleşecek olaylarla ilgili hükümlerdir.
3- Ahlaki hükümler: Yalan söylememek, doğruluğa sarılmak, sözünde durmak, emanete hıyanetlik etmemek gibi ruhun tezkiyesi ve tehzibi ile ilgili hükümlerdir.
Usul ilminde, sadece ameli hükümlere ulaştıran kurallardan bahsedildiği için, tarifte "ameli" kelimesini kullandık ve böylece itikadi ve ahlaki hükümleri dışarıda bırakmış olduk. Çünkü bunlar usul ilminde incelenmez; itikadi hükümler "tevhid" veya "kelam" ilminde, ahlaki olanlar ise "tasavvuf" veya "ahlak" ilminde incelenir.[16]

Şer'i Deliller: Şer'i deliller iki türlüdür:
1- Tafsili (cüz'i) deliller: Muayyen bir mesele ile ilgili olup sadece o meselenin hükmüne delalet eden cüz'i delillerdir. Mesela: "Zinaya yaklaşmayın." (İsra: 17/32) ayeti sadece zinaya yaklaşmanın haram olduğuna, "Anneleriniz (ile evlenmeniz) size haram kılınmıştır." (Nisa: 4/23) ayeti sadece anneleri nikâhlamanın haram olduğuna, "... o halde o putlardan, o pislikten kaçının, yalan sözden kaçının." (Hacc: 22/30) ayeti sadece putperestliğin ve yalan şahitliğin haram olduğuna delalet eder.
2- İcmali (külli) deliller: Muayyen bir mesele ile ilgili olmayan ve belli bir hükmü göstermeyen külli delillerdir. Mesela: Şer'i hükümlerin kaynağı olan kitap, sünnet, icma, kıyas ve bunlara bağlı deliller hep birer icmali delildir. Bu delillerin "amm" ve "hass" gibi nevileri, bu nevilerin de kendi içinde "emir", "nehiy", "mutlak", "mukayyed" gibi ayırımları vardır. "Emir vücub içindir, nehiy tahrim içindir." gibi sözler birer külli delildir. İşte usulcünün araştıracağı deliller bunlardır. Tafsili deliller ise fakihin meselesidir.
Şu halde usulcünün yaptığı kendisini cüz'i hükümleri istinbata götürecek külli kaideleri araştırmaktır. Fakihin işi ise cüz'i hükümleri cüz'i delillerden, yani her hükmü o konuda varit olan kendi delilinden istinbat etmek suretiyle bu usul kaidelerini istinbat sahasında tatbik etmektir. Yani usulcünün sahası külli deliller ile, fakihin istinbatına yardımcı olacak külli kaideleri koymak için külli bir hükme delalet eden delilleri araştırmaya münhasır olduğu halde fakihin sahası cüz'i deliller ve bunun delalet ettiği cüz'i hükümlerle sınırlıdır.[17]
Tafsili deliller, fakihin inceleme konusudur. Zira fakihin gayesi, belirli bir fiilin caiz veya haram olması, bir sözleşmenin geçerli veya geçersiz olması gibi cüz'i hükümlere ulaşmaktır. Cüz'i hükümler ise, cüz'i-tafsili delillerden elde edilir. İşte bu sebeple, icmali-külli delilleri dışarıda bırakmış olmak için, tarifte "tafsili" kelimesini kullandık. İcmali külli deliller, fakihin değil, usulcünün inceleme konusudur. Zira usulcünün gayesi, fakihin cüz'i hükümleri tafsili delillerinden çıkarırken faydalanacağı ve şer'i kaynaklardan hüküm elde etmeye yarayan genel kurallara ulaşmaktır. Bu kurallar ise, icmali-külli delillerle ilgilidir, yoksa tafsili delillerle ilgili değildir.[18]
Fıkıh Usulünün Konusu: Usûlü'l-fıkıhın mevzuu kendisi ile küllî hükümlerin sübûtu açısından şer'i küllî delildir. Yani usûlcü, meselâ kıyası ve onun hüccet olusunu, âmmı ve onun kayıtlanışını, emri ve delâletini kendisine konu edinir. Bunu bir misalle açıklamaya çalışalım: Kur'ân-ı Kerîm ilk şer'i delildir. Fakat onun tüm şer'i nassları aynı tarzda gelmiş değildir. Kimileri emir, kimileri nehy, kimileri âmm, kimileri hâss siygasıyla varit olmuştur. Bu sîygalar, şer'i delil çeşitlerinin küllî nevîleridir. Usûlcü bu nevîlerin her birini tek tek araştırır. Sonuçta; mesela emrin îcaba, nehyin de tahrîme delâlet ettiği sonucuna varır ve kaidesini koyar: "Emir îcap içindir, nehiy tahrîm içindir." Bilahare fakîh, bu kaideyi alır ve Kur'ân-ı Kerîm'deki âyetleri bu kaidelere uygular. Allah'ın yasak ettiği bir şeyi, "nehiy tahrim içindir" kaidesine uygular ve aksine delâlet eden bir delil yoksa onun haramlığına hükmeder. Tabir caizse usûlcünün yaptığı bir plan şablondur. Fakih de bu planın uygulayıcısıdır.[19]
Fıkıh usulü iki şeyden bahseder: Birincisi: Birer istinbat vasıtası olarak şer'i deliller. İkincisi: Bu istinbatın bir neticesi olarak şer'i hükümler ve bunların delillerle sabit olması. Bu, usulcülerin cumhurunun tezidir -ki racih olan da budur- zira onlar: "Usulü fıkıhın konusu delillerle sabit olması açısından şer'i hükümlerdir" demektedirler.[20]
Fıkıh usulünün konusu şer'i deliller (Kitap, sünnet, icma, kıyas, istihsan, istishab, maslahat, örf, sedd-i zerai, sahabe sözleri, önceki şeriatların hükümleri), şer'i hükümler (farz, vacip, sünnet, müstehap, mübah, haram, mekruh, azimet, ruhsat, sebep, rükun, sart, mani, sıhhat, fesat, butlan), istinbat (hüküm çıkarma) metodları (Hass, amm, müşterek, mutlak, mukayyed, emir, nehiy, hakikat, mecaz, sarih, kinaye, zahir, nass, müfesser, muhkem, te'vil, hafi, müskil, mücmel, müteşabih, ibarenin, işaretin, nassın, iktizanın delaleti), hükümlerin gayeleri, delillerin tearuzunu gidermede takip edilecek yollar, nesh, ictihad, taklid vb.dir.
Usulcünün Faaliyet Tarzı:
Usulcü, Kitap, Sünnet ve diğer delilleri inceler. Bu delillerin durumlarına, âmm, hâss, emir, nehiy, mutlak ve mukayyed gibi değişik şekillerden hangi hal üzere bulunabileceklerine bakar ve bunlardan her birinin hükmünü açıklayan kurallar koyar. Mesela, Kitap ve Sünnet'te mevcut "emir"leri inceler ve bunların hangi hükmü gösterdiğini araştırır. Araştırma sonunda anlar ki, "emir" "me'murun bih"in (emredilen şeyin) vacip olduğunu göstermektedir. Böylece "Emir vücuba delalet eder." kuralını koyar. Yine, hangi hükmü gösterdiğini tespit etmek üzere Kitap ve Sünnet'te mevcut "nehiy"leri inceler ve incelemenin sonunda bunların "menhiyyun anh"ın (yasaklanan şeyin) haramlığını gösterdiği soncuna ulaşır. Böylece "Nehiy haram kılmaya delalet eder." kuralını koyar. Aynı şekilde usulcü, ser'i delillerde yer alan "umum" siygalarını inceler, bunların neye delalet ettiğini tespite çalışır ve nihayet "umum" siygasının bütün fertlerini kesin bir şekilde kapsadığı sonucuna varır. Bunun üzerine "âmm bütün fertlerini bir delaletle kapsar." kuralını koyar.[21]
Usulcünün Görevi:
İcmali delilleri (topluca kaynakları) incelemek ve tafsili (her bir olayla ilgili) delillerden cüz'i hükümler çıkaracak olan müctehid için külli nitelikte kurallar tespit etmek ve bu kuralları şer'i delillerle ispatlayıp sağlam temellere oturtmaktır.[22]
Fıkıh Usulünün Gayesi:
Fıkıh usûlü ilminin güttüğü gaye, kural ve nazariyelerini tafsîlî delillere tatbik etmek suretiyle şer'i hükümlere ulaşmaktır. Başka bir ifade ile şer'i amelî hükümleri tafsîlî delillerinden çıkarabilmeyi temindir. Bu ilmin kaideleri sayesinde ser'î nasslar anlaşılır. Kapalı olan lafızların manaları bilinir. Aralarında çelişki olan lafızlar arasını bulma ve bunlardan birisini tercih imkânı elde edilir. Şayet kişi ictihad ehliyetine sahipse, yeni problemlerin dînî hükmünü ortaya çıkarmak için kıyas, istihsan, istıshab, örf vb. kaideleri kullanarak içtihatta bulunur. İctihâd ehliyetini haiz değilse eski müctehidlerin çıkardıkları hükümlerden tahricler yaparak yeni meselelere cevap bulmaya çalışır. Buna da gücü yetmezse, müctehidlerin hüküm ve delillerini tam olarak kavrar. Müctehidin bu ictihada varırken hangi delile dayandığını ve bu delilden nasıl yararlandığını bilir. Böylece onların kendi kafalarından değil, belirli delillerden istifade ederek hüküm çıkardıklarını anlar ve o hükümleri daha bir gönül hoşluğu ile kabullenir. Kendi mensubu olduğu mezhep imamının görüsü ile diğer imamların görüşleri arasında mukayese imkânı bulur. Hatta bunların delillerini de öğrenmiş olacağı için bunlar arasında tercih imkânına sahip olur. Çünkü farklı görüşleri mukayese ve bunlardan daha kuvvetli olanını tespit ancak bu görüşlerin dayandıkları delilleri ve bu delillerden nasıl hüküm çıkarıldığını bilmekle mümkün olur. Bunları bilmenin yolu da usûlül-fıkıh kaidelerini bilmektir.[23]
Fıkıh Usulü ilminin asıl gayesi, müctehidin şer'i ameli hükümleri tafsili delillerinden çıkarabilmesi için ona bu ilmin kaidelerini tatbik etme imkânını hazırlamaktır. Kim ictihat ehliyetine tam sahip olursa usul kaideleri yardımıyla ser'i nasları -açık olsun, kapalı olsun- anlayabilir ve delalet ettiği hükümleri ortaya koyabilir; kıyas, istihsan, istıslah, istishab ve diğer delilleri, ortaya çıkan yeni meselelerin hükümlerini bulmakta kullanabilir.
İctihat ehliyetine tam sahip olmayan kişi de hükümlerin istinbat yollarını öğrenmek, müctehidlerin kaidelerine ve fetvalarına dayanarak benzeri yeni meselelerin hükümlerini bulmak, çeşitli ictihadi meselelerde fukahanın görüş ve delilleri arasında mukayese yaparak delili en kuvvetli olanını almak için yine usul ilminden istifade eder.[24]
Usul ilmi için daha önce verilen tariften anlaşılmaktadır ki, bu ilimden maksat, şer-i ameli hükümleri tafsili delillerinden çıkarabilmeyi sağlamaktır. Şu halde, bu ilmi öğrenen kimsede ictihad ehliyeti gerçekleşmişse, yani bu kimseye Kur'an'ı ve Sünnet'i, bunlardan birinde mevcut çözüme kıyas yapabilme şekillerini, İslam teşriinin genel gayelerini bilmek gibi ictihad şartlarını kendisinde toplamış ise, artık bu ilim ile şer'i nasslardan hükümler çıkarabilir ve hakkında nass bulunmayan durumlarda ya nasslardaki çözümlere kıyas ile veya olaya maslahatın gerektirdiği uygun çözümü bağlamak suretiyle şer'i hükmü tespit edebilir.[25]
Bu ilmin gayesi, şer'i hükümlerin, şer'i delillerden nasıl ve ne şekilde çıkarılacağını öğretmektir. Burada ifade edelim ki, şer'i hükümlerin hakikatlerine bütün şartlarıyla vakıf olmak, ancak bu ilim sayesinde mümkün olabilir. Fıkıh usulü ilminin koydugu kaideleri bilmeyen bir kimse, tefsir, hadis ilimlerini bilse bile, şer'i hükümlerin hakikatlerine nüfuz edemez. Fıkıh usulü ilminde de ihtisas yapmak gerekir. Müctehidler ictihadlarında, fakihler hüküm istihracında bu ilmin kaide ve esaslarından son derece faydalanırlar. Bu ilmin esaslarını bilmeyenler, Kur'an ve Sünnet'ten hüküm çıkarırken hata edebilirler. Sonuç olarak diyebiliriz ki, bu ilmin esaslarını öğrenen bir fakih hüküm istinbatında isabetli neticelere varabilir.[26]
Fıkıh Usulünün Faydaları: Fıkıh usulü ilmi, Kur'an ve Sünnet'ten hüküm çıkarmayı amaçlayan bir ilimdir. Bu ilmin tahsilinden elde edilecek faydaları şöyle sıralayabiliriz:
1- Kişi bu ilimde mütehassıs olunca, Kur'an ve sünnetin aşağı yukarı bütün lafızlarını, Arap dili kaidelerini öğrenir.
2- Müctehidlerin hüküm çıkarma (istinbat ve ictihad) yöntemlerini, kendi görüş ve arzularına göre hüküm vermediklerini, bilakis bu konuda asla bir yana bırakmadıkları bir takım şer'i kaynaklara dayandıklarını, ictihad ve hüküm istinbatı sırasında belirli kural ve prensiplere uyduklarını, dine hizmet ettiklerini anlar ve bunlar arasında tercih yapma kabiliyetini öğrenir.
3- Fıkhi hükümlerin delillerini, kaynaklarını ve çıkış şekillerini öğrenir. Hangi hükümlerin Kitap ve Sünnete, hangilerinin müctehidlerin ictihadına dayalı olarak çıktığını tespit eder. Müctehid imamlardan hakkında görüş nakledilmemiş bulunan meselelerde, onların kurallarına göre tahric yapıp hükme varabilir. Bir başka deyişle, kendisine uyulan müctehid, o olayla karşılaşsa idi nasıl hüküm verirdi diye düşünerek söz konusu meselenin hükmünü onun fıkhından çıkarmaya çalısır.
4- Allah'ın, dini hükümleri koyarken gözettiği maksat ve gayenin (hikmet-i teşri) ne olduğunu ögrenir.
5- Hukuki, kanuni bilgiler öğrenir, muhakeme yeteneğini geliştirir, hukuk melekesi teşekkül eder, hata yapmadan şer'i delillerden şer'i ameli hükümler çıkartabilir. İslam hukukçularının aynı olay hakkındaki görüşleri arasında mukayese yaparak delil yönünden en güçlü ve istidlal yönünden en doğru olanı tercih eder. Zira değişik görüşler arasında iyi bir mukayese, ancak fakihlerin çeşitli şer'i hükümlerin tespiti sırasında dayandıkları delilleri çok iyi bilmek, bu delilleri ölçüp tartmak ve aralarında en kuvvetlisini seçmekle mümkün olur. Bu noktaya ise usul kurallarını bilmeden ulaşılamaz.[27]
Fıkıh ile Fıkıh Usulü Arasındaki Fark:
Usulcü, meseleleri ayrı ayrı ele almaz, icmali-külli delillerden genel kaideler çıkarır. Fakih, usulcünün çıkarmış olduğu bu kaideleri malzeme olarak kullanır. Tafsili-cüz'i delillere tatbik ederek şer'i ameli hükümler çıkarır. Örneğin;
Usulcü, Kur'an ve sünnetten ‘Aksine bir karine bulunmadıkça nehiy tahrim içindir.' kaidesini çıkarır.
Fakih, içki ve kumarın dini hükmünü tayin edeceği zaman: "Ey iman edenler! İçki, kumar, putlar ve fal okları şüphesiz şeytan isi pisliklerdir; bunlardan kaçının ki, kurtuluşa eresiniz." (Maide: 5/90) ayetini delil alarak haram hükmünü çıkarır.
Usûlü'l-Fıkıhın Doğuşu ve Gelişmesi:
İslâm'ın ilk dönemlerinde Müslümanlar herhangi bir meselenin dinî hükmünü öğrenmek istediği zaman Rasulullah hayatta iken ona, vefatından sonra da sahabelerinden birisine bas vururdu. Bu sorulan Hz. Peygamber, vahy yardımıyla ve teşri kaynağı olması hasebiyle cevaplandırırdı. Sahabe de gerek Hz. Peygambere olan yakınlığı gerekse Arap diline olan hâkimiyetleri sayesinde cevap verirlerdi. Karsılarına çıkan problemin halli için Kur'ân'a ve Hadise müracaat ediyorlar ve onlardan hüküm çıkardıkları hükümlerle problemin hükmünü ortaya koyuyorlardı. Bunu teminde de pek zorlanmıyorlardı. Gerek Arapçaya olan hâkimiyetleri gerekse Hz. Peygambere yakınlıkları sebebiyle âyetlerin nüzul, hadislerin vürud sebeplerini bilmeleri onların hüküm çıkarmakta pek zorlanmamalarına sebep oluyordu. Ayrıca onların takvaları, günahlardan uzaklıkları Allah'ın yardımına vesile oluyordu. Sahabeden sonra gelen Tâbiûn nesli de aynı yolu izledi. Şüphesiz onlar âyet ve hadislerden hüküm çıkarırken belirli kurallara bağlı idiler. Ama yazılı kurallara ihtiyaç duymuyorlardı. Fakat zamanla bu nesiller ahirete intikal etti. İslâm'a yeni giren yabancılar kendi dillerinden bazı söz ve tabirleri Arapçaya soktular. Bunlarla birlikte eski din ve düşüncelerinden bazı görüşler de geldi. Yeni yeni bir takım problemler çıktı. Bu problemlerin hallinde değişik kesimlerden değişik fetvalar çıkmaya başladı. Bunlar içerisinde şeriatın ruhuna uygun olanlar olduğu gibi, heva ve hevese dayananlar, siyasî görüşlere bağlı olanlar da vardı. İşte bu âmiller, meselelerle ilgili doğru hükme varmak için bir takım temel kuralların ortaya konulmasını gerektirdi. Ulema bu ihtiyacı tesbit edince bu ilmin kurallarını koymaya başladı.
Fıkıh usûlü ilminin doğuşu hicrî ikinci asra rastlamaktadır. Her yeni doğanda olduğu gibi, usûlü fıkıh ilmi de küçük ve zayıf doğdu. İlk dönemde bu ilmin esasları müstakil eserlerde toplanmadı. Fıkhın konuları arasında serpili bir vaziyette idi. Çünkü müctehidler verdikleri hükmün deliline ve bu delilden istifade sekline işaret ediyorlardı. Hatta bununla da kalmıyorlar aksi görüsün deliline de işaret edip onun münâkasasını yapıyorlardı. İşte bu deliller ve onlardan istifade şekilleri usulü'l-fıkıh kaidelerinden başka bir şey değildi.
Bu ilim zamanla fıkıhtan ayrıldı; müstakil bir ilim halini aldı. Yavaş yavaş gelişti ve kütüphaneler dolusu kaynağa sahip bir ilim haline geldi. Usûlü'l-fıkıh sahasındaki ilk eser İbn Nedîm'in nakline göre İmam Ebû Yusuf'a aittir. Ancak, Ebû Yusuf un eseri günümüze kadar gelmiş değildir. Zamanımıza kadar bu ilim konusunda gelen en eski eser, İmam Şafii'nindir. Bu yüzden o, fıkıh usülü ilminin kurucusu olarak bilinmektedir. Şafii'nin er-Risâle adındaki bu eseri matbû olarak elimizde mevcuttur.
Daha sonra İslâm âlimleri bu ilme büyük itina göstermişler ve sayılamayacak kadar eser vücuda getirmişlerdir. Mesela Ahmed b. Hanbel, Kitabu Taati'r Rasûl, Kitabu'n-Nâsih ve'l-Mensûh ve Kitabu'l-İlel adındaki eserlerini yazdı.[28]
Usûlü'l-fıkıh sahasında eser yazan âlimler te'liflerinde iki ayrı metot uygulamışlardır. Bunlar; Mütekellimîn (kelamcılar) ve Hanefîyye metotlarıdır.
a- Mütekellimîn Metodu:
Usûl kaideleri delillerin ve bunların gösterdiği biçimde tespit edilmiştir. Daha çok mantıkî ve nazarî bir metottur. Mümessilleri, kuralları koyarken, bu kuralın mezhep imamdan nakledilen ferî meseleye uygun olup olmadığına itibar etmemişlerdir. Buna göre bu metod, tümevarım biçimindedir. Zekiyyüddin Şaban'ın deyisiyle bu gruptaki usûl, fürûu-fıkhın hizmetçisi değil, onlara hâkim bir usûldür. Bu yüzden, bu metodla yazan usûlcülerin eserlerinde, örneklerin dışında pek fürûa ait hükümlere rastlanmaz. Şafii ve Mâlikî usulcülerinin ekserisi bu metodu izleyerek eser vücuda getirmişlerdir. Bunların tanınmışları ve eserleri şunlardır:
1- Kadı Abdülcebbar el-Mu'tezilî, eseri: el-Umde,
2- Ebu'l-Hasen el-Basrî, eseri: el-Mü'temed,
3- İmamu'l-Harameyn Abdülmelik el-Cüveynî, eseri: el-Bürhan,
4- Ebû Hamid el-Gazâlî, eseri: el-Müstasfâ,
5- Ebû'l-Hasen el-Âmidî, eseri: el-Ahkâm fî Usûli'l-Ahkâm
6- Abdullah b. Ömer el-Beydâvî, eseri: el-Minhâc.

Şüphesiz, bu metotla yazılan daha birçok kitap vardır. Bu sayılanlar, önde gelenleridir.
b- Hanefî Metodu:Bu metodu takip eden âlimler, Hanefi mezhebi mensubu oldukları için, bu metoda Hanefî metodu denilmiştir.
Bu metot mensupları, kendileri araştırma neticesi genel kaideler koyma yerine, mezhep imamlarının ortaya koyduğu fer'î meselelerden genel kurallar çıkarma yoluna gitmişlerdir. Bunlar, mezhep imamının ortaya koyduğu bir meselenin üzerinde bina edildiği kaideyi bulup onu sistemleştirmişlerdir. Bu metotta nazarî kurallar yoktur. İmamlarının hükümlerinin çıktığı amelî kaideler vardır. Bu yüzden, bu gruba mensup bilginlerin kitaplarında fürûa ait meselelere sık sık rastlanır. Bu gruptakilerin, böyle bir metot benimsemelerinin sebebi, imamlarının kendilerine derli toplu kaideler bırakmamış olmasıdır. İmam Şafii ise böyle değildir. O bizatihi kendisi usûl kaideleri koyup, onları tespit etmiştir. Bu metoda mensup âlimler tarafından da telif edilmiş birçok eser vardır. Bu eserlerin en eskileri tanınanları da şunlardır:
1- Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Cassas'ın "el-Usûl"ü,
2- Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer ed-Debbûsî'nin "Takvîmu'l-Edille"si,
3- Semsu'l-Eimme es-Serahsî'nin"el-Usûl"ü,
4- Fahru'l-_slâm Pezdevî'nin "el-Ûsûl"ü,
5- Hafîzuddin en-Nesefî'nin "el-Menâr"ı.
Bunların dışında daha birçok usûl kitabı bulunduğu gibi, bu eserlere de bir takım şerhler ve haşiyeler yazılmıştır. Bunların hepsinin buraya aktarılması mümkün değildir. Arzu eden, Kâtip Çelebi'nin ve Taşköprülüzade'nin yukarıda işaret edilen eserlerine bakabilir.
c- Mecz Metodu:
Bir de bu iki metodu meczederek yeni bir metot geliştiren ve bu metoda göre eserler vücuda getiren âlimler vardır. Bu gruptakiler bir taraftan, usûl kaidelerinin sağlam temellere dayandığını ispat ederken, diğer taraftan fıkıh kurallarını usûl kaidelere bağlayarak fıkha hizmet etmişlerdir. Bu metotla te'lif edilen belli başlı eserler de şunlardır:
1- Muzafferuddin Ahmed b. Ali el-Bagdâdî'nin "Bedîu'n-Nizam el-Câmî Beyne Kitâbey el-Pezdevî ve'l Ahkâm"ı,
2- Sadru's-Şerîa Ubeydullah b. Mes'ûd'un "et-Tenkîh"ı. Bu eseri bizzat kendisi et-Tavzih adıyla şerhetmistir. Bu eserde, Pezdevî'nin Usûl'ü, Râzî'nin Mahsûl'ü ve İbn Hâcib'in Muhtasar'ı cem edilmistir.
3- Tâcuddîn Abdülvehhab es-Sübkî'nin "Cem'ul-Cevâmî" adlı eseri.
4- İbnu'l-Hümâm'ın "et-Tahrîr"i[29]
Bu eserlerin dışında, ayrı özellikleri olan, es-Şatıbî'nin el-Muvafâkat ve el-İ'tisam, Şevkânî'nin İrşadü'l Fühûl adındaki eserlerini anmak gerekir.
Usûl alanında yazılan klasik kaynaklar genelde hayli zor, ibaresi çetin eserlerdir. Özellikle bunlardan sonraki usûlcülerin eserleri daha çok cedel ve münazaraya, biri birlerini tenkide, lafzî münakaşaya yönelik bir hal aldı. Hiç usûlle ilgisi olmayan birçok meseleler bu kitapların muhtevasına girdi. Şüphesiz bu haller bu kitapları anlamayı zorlaştırdı. Bunun için bu kitapları anlamaya yönelik çalışmalar hatta bunlara reddiyeler yazıldı. Bu yüzden, usulü'l-fıkıh ilmi anlaşılması güç hatta imkânsız bir ilim haline geldi. Bu yüzden muasır âlimler usûl kurallarının daha kolay anlaşılması için mesai sarf etmişler ve yeni eserler vücuda getirmişlerdir. Seyyid Bey,
Şâkir'ul-Hanbelî, Muhammed Hudarî bey, Abdülvehhab, Hallaf, Muhammed Ebu'z-Zehra, Abdulkerim Zeydan, Muhammed Ma'rûf ed-Devâlibî ve Zekiyuddin Şâban'ın usûlleri burada zikredilebilir.
Bu eserlerden, Seyyid beyinki Osmanlıca, diğerleri Arapçadır. Arapça olanların bir kısmı Türkçeye çevrilmiştir.


________________________________________
[1] Zekiyyüddin Saban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 24.
[2] Amidi, Ahkâm: 1/7; Molla Hüsrev, Mir'at: 11; Büyük Haydar Efendi: 7-8; Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 1.
[3] Seyyid Bey: 1/61; Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 1.
[4] Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 1.
[5] Büyük Haydar Efendi: 9; Hamidullah, "İslam Hukukunun Kaynaklarına Dair Yeni Bir Tetkik" ter: B. Davran, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İstanbul, 1953, c.1, sayı: 1-4, s.64.
[6] Molla Hüsrev, bu ilme ait iki tarif nakletmektedir. Mir'at: 11, 14.
[7] Burada birkaç usul kaidesi zikredelim: "İbahe karinesi bulununca emir siygası, ibahe ifade eder." "Has lafız, kat'i hüküm ifade eder." "Müevvel hass, zanni hüküm ifade eder." (Mir'at: 20.)
[8] Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 2-4.
[9] Âmidî, el-Ahkâm fı Usûlü'l-Ahkâm, I, 7 vd.; Şâkiru'l-Hanbelî, İlmi Usûlü'-Fıkıh, 31 vd; Abdülvehhâb Hallâf İlmi Usulü'l fıkh,11; İbrahim Kâfı Dönmez, İslâm Hukuk Esasları, terc. 23, 24; Hüseyin Kayapınar, Şamil İslam Ansiklopedisi: 6/254.
[10] Hüseyin Kayapınar, Şamil İslam Ansiklopedisi: 6/254.
[11] Vehbe Zuhayli, Fıkıh Usulü, Risale Yayınları: 11.
[12] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 24; Vehbe Zuhayli, Fıkıh Usulü, Risale Yayınları: 11.
[13] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 24.
[14] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 24-25.
[15] Vehbe Zuhayli, Fıkıh Usulü, Risale Yayınları: 11.
[16] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 25.
[17] Vehbe Zuhayli, Fıkıh Usulü, Risale Yayınları: 11-12.
[18] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 25-26.
Yazar, fıkıh usulü tarifi içinde fıkhın mahiyetini de tanıtacak unsurlara yer verdiğinden burada "icmali, külli delilleri dışarıda bırakmak için tafsili kelimesini kullandık" seklinde yaptığı açıklamanın, fıkıh usulü değil, fıkıh ile ilgili olduğuna dikkat edilmelidir. Nitekim aynı açıklamanın devamında ve özellikle aşağıda icmali külli delilleri incelemenin fıkıh usulünün çerçevesine dâhil olduğunu belirtmektedir. (Mütercim: İbrahim Kafi Dönmez)
[19] Hüseyin Kayapınar, Şamil İslam Ansiklopedisi: 6/255-256.
[20] Vehbe Zuhayli, Fıkıh Usulü, Risale Yayınları: 12.
[21] Bu kural Hanefilere göredir. (Mütercim: İbrahim Kâfi Dönmez)
[22] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 27.
[23] Hüseyin Kayapınar, Şamil İslam Ansiklopedisi: 6/256.
[24] Vehbe Zuhayli, Fıkıh Usulü, Risale Yayınları: 12.
[25] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 27.
[26] Mir'at: 24; Sava Pasa: 2/46; Büyük Haydar Efendi: 18; Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 4-5.
[27] Seyyid Bey: 1/85; Hudari: 16-17; Bilmen: 1/40; Şakiru'l-Hanbeli: 36-37; Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 5; Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 27-28.
[28] Bibliyografya için bkz. Kâtip Çelebi, Keşfu'z-Zunûn, I,110 vd.; Taşköprülüzade Ahmet Efendi, Mevzûatu'l-Ulüm, I, 503 vd.
[29] Seyyid Bey, Medhal, I, 50 vd.; Şâkir el-Hanbelî, a.g.e., 34 vd.; Abdülvehhab Hallâf a.g.e., 15 vd.; Dönmez, a.g.e., 30 vd


0 Yorum - Yorum Yaz


     Murat Gültekin    Yüksek Lisans  14912727    Fıkıh-Hadis-Tefsir Usulü   Mütalaası

 

 

FIKIH USULÜ

Fıkıh usulü, müçtehidin şeri-ameli hükümleri kendi özel delillerinden çıkartmasını sağlayan kaideler bütünüdür. Ameli hüküm, fıkhın kapsamında yer alan hükümlerdir. Günde beş vakit namazın vacip (farz) olması gibi.

Kaide, ameli hükümlerin kendileri aracılıklarıyla elde edildiği ilkelerdir. Mesela, “emir kipi vücuba delalet eder” ifadesi bir fıkıh usulü kaidesidir.

Bu yüzlerce fıkıh usulü kaidesini ancak müçtehidler kullanabilir. Müçtehid derecesindeki alim kendi usul kaidelerini oluşturur,bunlara göre yeni meselelerin hükümlerini gösterir. Müçtehid olmayan alim, kaidelere göre verilen ameli hükümleri öğrenir.

Tafsili delil, özel bir meseleyi ele alarak hükmünü göstermektir.

Usulcüyle fakihin faaliyet tarzı farklıdır. Usulcü, kitap,sünnet ve diğer delilleri arap dilinin de yardımıyla bunların amm, hass, mutlak, mukayyed, delalet, hakikat, mecaz, kinaye durumlarını araştırarak her bir durumun özelliğini tespit eder ve bu özelliklerin her birine ait hükmü belirler. Fakih ise, usulcünün tespit ettiği kaideleri alarak hükmünü bulmak istediği meseleyle ilgili delile tatbik eder.

Fıkıh usulünün konusu şer’i deliller ve şer’i hükümlerdir. Usulcü,fıkıh, hadis,tefsir, lügat, sarf, nahiv, mantık, felsefe, kelamdan faydalanır.

Gayesi, gerekli hükümlerin kitap ve sünnetten doğru,tutarlı, sistematik elde edilmesidir. Nasları anlama ve yorumlamada de birliği temine çalışır.

Fıkıh usulü, hukuk metodolojisini öğreten ilim olarak Müslümanlarca oluşturulmuştur. Fıkıh usulüne dair ilk eseri yazan İmam Şafii’dir (ö.204).

Fıkıh usulü, Hz. Peygamberle başlar. Sahabeden Arapçayı iyi bilenler, peygamberden hükümleri alanlar, hükümlerin maksatlarını bilenler olarak yazılı kurallara ihtiyaç duymadılar. Tabiiler de büyük ölçüde yazıya ihtiyaç duymadılar. Etbau’t-Tabiin döneminde  ise yazma ihtiyacı hasıl oldu.  Konuyla ilgili kitaplar yazıldı. İmam Şafii, bu ilme dair yazdığı ilk kitabında o güne kadar ki usulü sistematize etmiştir.

Daha sonraları adını maslahat , kıyas, istihsan denilen yöntemleri fakih sahabiler kullanarak hüküm çıkardılar. Bu olay, sahabenin zihninde hüküm çıkarma metodu olduğunu gösterir.

Fıkıh usul kaideleri yazılı hale gelmeden önceki en önemli iki kaynak Hicaz ve Kufe ekolleridir. Bu ekollerdeki üstad, muhit ve malumat farkına dayanan metodolojik farklar, usul-i fıkıh kaidelerine de kaynaklık etmiştir.  Bu metodolojik fark , iki büyük kol oluşturmuştur. Bunlar, fukaha ve mütekellimin metotlarıdır.

Fukaha metodunu çoğunlukla Hanefi hukukçular kullanır. Kelam konularını karıştırmak istemezler. Bu metotta, cüzi meselelerden hareketle külli kaideler oluşturulur.  Tümevarım metodunu andırır. Zor da olsa bu metot, mütekellimin metodundan daha elverişlidir. Bu metotla bize ulaşan ilk eser el-Cessas’ın (ö.270) “el-Usul fi’l-Vusul”üdür.

Mütekellimin metotta şafii ve mutezili hukukçular çoğunlukludur. Genelde de Maliki, Hanbeli ve Caferi mezhebi takib eder.  Usul kaidelerini mezhep mensubu alimlerin içtihatlarından değil delillerden hareketle tespit edilir. Fukaha metoduna göre daha serbest anlayışla geliştirilen metot, tümdengelim metoduna benzer. Kadı Abdulcebbar el-Mutezili’nin  (ö.415) “el-Umed” ile, Gazali’nin(ö.505) “el-Mustasfa”sı bu metodun önemli eserleridir.

Bir de memzuc (karma) metodla ,yani fukaha ve mütekellimin metodlarını birleştirip eser verenler vardır. Amaç uzlaşma olduğu için daha çok Hanefi fıkıhçılar kullanmış ve iki metodun ortak noktaları bulunmaya çalışılmıştır.

Şer’i Deliller

Hükmün, ilahi iradeye aidiyeti gerekir. Buna şer’ilik denir. Her hükmün de delili vardır.

Asli deliller, kitap ve sünnet, fer’i deliller ise kitap ve sünnette hüküm bulunmadığında icma, kıyas, istihsan, mesalih-i mürsele, istishab ve örf’tür.

Usulcülerin çoğunda asli deliller, kitap, sünnet, icma ve kıyastır. Fer’i deliller ise istihsan, istishab, örf ve mesalih-i mürseledir.

Deliller, hükme delaletlerinin kesinlik düzeyine göre zanni ve kat’i olarak ayrılır. Ayetler ve mütevatir hadisler sübut yönünden kat’idir.

Hüküm istinbatında, üzerinde ittifak edilen delillerde sıra gözetilir. Kitap, sünnet, icma ve kıyas olarak. Fakih sahabiler de böyle yapmışlardır. Kitap ve sünnette hüküm bulamadıklarında icma oluşturmuşlardır. Toplumun ileri gelen seçkinleriyle istişare etmişlerdir. Kıyas, önceki üç delilden ayrı zaten düşünülemez.

Asli deliller, kitap,sünnet, icma ve kıyastır. Fer’i deliller, istihsan, mesalih-i mürsele, sahabi kavli, istishab, örf, şer’u men kablena, sedd-u zerai’dir.

Kitap

Sübutunda şüphe olmayan hükümlere delaleti açısından, bazı hükümlere delaleti kat’i (kesin), bazılarına ise zannidir.  Hükümleri açıklarken de bazen icmali (toplu,özlü) bazen de tafsili (detaylı) yöntem takib eder.  Genel itibariyle Kur’an, hüküm açıklarken icmali yöntemi tercih eder. Kur’an’daki hükümler bazen ibareyle, bazen işaretle bazen de delaletle yer alır. Kur’an’da 500 kadar ameli hüküm vardır. Diğer itikadi ve vicdani hükümler bu ilmi doğrudan ilgilendirmez.

Sünnet

Peygamberden Kur’an dışında nakledilen söz, fiil ve takrirlerdir.  Sünnet, şer’i hükümlerin delillerindendir. Hz. Peygamber’in insanları irşad etmek, örnek olmak, dini bir hükmü bildirmek gibi söylediği sözler kavli sünnettir. Bu sözler, şer’i hükümleri ve onun teşrii yönünü açıklama maksadı taşıyorsa hüküm kaynağı olur. Sünnet, Hz. Peygamberin yaptığı işlerdir. Hz. Peygamberin her fiilinin dinen bağlayıcı olduğu tartışılmıştır.  Hz. Peygamberin fiilleri delil olma bakımından da üç şekilde değerlendirilir. Hz. Peygamberin beşeri yönüyle ilgili fiilleri, şahsına mahsus fiilleri, şer’i delil  taşıyan fiilleri.

Hz. Peygamberin şer’i delil taşıyan fiilleri dışındakilerine ittiba zorunluluğu yoktur.

Takriri sünnet, Hz. Peygamberin bizzat görerek veya işiterek bilgi sahibi olduğu söz ,davranış hakkında sükut etmesidir.

Mütevatir sünnetle amel etmek farzdır, onu inkar eden kafir olur.                                              

Mütevatir sünnette, her üç tabakada ravi sayısı tevatür derecesinde olmalı, meşhur sünnette ise birinci tabakadaki ravi sayısının tevatür derecesinde olması şart değildir. Meşhur sünnet, Hanefi de teşri kaynağına göre mütevatir derecesindedir. Yani ,mütevatir gibi Kur’an’ın amm ifadesini tahsis ,mutlakını takyid eder.

Ahad sünnet,Hz. Peygamberden beri bir-iki olan,ya da tevatür derecesine ulaşmayan sayıda sahabenin, devamında da aynı sayıda tabiin ve tebeu’t-tabiin’in rivayet ettiği sünnettir. Sünnetin çoğu ahad olarak gelmiştir.

Ahad haber, kesin bilgi olmayıp zann ifade ettiği için itikad ve cezalarda  (hudud) amel edilmesi tartışmalıdır.  İbadet ve muamelat konularında amel edilebilir.

Mezhep imamları ,ittifakla ,ahad haberle fıkhi konularda amel edilmesi gerektiğini söylemişlerdir. Fakat,müçtehit imamlar, ahad haberlerin kabulünü şartlara bağlamışlardır.

İcma

Hz. Peygamberin vefatından sonra herhangi bir asırda müçtehitlerin ameli meselenin şer’i hükmü konusunda ittifak etmesidir. İcma için, Hz. Peygamberin vefatından sonra olması, icma edenlerin Müslüman ve müçtehid olması, ittifakın olması (bütün alimlerce), şer’i hüküm hakkında olması gerekir. Şartları teşekkül eden sarih icma kesin delildir. Amel etmek vacip, muhalefet haramdır. İcma olduktan sonra içtihad veya ihtilaf kabul edilmez. Müçtehitlerin, bir senedinin, dayanağının olması gerekir. Bu sened de şer’i delildir. İcma, zanni hükmü kat’i hale dönüştürür.

Hz. Osman döneminden itibaren icmanın şartları, gerçekleşme imkanı zorlaşmıştır.

Kıyas

Usulcülere göre kitap, sünnet ve icma’da hükmü bulunmayan meseleye aralarındaki illet birliği sebebiyle, bu kaynaklardan birinde yer alan meselenin hükmünü vermektir. Kıyasın olması için gereken unsurlara kıyasın rükünleri denir. Bunlar, asl,fer’, aslın hükmü, illet.

Asl- Hükmü kendisine kıyas yapılacak asıl meseledir.   Fer’- Bu meseleye kıyas edilecek yeni meseledir. Asl’ın hükmü- Kıyas yoluyla fer’e tatbiki istenen hükümdür. İllet- Asılda bulunan hükmün üzerine bina edildiği vasıftır.

Bu rükünlerin yanında sahih kıyasın bazı şartları da vardır.

Asılla ilgili şartlar:  Aslın hükmü, kitap ve sünnette sabit olmalıdır.  Aslın hükmü, aklın idrak edeceği illete sahip olmalıdır.  Aslın hükmü ,sadece asla mahsus olmalıdır.

Fer’ ile ilgili şartlar: Fer’ ile ilgili nassda, icmada müstakil hüküm olmamalıdır. Asıldaki illetin aynısı fer’de de olmalıdır.

İllet ile ilgili şartlar: İllet zahir , açık olmalıdır.  İllet ,munzabıt, istikrarlı, belirli, sabit olmalıdır. İllet, hüküm için münasib bir vasıf olmalıdır. Ya zararı def etmeli ya da fayda sağlamalıdır.  İllet ,kasır olmamalıdır.

Cumhur, kıyası şer’i delil kabul eder.

Fer’i Deliller

İstihsan- Müçtehid, bir meselede, nass, icma, zaruret, gizli kıyas, örf veya maslahat gibi özel ve daha kuvvetli görünen bir delile dayanarak o meselenin benzerlerinde takip edilen genel kaideden ve ilk hatıra gelen çözümden vazgeçmesi ve hukukun maksadına daha uygun bulduğu başka bir hüküm vermesidir.  En fazla Hanefiler kullanmıştır.  Adına istihsan demese de metodu diğer mezhepler de kullanmıştır.

Mesalih-i Mürsele – Hükmün kendisine bağlanması ve üzerine hüküm bina edilmesi insanlara fayda sağlayan veya bir zararı gideren fakat muteber veya gayrı muteber oluşuna  delil bulunmayan vasıflardır. Nass veya icmayla hakkında sabit hüküm yoksa müracaat edilebilir. Kitap, sünnet, icma ve kıyasın dışında kalıp nasların hükmünü tayin etmediği meselenin hükmünü tespit için başvurulan fer’i delil ıstıslahtır. Dört sünni mezhep imamı mesalih-i mürsele’nin muteber delil olduğu görüşündedir.

Örf – insanların çoğunun veya bir cemiyetin benimseyip alışkanlık haline getirdiği fiillerdir. Dinen makbuliyete göre sahih-fasit; fiil,söz açısından da kavli-ameli olarak ayrılır. Genelliği açısından da umumi -hususi olarak ayrılır. 

Örf’ün şartları:  Örf  umumi olmalıdır.  Örf, ihtiyaç anında mevcut olmalıdır. Örf, açık irade beyanıyla çatışmamalıdır. Örf, kati şer’i delile veya islam hukuku prensiplerine muhalif olmamalıdır. İslam hukukunda örf mutlak olarak kabul edilmediği gibi mutlak olarak da reddedilmez.  İslam esaslarına uygunluk dikkate alınır.

Seddü’z-Zerai’ -Aslen caiz olan fiilleri yasak sonuca götürmesi sebebiyle yasaklamaktır.  Müstakil bir delil değildir.  Fakat çoğu mezhep kullanmıştır. En çok maliki ve hanbeliler kullanmıştır. Tatbikatta da en çok Hanefiler kullanmıştır. Burada dikkat edilmesi gerekli husus, esasen mübah fiil yasaklanırken kötülüğe götüreceğinden emin olunmalıdır. Zanla hüküm verilmemelidir.

Şer’u Men Kablena- Allah’ın önceki toplumlar için koyduğu, peygamberleri vasıtasıyla onlara tebliğ ettiği hükümlerdir. Bu hükümler, Kur’an ve hadiste varsa bağlayıcıdır ama üçe ayrılır. Kur’an ve sünnette olmayanlar bağlayıcı değildir. Bunlardan islam ümmetini bağladığı belirtilenlere  itibar edilir.  Nesh edilen hükümler, bizim için geçerli değildir.

Sahabi Kavli-Şer’i meselelerle ilgili olarak sahabi fetvaları ve içtihatlarıyla istinbat ettikleri hükümlerdir. Sahabi kavli, rey ve içtihatla kavranmayacak konuda olursa buna göre amel edilir. Sahabi kavillerinin, rey ve içtihatlarının  delil olması hususunda alimler ihtilaf etmiştir. Tercih edilen ,sahabi kavlinin müstakil ve müracaatı mecburi delil olmadığı şeklindeki görüştür.

İstishab-  Geçmiş zamanda var olan durumun değiştiğine dair delil olmadıkça varlığını koruduğuna hükmetmektir. Yani aksine delil yoksa mevcut durumu korumaktır. Üçe ayrılır: Beraet-i asliye istishabı, ibaha-i asliye istishabı,    şer’i hüküm istishabı. Başka delil yoksa istishab delildir.

ŞER’İ HÜKÜMLER

Hükümleri koyan kaynak, yani otorite olan Allah ,hakimdir.Usulde şaridir.  Allah, hakiki ,müstakil şari, peygamber, bağımlı, mecazi, ikinci derece şaridir. Akıl, şer’i delillerin rehberliğiyle şer’i hükmü bilebilir. Husn ve kubh’a karar veren akıl mı, şeriat mı tartışılmıştır. Eş’ari ve usulcülerin çoğuna göre  husn ve kubh  Mutezileye göre iyi ve kötü ,fiillerin aslındandır. Akıl, kendi başına fiillerin çoğunun iyi- kötü olduğunu idrak edebilir. Akıl,peygambersiz de bunları anlayabilir. Maturidi, akıl, fiillerin çoğunun iyi ve kötülüğünü idrak edebilir. Aklın iyi ve kötü gördüğünü din iyi ve kötü kabul etmez. İyi ve kötüyü din belirler.

Şeri hüküm, şarinin mükellefin fiilleriyle alakalı belirlemeleri ve nitelemeleridir. Şer’i hüküm, teklifi ve vad’i olarak ikiye ayrılır. Fukahaya göre teklifi hüküm, şariin yapılmasını ya da yapılmamasını taleb etmesine veya yapıp yapmamada serbest bırakmasına göre mükelleflerden sadır olan fiillere bağlanan şer’i vasıftır. Şari, fiilin yapılmasını kesin ve bağlayıcı taleb ederse bu icab, kesin ve bağlayıcı olmazsa bu nedb, şari, kesin ve bağlayıcı yapılmamasını taleb ederse tahrim, kesin ve bağlayıcı olmazsa kerahe, şari mükellefi yapıp yapmamada serbest bırakırsa ibahe’dir.

Talebin  Umumi ve Hususiliğine Göre Teklifi Hüküm

Azimet- Allah’ın,mükelleflerin hepsi için normal durumlarda asli olarak vaz ettiği hükümlerdir.

Ruhsat- Allah’ın, kulların mazeretlerine göre ihtiyaçlarını dikkate alarak vaz ettiği geçici hükümlerdir. Haram işlem ruhsatı, vacibi terk etme ruhsatı, umumi prensibe aykırı davranma ruhsatı gibi.

Vad’i Hüküm

Fukahaya göre, Şari’in iradesine binaen bir şeyinbaşka bir şey için sebep, şart veya mani teşkil etmesidir. Mesela, güneşin batı yönüne meyletmesini Allah, namazın vücubu için sebep kılmıştır. Peygamberin, temizliği (abdest) namazın kabulüne şart koşmuştur. Yine Peygamber, katili mirasçı, mirasa mani olduğunu belirtmiştir.

Vad’i Hüküm Çeşitleri

Sebep- hükmün konulmasıyla açıkça uygunluk taşısın –taşımasın, Şari’in, varlığını hükmün varlığı, yokluğunu da hükmün yokluğu için alamet kıldığı durumdur.

Rükün- birşeyin varlığı kendi varlığına bağlı olan, onun yapısından bir parça teşkil eden unsurdur. Mesela, namazda secde, rüku, birer rükundur.

Şart-  Bir  şeyin varlığı kendi varlığına bağlı olmakla beraber onun yapısından bir parça teşkil etmeyen fiil veya vasıftır. Mesela namaz için abdest şarttır.

Mani- Varlığı sebebin varlığına veya sebebe hükmün bağlanmasına engel olan durumdur. Abdestin bozulmasının namazın sıhhatine mani olması gibi.

Sahih- Şari’in tayin ettiği şart ve rükünleri tam olarak yapısında barındıran fiil ya da işlemdir. İbadeti, şart ve rükünlerini yerine getirerek ifa etmek sahih olur.

Batıl-(fasid)- Şari’in tayin ettiği rükünlerden biri yerine getirilmeden yapılan fiildir. Bunlar, cumhurun görüşüdür.

Mahkum fih- Teklifi ya da vad’i hükümlerin konusunu teşkil eden fiil ya da durumdur. Kulların fiilleri,temsil ettiği haklar bakımından dörde ayrılır: 1 Sırf Allah Hakkı: Namaz, oruç gibi. 2 Sırf Kul Hakkı:  Fertlerin mal üzerindeki hakları gibi. Borç,tazmin. 3 Allah Hakkı Galip Haklar:  İffetli kadına zina isnadı,kazf cezası. 4 Kul Hakkı Galip Haklar:  Kasten adam öldürmeye kısas cezası verilmesi.

Mahkum Aleyh- Mükellef, Şari’in talebinin kendisiyle ilgili olduğu şahıstır. Mükellef olmak için, akıl, büluğ,temyiz gerekir.

Ehliyet- İki kısımdır. Vücub ehliyeti ve eda ehliyeti olarak. Vücub Ehliyeti- Sağ doğmak kaydıyla anne karnına düşüldüğü anda başlar. Haklara sahip olup borç altına girebilme ehliyetidir.  Doğmadan eksik, doğunca tam vücub ehliyeti vardır. Eda Ehliyeti- Hak ve borç doğuran hukuki muameleleri yapabilme ehliyetidir. Temelini temyiz oluşturur. Temyiz yeterli değildir, büluğ ve rüşt de gerekir.

Ehliyet bakımından hayat dört evredir. Cenin dönemi, temyiz öncesi çocukluk dönemi,temyiz sonrası çocukluk dönemi, büluğ sonrası dönem. Ehliyete arız olan haller de ,daraltan ve tamamen ortadan kaldıran hallerdir. İki türlüdür: Semavi arızalar ve Mükteseb arızalar.

HÜKÜM ÇIKARMA (İSİTNBAT) YÖNTEMLERİ

Kitap ve sünnetten hüküm çıkarırken dikkate alınan dil kaideleri, lafızlar, manayla ilişkilerine ve manaya delalet yollarına göre birtakım ayrımlara tabi tutulmuşlardır.

 

Lafızlar

Konuldukları Mana Bakımından

Hass Lafız- Tek bir manayı ya da bu manaya giren tek ya da muayyen sayıdaki fertleri ifade etmek üzere konulmuş lafızdır. Ahmet, bir, elli, erkek, zeytin, ağaç gibi tür adları, insan, ağaç gibi cins adları hass lafızlardır. و  ف   ثم   لكن    حتي   gibi edatlar da hass lafızlardır. Has lafız, kullanıldığı nesneye kesin delalet eder. Başka manaya delalet ettiği ancak bir delil sayesinde anlaşılır. Has lafızları mutlak, mukayyed, emir ve nehiy olarak ayrılır.

Mutlak Lafız- Herhangi bir sıfatla ve kayıtla belirli hale getirilmeden kullanılan lafızdır. Adam,ağaç gibi. Hangi adam, hangi ağaç sorularına cevap vermediği için mutlaktır.

Mukayyed Lafız- Bir vasıfla, kayıtla, belirlenmiş fertlere delalet eden lafızdır. Mümin adam, vakitli namaz gibi. Mesela, mirasta vasiyetin üçte bir olabileceği hadisle mukayyed olmuştur. Mutlak, mukayyed olmuştur.

Emir ve Nehiy- Emir, Şari tarafından bir şeyin yapılmasının bağlayıcı tarzda istendiğini gösteren lafızdır.  Nehiy, Şari’in bir şeyin yapılmaması yönünde delalet eden lafızdır.

Aksine delil yoksa emir kipi (mücerred) vücuba delalet eder. Emir kiplerinin, bağlam ve karinelerine dikkat ederek farz, nedb, vucub, ibaheye delaletleri anlaşılabilir. Davranışın farz, vacib olması , emir kipinin yanında ,kitap ve sünnette farklı üsluplarla temin edilmiştir.

Amm Lafız- Tek bir mana için konulmuş, bu mana kapsamına giren fertlerin hepsine birden delalet eden lafızlardır. Erkekler, millet, kavim gibi. Çoğul kelimeler, çoğul anlama delaleti olan tekil kelimeler, istiğrak, şümul ifade eden harf-i tarifli tekil ve çoğul kelimeler, olumsuz nekre kelimeler, كل     جميع     kelime ve tamlamaları, ismi mevsul, şart edatları, soru edatları, عامة كافة            kelimeleri amm lafızlardır.

Çoğu hanefide, amm lafız , tahsis edildiğine dair delil bulunana kadar fertlerine kati delalet eder.  Tahsisine dair delil bulununca da sadece tahsis edildiği fertlerine delalet eder ve delaleti zaruri olur.

İlk kullanıldığı anda amm lafızdan, kapsamına giren fertlerin bir kısmı kastedilir ve buna tahsis denir. Örneğin, sizden kim Ramazan ayına ulaşırsa.

Müşterek Lafız -  Farklı kullanımlarda farklı anlamlarda kullanılabilen lafızdır.    عين   kelimesinin göz, güneş, su kaynağı anlamında kullanılabildiği gibi.

Müevvel Lafız – Müşterek lafzın muhtemel anlamlarından biri zanni delil ya da içtihatla diğer anlamlara tercih edilirse , tercih edilen lafız müevvel olur.

Manasının Açıklığı-Kapalılığı Bakımından Lafızlar

Zahir -  Kendisiyle ne kastedildiği hemen anlaşılan , anlaşılması için düşünmeye, harici delile ihtiyaç duyulmayan lafızdır. Örneğin, “Allah alışverişi helal kıldı”. Açıkça ifade ettiği anlam ve hükme delalet etmekle birlikte zahir lafız , tahsis, tevil ve nesh de edilebilir. Bu da delille olur.

Nass – Manasına açık bir şekilde delalet eden, kendisinden çıkarılan hüküm, sözün asıl sevk ediliş sebebini teşkil eden, bununla beraber tevil ve tahsis ihtimaline açık olan lafızdır. Nassın hükme delaleti zahirden kuvvetlidir. Çatışma durumunda nass tercih edilir. Nass da tevil, tahsis ve neshi kabul eder ama nesh peygamber döneminde sabit olmalıdır.

Müfesser -   Hükme açık delalet eden, tevil ve tahsise kapalı olan lafızdır. Lafız ya çok açıktır, başka türlü anlama ihtimali yoktur ya da şarinin açıklaması ,beyanıyla müfesser olur.  Müfesser lafız ,peygamber dönemiyle sınırlı olarak neshe muhtemeldir.

Muhkem- Hükme delaleti açık, tevil, tahsis ve neshe kapalı olan lafızdır. Örnek: Hadiste “Cihat

temel prensiplerinden olur.

Manaya Delaleti Kapalı Lafızlar

Hafi ve müşkil’deki kapalılık giderilebilir, mücmel ve müteşabihteki kapalılık giderilemez.

Hafi – Aslında manası açık olan ama kendi dışındaki sebepten dolayı, delaletinde kapalılık olan lafızdır. Mesela, yan kesici ve kefen soyucu da hırsız kabul edilir mi?

Müşkil – Manası ancak ilgili karine ve deliller üzerinde düşünüldükten sonra anlaşılabilen lafızdır. Müşterek lafızlar gibi. İçtihatla bir manaya hamledilir.

Mücmel- Şari tarafından açıklanmadıkça manası anlaşılamayan lafızdır. Lafız,birçok manaya geliyor ancak şari açıklayınca hangisinin kastedildiği anlaşılan lafızdır. Sözlük manası dışında Şari başka anlam vermişse bu da mücmel olur. Salat kelimesinin namaz olması gibi. Birçok teklifi hüküm mücmeldir. Manası açıklığa kavuşan mücmel,müfesser olur.

Müteşabih – Manası anlaşılmayan lafızlardır. Huruf-u mukattaalar gibi. Sözlük anlamı bilinse de bağlamı itibariyle anlamı aklen kavranamayan lafızlar da müteşabihtir. Şer’i, ameli hüküm bildiren naslarda müteşabih yoktur.

Konulduğu Manada Kullanımına Göre Lafızlar 

Hakikat- Konulduğu anlam için kullanılan lafızdır. Hakikat manasında kullanım,lugavi, şer,’i ve örfi olabilir. Salat’ın islamda özel ibadetin adı olması , şer’i kullanımda hakikat olur.

Mecaz- Bir münasebet ve ilgi nedeniyle kelimenin, konulduğu manadan başka mana için kullanılmasıdır. Cesur olana aslan denmesi gibi. Kelime aynı anda hem hakikat  hem mecaz anlamda kullanılamaz.

Sarih- Kendisinden kastedilen mana açıkça anlaşılan kelimelerdir.  “Sattım, nikahladım” gibi.  Hakikat olabileceği gibi mecaz da olabilir. “Köye sor” gibi.

Kinaye- Kendisinden katedilen mana hemen anlaşılmayan ve söyleyenin niyetinin bi bilinmesi veya bir karine ile anlaşılan lafızdır. Kinayedeki kapalılık , lafzın kendinde değil, kullananın hangi anlamda kullandığının bilinmemesindedir. “Eli açık” gibi.

Lafızların Manaya Delalet Yolları

Nassın İbaresi ile Delaleti-  Lafzın kendi sigasından anlaşılan manaya delalet etmesidir.

Nassın İşareti ile Delaleti- Nassın ibaresi ile bizzat ifade edilmese de  sözün gelişinden mana ve hükmün anlaşılmasıdır. İşaret yoluyla delalette lafzın kendinden değil manasından hareket edilir.

Nassın Delaleti- Nass, bizzat ifade etmese de ifade ettiği anlam ve hükmün doğrudan başka bir şeye delalet etmesidir. “Onlara öf bile deme…”gibi.

Beyan İçtihadı- Arapça ifade özellikleri ve dil kaidelerini esas alarak nasların lafzi anlam ve hükümlerini tespit etmeyi amaçlar.

Kıyas içtihadı- Hükmü araştırılan mesele, hükmü nasla bilinen başka mesele ile aynı illeti taşıyorsa kıyas yöntemine başvurulmuştur.

Makasıd İçtihadı-  Hükmü aranan meselede kıyas yapılarak asıl tespit edilememişse, islamın amaç ve maksatları dikkate alınarak içtihada gidilir.

 

 

Murat Gültekin    Yüksek Lisans  14912727              Hadis Usulü Hulasa      

 

 

HADİS USULÜ

I.BÖLÜM

SÜNNET, HADİS, HABER

Sünnet-  Başlangıçta Peygamberimizin tarik ve siretine isim olmuştur. Tedvin dönemi sonrası çeşitli ilimler, farklı tarifler yapmışlardır. Fıkıh usulünde sünnet, şer’i delillerdendir. Fakihlerce şer’i ahkamın bir çeşididir. Kelamcılarda sünnet, bid’atin karşıtıdır. Bid’at, Hz. Peygamber’in düşünce, davranışlarına uygun hareket etmemektir.  Hadisçilere göre sünnet Hz. Peygamber’in söz, fiil ve takrirleridir.

Hz. Peygamber döneminde vaz olunan hükümlerin kaynağı ,vahy-i ilahi ve içtihad-ı nebevidir. Peygamber, hüküm koyan ayetleri, tebyin ve tebliğ etmiştir. Doğru olanları Allah tasvib etmiş ,yanlış olanları tashih etmiştir.

Peygamber dönemi teşrii tamamen ilahidir. Bu teşriin kaynağı , vahiy, ilham-ı ilahi veya Hz. Peygamberin içtihadıdır. İçtihad doğruysa Allah tasvib eder , değilse doğruya irşad ederdi. Bu da sünnetin uyulması gereken kaynak olduğunu gösterir.

Medine’de ilk islam toplumunun kurulmasıyla, bedevi hayatı yaşayan kabileler yeni hayat sistemine kavuştu. Birçok meselede ( izdivaç, sirkat, katl, bey’, talak) islam toplumunun hareket tarzı çizildi. Sahabe , dini meseleleri, peygamber aracılığıyla Kur’an’ı Kerim’den alıyorlardı.

Söz, Fiil ve Takrir- Sünnet, Hz. Peygamberden, söz,fiil ve takrir olarak sadır olmuştur.

Söz, kavli sünnettir. Hz. Peygamber’in şifahi beyanıdır. İşitmeye müteallıktır. قال رسول الله – سمعت رسول الله     gibi ibarelerle nakledilen hadislerdir.

Fiili sünnet, Hz. Peygamber’in ibadet davranışlarının sahabece görülüp nakledilmesidir. Görme olduğu için, رايت  النبيّ  ibaresiyle rivayet edilirler.

Takriri sünnet, huzurunda sahabenin söylediğini , işlediğini reddetmeyip sükut etmesi, güzel görmesi, tasvib etmesidir. Nakilde şu ibareler kullanılır.: فعلت نضرة النبي- فعل فلان نضرة النبي  .

Hadisçinin ıstılahında bu üç çeşit sünnet (sözlü, fiili, takriri) hadistir. Yine Hz. Peygamberin sözleriyle ilgili bütün haberlere hadis denmiştir.

Hadis – Sünnet Farkı

Usul ulemasında hadis, Hz. Peygamberin, söz, fiil ve takrirleridir. Bu manada sünnetin karşılığıdır. Hadis ulemasının bazısı, Hz. Peygamberin sözleri yanında sahabe ve tabiinden gelen haberlere de ( mevkuf-maktu) hadis derken, bazıları da sadece Hz. Peygamberin  sözlerine hadis demiş, başkalarından gelenlere haber demiştir.  Hadisçilerdeki yaygın görüşe göre hadis, nübüvvetten önce, nübüvvetten sonra, Hz. Peygamber’den rivayet edilen bütün söz, fiil ve takrirlerdir. Müslümanların uyacakları sünnet ise, bu üç şekilde sabit olan ve dine taalluk eden hadislerdir.  Eğer hadis, icab, tahrim ibaha yönünden teşrii olursaona uymak gerekir.

Haber- Hadis kelimesinin müradifi olarak anlaşılmasının yanında hadis , sadece Hz. Peygamberden nakledilen sözler için kullanılırken haber, Hz. Peygamber dışındaki kimselerden nakledilen sözler için kullanılmıştır.

 

 

II. BÖLÜM

HABERLER VE HABER ÇEŞİTLERİ

MÜTEVATİR HABERLER-  Nesilden nesile kalabalık bir cemaat tarafından rivayet edilen haberdir. Kalabalığın sayı bakımından tayin ve tesbiti şart değildir.

Mütevatir Haber Şartları

a  Kalabalık bir cemaat tarafından nakledilmelidir.

b  Bu kalabalığın fertlerinin yalan üzerine kasıtlı veya kasıtsız ittifak etmelerinin mümkün olmaması gerekir.

c  Herhangi bir nesil veya tabakada bu kalabalığın sayısı azalmamalıdır, artabilir.

d  Haber menşeinde ,nakledenleri , görme veya işitme fiillerine istinad eden cinsten olmalıdır.

 

Mütevatir haber, dine  taalluk ediyorsa inanmak, amele taalluk ediyorsa amel etmek gerekir. Mütevatir haber ,işiten kimsede ilmi yakin oluşturur.  Red ve inkarı mümkün değildir. Mütevatir haberi hadisçiler inceleme dışı tutarlar. Çünkü sahihtirler. Hadis ilmi,isnad ilmi olduğundan , isnad açısından mütevatir haberler bahis konusu değildir.  Sahih veya zayıf olması muhtemel hadisler, ahad hadisler içerisinde yer alır. Fakat sünnetten ve icmadan mütevatir olanlar azdır.

Mütevatir Lafzi- isnadın, başı, ortası veya sonunda ,bütün tabaka veya nesillerde bir hadisin lafzan ,mütevatirin şartlarına uyarak rivayet edilmesidir. En güzel örneği, Kur’an’ı Kerim’dir.

Mütevatir Manevi – Lafzi mutabakat olmasa da yalan üzere birleşme ihtimalleri olmayan kalabalık cemaatin rivayetidir. Burada tevatür derecesine ulaşan, hadisin aslı veya özüdür.

AHAD HABERLER

Ahad Haber- Istılahta, tevatür derecesine ulaşmayan haberlerdir. İlk asırlarda yalnız bir kişinin rivayet ettiği haberler hakkında kullanılmıştır. Daha sonra, özellikle tedvin döneminde ahad haber anlayışı değişmiş, iki, üç veya daha fazla kişilerden rivayet edilen haberlere denilmiştir. Ahad haberler, ilmi nazari ifade eder. Zihni bir tetkik ve tertib de gerektirir.  Bu da ilgilendiği konuda uzmanlık gerektirir.  İlmi nazari genellikle ahad haberlerle ilgili olur.  Önemli husus, ilmi nazari ve zan ifade eden hadislerin sahih va makbul olanlarını zayıf ve merdut olanlarından ayırt etmektir. 

Ahad Haberlerin Çeşitleri – Her tabakada nakleden ravilerin sayısına göre meşhur, aziz, garib olarak üçe ayrılır.

Meşhur Haber – En az üç isnadla rivayet edilen fakat tevatür derecesine ulaşmayan hadislerdir.

Aziz Haber – herhangi bir tabakada yalnız iki ravi tarafından  rivayet edilen hadislerdir.

Garib Haber – Metin veya isnad yönünden tek kalmış, ya da benzeri başka ravilerce rivayet edilmemiş hadistir. Umumiyetle sahih olmazlar. Rivayetiyle tek kalan ravi, güvenilir kimselerden olursa, rivayeti sahih kabul edilir. Hatta bu hadis, ravisi adalet ve zabt derecelerine göre hasen, zayıf da olabilir. Bununla beraber hadis imamlarınca fazla rağbet görmemiştir.

Garib, metin ve isnad yönünden de taksim edilir. Hadis ,hem  metin hem de isnad yönünden garib ,

Ravi , bazen isnadın aslında yani sahabe tarafında –ferdi mutlak da denir- bazen de ortasında olur, buna da ferdi nisbi denir.  Senedin aslına, evvel,menşe, ahir, intiha, müntehayı sened denir.

III. BÖLÜM

Sıhhat Yönünden Haberler

Makbul ,ameli gerektiren haberdir. Merdud, ravisinin doğruluğu kabul edilmeyen haberdir. Ahad haber, makbul ve merdud olarak iki kısma ayrılır. Bunların da makbul olanıyla amel edilir.

A Makbul Haberler

Sahih Hadis - Adalet ve zabt sıfatlarını haiz ravinin, muttasıl senetle rivayet ettiği , şaz ve muallel olmayan hadistir. Bu beş şartın hepsi hadiste tam olarak mevcutsa sahih-i lizatihi denir.

Adalet, sahibini mürüvvetli ve takvalı yapar. Zabt, ravinin, rivayet veya kitabetinde fazla hata yapmayan,hafız, dikkatli, titiz olmasıdır. İttisal,isnaddaki her bir ravinin hadisi kendine nakleden şeyhine bizzat mülaki olması ve bizzat ondan almış olmasıdır. Şaz olmaması, güvenilir ravinin, daha güvenilir raviye muhalif rivayetidir, rivayetinde infirad halidir.

Adalet ve zabt sıfatları her ravide aynı derecede bulunmaz. En üstün adalet ve zabta haiz olanlara ,esahhü’l-esanid denir.  Sahih hadiste bu beş şart aynı anda bulunursa ,sahih lizatihi denir.

Hadisin ravisinin zabtında bir kusuru varsa, buna sahih değil hasen denir. Ancak hasen bir hadis,başka bir isnadla rivayet edildiği için sahih derecesine yükselmişse  ,bundan dolayı hasen hadise sahih liğayrihi denir. Çünkü ravideki zabt kusuru diğer bir rivayetle telafi edilmiştir.

Hasen Hadis -  Kuvvet yönünden sahih hadis derecesinde olmasa da delil olma ve ihticac edilme yönünden sahihle aynısıdır. Zatı itibariyle hasen olana, hasen lizatihi, kuvvetlendirici harici sebeplerle hasen olanına hasen liğayrihi denir.

Hadiste Ziyade-  Güvenilir (sika ) bir ravinin hadisi rivayet ederken hadiste yaptığı fazlalıktır.

Mahfuz Hadis- Şaz olan hadisin mukabili olarak makbul haberler arasında yer alan hadise mahfuz denir. Terk edilen hadise şaz, tercih edilip kabul edilen hadise mahfuz denir.

Maruf Hadis – Münker rivayete karşı tercih edilen  sika ravilerin hadisidir.

Mutabi ve Şahid Hadisler – Mutabaat, şeyhinden rivayetiyle tek kalmış bir raviye bir başka ravinin tabi olarak ya o şeyhten ya da şeyhin şeyhin şeyhinden aynı hadisi rivayet etmesidir.

Şahid, ferd olduğu sanılan hadisin  yapılan araştırmalar sonucu mana yönünden benzerine rastlanırsa bu benzere şahit denir.

Muhkem ve Muhtelif Hadisler – Bir haber muarazadan salim olursa, yani ona zıt bir haber gelmezse bu habere muhkem denir. Hiçbir tereddüde yer vermeden alınıp amel edilen ve her türlü murazadan salim bulunan bu hadislere muhkem denir. Muhtelif, zahiren birbirine zıt manada varid olan hadislerdir. Cem ve te’lif yoluna gitmek gerekir. Ulema, muarız gibi görünen bazı hadisleri cem ve telif ederken gelişigüzel değil birtakım kaideler gözetmişlerdir. Mesela, daha titiz ravi , daha çok isnadla rivayet , tercih sebebidir.

Nasih- Mensuh Hadisler- İki zıt manalı hadiste cem ve telif imkanı yoksa aralarında bulunduğuna hükmedilen iptal keyfiyetidir. Hadisle gelen hüküm yine hadisle ortadan kalkmıştır. İkinci hadisin hükmü konmuştur. Neshe konu beş tanedir. Helal, haram, mübah, mendub,mekruh. Nesh ,hükümlerde tedricilikle alakalıdır.

Nesh Çeşitleri: Ayet’in ayeti, ayetin sünneti, sünnetin sünneti, sünnetin ayeti nesh etmesidir.

 

B Merdud Haberler

Merdud- Reddedilmesi gereken hadislerdir, makbulün zıddıdır.

Hadislerin Merdud Olma Sebepleri : Haber iki sebeple merdud olur. İsnadla ilgili olarak, isnadda bir veya daha fazla ravinin düşmesiyle, diğeri de ravilerle ilgili olarak ,isnadı oluşturan ravilerden bir veya birkaçının diyanet ve zabt yönüyle cerh edilmesiyle olur.

İsnaddan ravi düşmesi değişik şekillerde olur ve buna göre farklı isimler alır.

Muallak- İsnadın başından beri bir veya daha fazla raviyi musannif kitabında hazf eder veya  bütün isnadı zikretmeden sadece Hz. Peygambere isnadla hadisin metnini verirse bu muallak hadistir.

Munkatı – İsnadın ortasından bir ravisi düşmüş hadistir. Senedin neresinde olursa olsun bir ravisi düşmüş hadistir.

Mu’dal- Birbirini takib eden iki veya daha fazla ravisi düşmüş hadistir.

Mürsel- İsnadın sonunda sahabinin düştüğü hadise Mürsel denir. Tabiin ,sahabiyi atlayarak hadisi rivayet eder.  Mürsel- hafi, senedin neresinde olursa olsun muasır olan fakat mülakatı olmayan ya da aralarında sema olmayan iki raviden birinin diğerinden rivayet ettiği hadistir. Mürsel-i zahir, tabiun ravinin sahabiyi düşürerek  قال رسول الله  diyerek naklettiği hadistir.

Müdelles – İsnadında gizli ravi düşmesi olan hadislerdir. Birbirinin muasırı, aralarında mülakat olan hatta birbirinden hadis işittiği bilinen  iki raviden birinin diğerinden işitmeden rivayet ettiği hadistir.

Bunlar,isnadda ravi düşmesi yoluyla merdud olan hadislerdir.

İsnadı oluşturan ravilerden bir veya birkaçının adalet ve zabt yönünden cerh edilmesiyle merdud olanlarsa şunlardır:  En şiddetli cerh sebebi, ravinin kizbi ,yalancılığıdır.  Bu hadise mevzu ( uydurma ) denir. Diğeri ,ravinin yalancılıkla ittiham edilmesidir. Böyle hadise metruk denir. Ravinin fahiş hata yapmasıdır. Dördüncüsü gafleti, beşincisi fıskıdır.  Bu hallerden cerh edilen ravinin hadisine münker denir. Ravi ,vehm yönünden cerh edilirse hadisi muallel olur. Müdrec,içine yabancı sözler sokulan hadistir. Maklub, hadisin isnad veye metninde takdim, tehirler yapılmasıdır. Muztarib, ravinin ibdaliyle olup ,iki ravi arasında tercih yapılamıyorsa bu hadis muzdaribtir. Musahhaf, noktalama hataları olan hadistir. Muharref, yazısının şeklinde değişiklikler olan hadistir.

Cehalet sekizinci, su-i hıfz dokuzuncu, onuncu da bid’attır.  İsnadında açık ravi düşmesiyle ortaya çıkan hadisler muallak, mu’dal, munkatı ve mürseldir.

Ravilerin Ta’n Edilmeleri ve Başlıca Ta’n Sebepleri

Herhangi bir ravi, adalet ve zabt yönünden ta’n edilirse o ravinin hadisi merdud sayılır. Ta’n, ravilerin hadislerine zarar veren ve onların zayıf veya merdud sayılmalarına sebep olan kötü halleri yüzünden cerh edilmeleri demektir. Ta’n’a sebep olan on hal vardır. Beşi ravinin adaletiyle, diğer beşi de zabtıyla ilgilidir.

Adaletine Taalluk   Eden Ta’n Sebepleri

a Kizbü’r-Ravi- Hz. Peygamberin söylemediği bir şeyi kasden ona isnadla rivayet etmek, yalan söylemektir. Bu ravi ebediyen terk edilir, hadisi reddedilir.

b İttihamü’r-Ravi bi’l-Kizb- Ravinin hadisinde yalancılıkla ittiham olunmasıdır.

c Bidatü’r- Ravi- Ravinin ,bidata nisbet edilmesi ve bid’at ehlinden sayılmasıdır. Ya küfrü gerektiren inanç içindedir ya da fıska nisbet edilmiştir.

d Fısku’r-Ravi- Ravinin tarik-i hak’tan çıkıp fücur eylemesidir. İnsanın kamil mümin olmasına engel günahları sebebiyle rivayetinin terk edilmesidir.

e Cehaletü’r-Ravi- Ravinin cerh veya tadile yönelik hususlarının bilinmemesidir.

Zabt’a Yönelik Ta’n Sebepleri

a Fahş-ı Galatı’r-Ravi- Rivayet ettiği hadislerde yarıdan fazlasında hata yapması sebebiyle cerh ve tan edilmesidir. Bu ravinin hadisleri münkerdir.

b Fahş-ı Gafleti’r-Ravi- Aşırı gafil, dikkatsiz olması, titiz olmamasıyla ravinin cerh edilmesidir. Bu ravilerin hdisleri merduttur.

c Muhalefetu’r-Ravi- Ravinin, daha güvenilir ravi rivayetine aykırı hadis nakletmesidir. Hadisi de merdut veya zayıftır. Ravi zayıfsa hadisi münkerdir.

d Vehmü’r-Ravi- Ravinin vehm ile, mürseli,munkatıyı muttasıf ya da bir hadis metnini başka metne idhal ederek rivayet etmesidir.

e Su-i Hıfzu’r-Ravi- Ravinin hafızasınız zayıf olmasıdır.

 

Ravileri Adalet Yönünden Ta’n Edilmiş Hadis Çeşitleri

Mevzu Hadisler- Başta islama kastedenler olmak üzere siyasi fırka, fıkhi mezhep, kabileleri, cinsiyetleri, dilleri, imam ve hükümdarlarını medhetmet , halifenin, emirin nezdinde yükselmek, vaaz ettiği cemaatin teveccühünü kazanmak için , halkın emir ve nehiylere karşı rağbetini artırmak için yalancıların, cahillerin uydurup sonra bunlara kuvvet kazandırmak için tanınmış ravilerin isnadlarını ekleyip hadis uydurulmsıdır.

İslam tarihinde hadis uydurmaları şia’yla başlar.  Gaye, Hz. Ali ve Ehl-i Beyt’in faziletlerini ortaya koyup buna dayanarak hilafek haklarını isbat etmektir. Emevi taraftarları da Muaviye hakkında hadis uydurmuştur. Abbasi taraftarları da hadis uydurmuşlardır.  Mürcie de anlayışını teyid için hadis uydurmuştur. Muhalifler de Mürcie’yi kötülemek için hadis uydurmuşlardır. Mutezileye tepki olarak da hadis uydurulmuştur. Ebu Hanife, İmam Şafii, surelerin faziletleri hakkında da hadis uydurulmuştur.

Ravileri Zabt Yönünden Ta’n Edilmiş  Hadis Çeşitleri

Şaz Hadisler-  Güvenilir ravinin ,cemaatin rivayetine muhalif olarak rivayet ettiği ve bu rivayetiyle tek kaldığı hadistir.

Münker Hadis- Zayıf ravinin güvenilir ravilere muhalif olarak rivayet ettiği ve bu rivayetiyle tek kaldığı hadistir.

Muallel Hadis- Görünüşte sahih ,aslen gizli ve sıhhatin kemiren, illeti bulunan hadislerdir.

Müdrec Hadis- Ravisi tarafından isnad ve metine aslından olmayan bazı sözlerin sokulduğu hadistir.

Maklub Hadis- Hadis ravilerinin isimlerinde , isnadlarda ,metinlerde bazı kelime ve ibarelerin yerleri değiştirilerek rivayet edilen hadistir.

İsnadında Ravi Ziyade Edilmiş Hadisler

Hadisin muttasıl isnadının ortasında ravi ziyade edilerek diğer ravilerin rivayetlerine muhalefet edilir.

Muztarib Hadis- bir, iki veya daha fazla raviden muhtelif şekillerde rivayet edilen ve rivayetleri arasında tercih sebeplerinden birinin bulunmaması dolayısıyla rivayetleri arasında tercih yapılamayan hadistir.

Musahhaf Hadis- Metin ve isnadında bir kelimesi veya ravilerinden birinin ismi hatalı olarak söylenmiş ve bu hata ile rivayet edilmiş hadistir.

Muharref Hadis- Harf ve yazı değişikliğine uğramış kelime veya ibarelere denir.

 

IV. BÖLÜM

İSNAD

İsnad ,ıstılahta sözün aracılar vasıtasıyla asıl sahibine yükseltilmesidir. İsnadlar, ihtiva ettikleri ravi sayısının azlığına veya çokluğuna göre değerlendirilmiştir.

Ali İsnad-Ali İsnad’da, ravi sayısının azlığı dolayısıyla Hz. Peygambere yakınlık kastedilir. Ravi sayısı azlığı dolayısıyla ali olan isnadla rivayet edilen hadis , ravi sayısı çokluğu dolayısıyla nazil olan aynı hadisin diğer rivayetine tercih edilir.

 Nazil İsnad- Hadisi rivayet eden en son raviye, o hadisin kaynağına en çok ravi sayısı ile ulaştıran isnadın keyfiyetidir.

İsnada Müteallik Hadis Çeşitleri

Merfu Hadis- Hz. Peygambere isnad edilen- ister munkatı ister muttasıl senetle olsun- bütün hadisler merfudur.

Mevkuf Hadis- Sahabeden- ister muttasıl ister munkatı isnadla-  söz ,fiil ve takrir olarak rivayet edilen haberlerdir. İsnad ,sahabide son bulup Hz. Peygambere ulaşmamıştır.

Maktu Hadis- İsnadı tabiunda son bulan tabiunun söz ve fiilerinden olan haberlere denir.

Müsned Hadis-  İsnadı , ilk ravisinden sonuna kadar muttasıl ve aynı zamanda merfu olan hadistir.

Sahabe, Hz. Peygamber devrini idrak etmiş ,Müslüman olarak peygamberi gören ,sohbetinde veya Müslüman olarak ölen kimselerdir. Sahabe, udul ve saduktur. Hadisçiler , sahabeyi muksirun ve mukillun olarak ayırır. Muksirun, binden fazla hadis rivayet eden 7 sahabidir.

Tabiin, sahabeden birine mülaki olan ,onunla sohbeti bulunan kimseye denir. Tabiun, hadis rivayetinde islam dininin öğretilmesine hizmetleri büyüktür.  İslami ilimlerin çoğuna ait kitaplar tabiun devrinde tedvin ve tasnif olunmaya başlamış,usule ait birçok kaide tabiun tarafından ortaya konulmuştur.

Etbau’t-Tabiin devri, hadis tahammülü ve rivayet usullerinin en mükemmel şekilde olduğu devirdir. Hadisler, bu devirde gelişigüzel toplanıp sahifelerde sıralamakla iktifa edilmemiş ,aynı zamanda konularına göre bablara ayrılmış, bir tasnife tabi tutulmuştur. İmam Malik’in Muvatta’sı bugüne kadar intikal eden en önemli musannef eserdir.

Bir ravide adalet ve zabt birleşirse, o ravi sikadır.

 

Tahammülü’l-Hadis

Sema- şeyh ile talebe karşı karşıya, talebe ,arada vasıta olmadan şeyhi doğrudan işitir.

Arz- Kıraat : Ravinin, şeyhe ait olan işitmediği hadisleri rivayet hakkı almak için şeyhe okumasıdır.

İcaze- Şeyhe hitaben ravinin “ senin falan kitaplardaki hadislerini rivayet ediyorum” diyerek izin taleb etmesi, şeyhin de “ icazet verdim” demesidir.

Münavele- Şeyhin, hadislerini ihtiva eden kitabını rivayet etmesi için elden talebeye vermesidir.

Mukatebe- Şeyhin kendi hadislerinden veya mesmuatından bazısını yakında veya uzakta olan kimseye yazıp göndermesidir.

İ’lam- Şeyhin sahip olduğu hadisi veya hadis kitabını  raviye göndererek kendi sema’ı olduğunu bildirmesi, ama rivayete icazet verdiğine ait beyanda bulunmamasıdır.

Vasıyye- Şeyhin rivayet ettiği kitabı ,ölümünden veya seyahatinden önce birine vasiyet etmesidir.

Vicade- Ravinin,bulunan, ele geçirilen sahife veya kitaptan sema, icazet, münavele olmadan hadis alıp rivayet etmesidir.

Hadislerin Tedvin ve Tasnifi

Tedvin, yazılı hadisleri toplamak, biraraya getirmek, müstakil kitaplar oluşturmaktır. Sahabinin yazdıklarını ya da hafızalarındaki hadisleri toplayarak bir kitap meydana getirmektir. Sahabe devrinde hadis yazan sahabeler vardı. Abdullah b. Amr b. As’ın “sadıka”sı, Hemmam b.  Münebbih’in Ebu Hureyre’den yazdığı “sahiha”sı gibi.

Tasnif, hadisleri tedvin eden müdevvinin, hadisleri konularına göre sınıflandırmasıdır. Düzenli tedvin faaliyeti sahabe devri sonrası I. asrın sonlarıyla II.  Asrın başlarında başlamıştır.

İbn Şihab ez-Zühri (ö.124) ,hadisleri ilk tedvin eden kimsedir. Tedvin faaliyetine resmi hüviyet kazandıran da Halife Ömer b. Abdülaziz (99-101) olmuştur.

Tedvin,I.  asrın sonu, II.  Asır başlarında başladı. Asıl hadis eserleri ise  II. asrın ilk yarısından sonradır.  Hadisler , konularına göre ilgili yerlere yazılıyordu.  Bu tür eserlere musannef denir. Yine hadislerin sahabi ravilerinin isimleri altında biraraya getirilmesiyle de müsned denilen hadis kitapları ortaya çıkmıştır.

Tabiin devri sonlarına doğru ulema şehirlere dağıldı. Havaric, Ravafız gibi ehl-i bid’at mezhepler ortaya çıktı.  Hadis uydurmaları başladı ve hadisin kaybolmasını önlemek için tedvin ve tasnif başladı. İlk musannifler, er-Rabi (ö.160) , Said b. Arube (ö.156) ‘dir.

II. asırda, telif ve tasnif edilmeye başlanan hadis eserleri beş grupta toplanabilir: a Siyer ve Megazi Kitapları , b  Sünen Kitapları , c Cami’ler , d Musannefler,  e  Belirli konuya tahsis edilmiş olan kitaplar.

İlk siyer-megazi eseri kitaplarının sahipleri , Urve b. Zübeyr, İbn Şihab ez-Zühri (ö.124), İbn İshak (ö.150) ‘tır. Eserler I. asrın sonları tasnif edilmeye başlanmıştır. Sünenler, fıkıh bablarına göre tasnif edilmiş ahkam hadisleridir. Sünenlerde merfu hadisler vardır. Ahkam hadisleri de, ibadat,muamelat, ukubat olarak üç gruba ayrılır. Cami’lerde, ibadat, muamelat, ukubat hadislerinin yanında çok daha değişik konulardaki hadisler de yer alır.  Mesela, Kur’an’ın faziletieri, tefsiri, yaratılış başlangıcı gibi. İlk cami türü eser, Ma’mer b. Raşid el-Ezdi’nin (ö.153) eseridir.

H. III. Asır Tasnif Faaliyetleri

Bu asır ,hadis tarihinin en parlak devridir.  Kütüb-i Sitte bu devrin telifidir. Siyer ve megazi alanında el-Vakıdi’nin (ö.207) “Kitabu’l-Megazi” ve “Kitabu’s-Sire” ‘si, İbn Hişam’ın (ö.213) “Siret-i İbn Hişam”ı önemlidir.

Müsnedler ilk defa III. asırda ortaya çıkmış ve sünen, musannef ve cami’lerden farklı tasnif edilmişlerdir. Müsnedlerde hadisler, ravilerinin adları altında toplanmışlardır. İlk müsned Ebu Davud et-Tayalisi’ye  (ö.203-204) nisbet edilmiştir. Altı hadis kitabındaki dört sünen ( Nesai,Ebu Davud, Tirmizi, İbn Mace) asrın en önemli eserleridir.

Bu asırda yine musannef türü olarak  Abdurrezzak b. Hemmam’ın (ö. 211), İbn Ebi Şeybe’nin (ö.235), İbn Mahled’in ( ö.276) musanneflerini zikredebiliriz.

Cüzler, tek bir sahabinin ya da daha sonrakilerden bir hadisçinin hadislerini toplayan kitaplardır. Çoğunlukla III. asırdan beri ortaya çıkmışlardır.

Mustahrec, III. asrın ikinci yarısından sonra Buhari ve Müslim üzerine yapılan çalışmalardır. Hadis imamının kitabında yer alan hadisini , kitabındaki isnadından başka bir isnadla aynı hadisleri başka kitapta toplamasıdır. IV. asırdan sonra çoğalmaya başlamıştır.

 

 

 

  Murat Gültekin    Yüksek Lisans  14912727     Tefsir Usulü Hulasa

 

 

TEFSİR USULÜ

Kur’an İlimleri

Kur’an’ı Kerim’in tefsiriyle yakından ilgili olan veya Kur’an’ın bünyesine ait ilimlerdir.

  Esbab-ı Nüzul

 Hz. Peygamber’e bir sual veya bir hadise dolayısıyla birkaç ayetin yada bir surenin tamamının nazil olmasına amil olan şeye sebeb-i nüzul denir. Sahabeyi tefsirde yükselten, sebeb-i nüzullere vakıf olmalarıdır. Sebeb-i nüzulleri bilmenin faydalarından bahsedersek, bu ilimle Kur’an’ı Kerim’de emredilen şeylerin hikmetleri anlaşılır. Yine ayetlerden kastedilen mana anlaşılır.  Hasr tevehhümü ortadan kalkar. Sebeb-i nüzul ayetin ihtiva ettiği hükmü tahsis eder.

Sebeb-i nüzul haberlerinin kabulü için rivayetlerin merfu olarak peygambere veya sahabeye ulaşması gerekir.

Ayet hakkında müteaddit nüzul sebebi varsa şu yol takip edilir: rivayetlerin sahihliğine bakılır, sahihlerse tercih ettirici sebep aranır, yoksa iki rivayet arası cem ettirilir, ettirilemiyorsa  ayetin mükerrer nazil olduğuna hükmedilir.

Her ayete bir nüzul sebebi aramaya gerek yoktur. İlk esbab-ı nüzul eseri Ali b. El-Medini’ye (ö. 234) aittir.

  Nasih-Mensuh

Nesh, ıstılahta bir nassın hükmünü daha sonra gelen bir nasla kaldırmaktır. Nesh ile tahsis ve beda farkıdır.

Nesh, aklen kabul edilip pratik olarak varolduğu mukaddes kitaplarda gösterilmiştir. Kur’an’da neshe gelirsek. İki görüş vardır. Çoğunluk Kur’an’da neshi kabul eder. Üç türlü nesihten bahsedilir. a, hükmü mensuh,metni baki ayetler. b, metni mensuh hükmü cari ayetler. c ,hem metni hem hükmü mensuh ayetler.

  Muhkem- Müteşabih

 Muhkem, manası kolaylıkla anlaşılabilen harici bir tefsire ihtiyaç göstermeyen ve tek manası olan ayetlerdir. Ahkama taalluk eden ayetlerdir. Namaz, helal-haram gibi.

Müteşabih,birçok manaya ihtimali olup bu manalardan birini tayin edebilmek için harici bir delile ihtiyacı olan ayetlerdir. Müteşabihteki gizlilik lafızda, manada ya da her ikisinde de olabilir. Selef alimleri müteşabihlere sadece iman etmek gerektiğini söyler, halef alimleri ise islamın ruhuna uygun tevil etmeye çalışır.

El-Hurufu’l-Mukattaa

Bazı surelerin başlarındaki bazen basit bazen birkaç harfin birleşmesiyle meydana gelen rumuzlardır. Bunlar müteşabih ayetlerdendir. 29 surenin başlarında bulunurlar. Bu surelerin 27’si Mekki, 2’si Medeni’dir. Bu başlangıçların ayet olmadığı muhtar görüşe göredir. Kufeliler, bazısını ayet kabul eder. Basralılar ayet kabul etmezler. 

Hz. Peygamber, bu harflerle alakalı açıklamalar yapmamıştır. Mütekellimin bu harflere anlam vermeye çalışmışlardır. Örneğin bunların, sure isimleri, Allah’ın isimleri veya sıfatlarından birine delalet ettiğini söylemişlerdir.

Surelerin başlangıçları

Suyuti, sure başlangıçlarını on grupta toplamıştır. Bunlar, Allah’ı övmeyle başlayan sureler, Heca harfleriyle başlayanlar, Nida ile başlayanlar, Haber cümlesiyle başlayanlar, Yemin ile başlayanlar, Şart ile başlayanlar, Emir ile başlayanlar, Soru ile başlayanlar, Dilek ile başlayanlar, Ta’lil ile başlayan (Kureyş suresi)

Garibu’l-Kur’an

Kur’an’ın yabancı kelimeleri ile ilgilenen ilimdir. Ya da Kur’an’da Kureyş lehçesinin dışındaki lehçelerdeki kelimelerdir. Bunları anlamak için kadim arap şiirine başvuruluyordu. Bu nahiv ilmini geliştirdi. Sahabenin bile garib kelimelere nüfuz edemediği olmuştur. Hicri II. asırdan beri müstakil eserler verilmeye başlandı. Ebu Ubeyde’nin “Meani’l-Kur’an”ı bu sahada ilk eserdir. Yine İbn Kuteybe’nin “Garibu’l-Kur’an” ve “ Müşkilü’l-Kur’an” ı önemlidir.

Uslubu’l-Kur’an

Kur’an’ın üslubu kendine hastır.  İnsan telifine de diğer münzel eserlere de benzemez.  Kur’an, üslubuyla tahaddide bulunmuştur. Dahi edipler karşısında söz söyleyememişlerdir. İbdal, teşbih,terviye hep üsluba ait kavramlardır.

İ’cazu’l-Kur’an

Benzerini yapmaktan insanların aciz kaldığıdır. Kur’an’ı Kerim , Hz. Peygamberin en mühim ve bedi’ mucizesidir. Kur’an’ın i’cazı, ona yakın beya benzer bireserin yerine getirilememesidir. İ’caz, sadece dil ve üslub açısından değil, telifi, ıslah siyaseti, gaybi haberleri gibi pekçok yöndendir. Bu üslub sayesinde herkes Kur’an’ı dinlemiştir.

Aksamu’l-Kur’an

Yeminlerde Allah, kendi yüce ilmine, peygamberlere, Kur’an’a, meleklere,kıyamet gününe, tabiattaki varlıklara yemin ediyor. Yeminlere sebep olarak, arapların hayatında yeminin varlığı, yeminlerle ayetlerin teyidi ve kıymetine işaret, kadrini yüceltmek ve iman esasları için kullanıldı. 17 sure başında kasem vardır. En önemli eser İbn Kayyım el-Cevziyye’nin (ö.751) “ et-Tıbyan fi Aksamu’l-Kur’an”ıdır.

Kısasu’l-Kur’an

Kur’an,geçmiş peygamber ve milletlere ait kıssaları ibret alalım diye anlatır. Tekrar, bunun için normaldir. Önemli olan kıssaların ayrıntısı değil ,verdiği mesajdır. Adem- Havva, Habil-Kabil, Yusuf Kıssası, Lokman’ın öğütleri, Hızır kıssası, İfk olayı gibi. Es-Sa’lebi’nin  “el-Arais”ini örnek verebiliriz.

Kur’an’ı Kerim’de Tekrarlar

Bazen kelime, bazen ayetin tekrarını, vaziyet ve icabın gereği kabul etmek gerekir. Tekerrür, arap dil ve üslubuna yabancı değildir. Kureyş’in sürekli tazyikleri de tekrarı gerekli kılmıştır.  Muhtelif vesilelerle zalimlerin akıbetlerinden haber vermek için de kıssaların tekrarı gerekir.

Emsalü’l-Kur’an

Dilimizdeki atasözleri karşılığı olan Kur’an’daki meşhur sözlerdir. Kur’an’da çokça mesel vardır. Bunlar da tezkir, zecr, vaz gibi çeşitli şekillerde ifade edilir. Meseller, sevab-ikab, yüceltme, tasdik ve iptal için olabilir. Mesel,edebi bir tarzdır, yani teşbihtir,benzetmedir. Meseller Kur’an’da sarih-zahir olarak, bir de gizli, remizli olarak yer almıştır. Mesellere hakikat olarak değil , ötesindeki hakikate bakmak gerekir.

Hakikat ve Mecaz

Kelimeler hakiki anlamda olduğu gibi mecaz anlamda da Kur’an’ı Kerim’de kullanılmışlardır.  Kelimelerin mecaz kullanıldığıyla alakalı ihtilaf hasıl olmuştur. Ama çoğunluk, Kur’an’da  mecazın varlığını kabul eder. İbaredeki tat,güzellik, mecazdan da kaynaklanır.

Müşkilü’l-Kur’an

Ayetler arasında ihtilaf ve tenakuz gibi görünen keyfiyettir. Kur’an’da tenakuz olamaz. Gazali’ye göre ihtilaftan maksat müşterek lafızların ihtilafıdır. Ebu İshak el-İsferayini (ö. 418 ) ihtilaf konusunda ihtilaf konusunda tercih kaidesi koyar. Hükümde,Medeni olan Mekki’ye tercih edilir. Lafzın iktizasından müstakil hüküm ifade eden tercih edilir.  İlk müşkilü’l-Kur’an eseri, Ahmed el-Kutrub’undur(ö.206). ibn Kuteybe’nin (ö.276)  Te’vilü’l-Müşkilü’l-Kur’an’ı vardır.

Mücmel- Mübeyyen

Mücmel ayette, mana kapalıdır.  Manalar, onda izdiham eder. Onlardan hangisi olduğu açık bir şekilde belli olmaz.  Mücmellerin sebepleri: Kelimenin iki zıt manada birleşmesi, zamirin mercii, atıf ihtimali yada istinaf sebebiyle , lafzın garabeti, lafzın az kullanılması, takdim ve te’hir,  asıl lafzın başka bir şekle kalbolması.

Mübeyyen, ayetlerdeki müştereklik, müşkil, mücmel, hafi gibi hususları açıklayan ayetlerdir. Mübeyyen, ya aynı ayetin biçiminde ya da başka surelerde de gelebilir. Sünnet, mücmel ayeti ,mübeyyen hale getirir.

El-Vücuh ve En-Nezair

Bir kelimenin farklı ayetlerde farklı anlamlar ifade etmesi vücuhtur. Tersi durum, birçok kelimenin aynı anlama gelmesi de nezairdir. “hüda”nın 17 anlamının olması ve “cehennem”, “ sakar”, “nar” kelimelerinin aynı anlama gelmeleri gibi. Mukatil b. Süleyman’ın bu alanda eseri vardır. Yine Yahya b. Sellam’ın (ö.280) “Kitabu’t-Tasarif”i vardır.

Müphematü’l-Kur’an

Kur’an’da sarih olarak ismi zikredilmeyen , ismi mevsuller zamirlerle zikredilen erkek,kadınlar, melek, cin, topluluk, kabileler vardır. İsmi mevsul ve zamirlerin delaletlerini bilmek zordur. Nakil , bu ilmin tek bilgi kaynağıdır. Bunun için sahih senetli haberler önemlidir.  Kur’an’ın gayesi ,olayları tarihi hadise olarak anlatmak değil, insana ibret dersi verip düşünmeye sevk etmektir. İbn Asakir’in bu alanda  et-Tekmil ve’l-İtmam’ı vardır.

Halku’l-Kur’an

 Allah kelamı Kur’an’ı Kerim, mahluk değildir. Kur’an’ın, Mutezilenin hakimiyet prestiji olarak Halife Memun, Mutasım ve Vasık zamanlarında devam etmiş, birçok işkenceler olmuş nihayet Mütevekkil zamanında yasaklanmıştır. Kur’an ve hadiste böyle bir şey yoktur.

Kur’an’ı Kerim’de Hitaplar

Üç nevidir. Hz. Peygambere olan hitaplar, Hz. Peygamberden gayrısına olan hitaplar, her ikisine de birden yapılan hitaplar.  Hitaplar kendi arasında da 33 kısımda mütalaa  edilebilir.

Kur’an’ı Kerim’de Sual ve Cevaplar

 Kendi aralarında 13 bölümde mütalaa edilebilirler. Örneğin, sualin akabinde cevap, munfasıl cevap, iki suale bir cevap gibi.

Fadailu’l-Kur’an

Hadis eserlerinde Kur’an’ın faziletleri hakkında geniş bilgiler verilmiştir.  Bazı hadisler Kur’an’ın bütününün fazileti, bazıları da surelerin ve ayetlerin faziletlerine aittir. Kur’an’ın her suresinin faziletine dair rivayetler, Ubeyy b. Ka’b’a dayanır. Bunların çoğu mevzudur. Es-Suyuti’nin bu konuda “Hamilu’z-Zehr fi Fadailu’s-Suver” eseri mühimdir.

Tenasüb ve İnsicam

Bu ilim IV. asır başlarında başlar. Ayetler, çeşitli sebep ve zamanlarda inse de aralarında yerinden oynatılamayacak irtibat vardır. Bu da Kur’an’ın edebi mucize oluşundandır. İnsan, o terkipleri yapamaz.  Fahreddin er-Razi, bu ilmi tefsirinde kullanmıştır. Surelerin tertibi arasında da irtibat vardır.

 

 

TEFSİR TARİHİ

Tefsir, müşkil olan lafızdan murad edilen şeyi keşfetmektir. Te’vil, ayetin muhemel olduğu manalardan birine rücu ettirilmesidir. Tefsir daha umumidir. Tefsir lafızlarda, te’vil manalarda olur. Terceme, ıstılahta, bir kelimenin manasını  diğer bir lisanda dengi bir tabirle aynen ifade etmektir. Harfi veya lafzi tercemede, nazım ve tertib açısından aslına benzetilmeye çalışılır. Müradifini koymaya çalışmaktır. Tefsiri terceme, metindeki mana ve gayeleri, nazım ve tertib gözetmeden güzel bir şekilde ifade etmektir. Meal, bir sözün manasının her yönüyle aynen değil de biraz noksanıyla ifade etmektir. Kur’an’ı Kerim tercemesi için meal kelimesi kullanılmıştır. Aynen tercüme etme imkanının olmadığı içindir. Yani yapılan işte eksiklik vardır.

Rivayet tefsiri’ne me’sur veya nakli tefsir denir. Seleften nakledilen eserlere dayanan tefsirdir. Ayetleri beyan ve tafsil için, Kur’an’daki başka ayetlerle, Hz. Peygamber, sahabe sözleriyle açıklanmasıdır. Tabiun sözleri de eklenebilir.

Bu metodun zayıf noktaları: Tefsirde uydurma haberlerin çokluğu, israiliyatın girişi ve isnadların hazfıdır. Muhammed b. Cerir et-Taberi’nin  “Camiu’l-Beyan an Te’vili’l-Kur’an”ı nı örnek verebiliriz.

Dirayet tefsirinde, rey ve makul tefsirdir. Rivayetlere münhasır kalmayıp , din, edebiyat,dil ve çeşitli bilgilere dayanılarak yapılan tefsirdir. Hudutların genişleyip yabancı milletler ve kültürlerle karşılaşılınca arap lisanı kaideleri konuldu.  Bu metoda , “Mefatihu’l-Gayb”ı verebiliriz.

Hz. Peygamberin Tefsirdeki Yeri

Kur’an’ı Kerim’in kendisinden sonraki en mühim tefsir kaynağı Hz. Peygamberin sünnetidir. Sünnet, Kur’an’ın umumunu,hususunu, mutlak ve mukayyedini, nasih ve mensuhunu ve diğer hususlarını izah eder. Kur’an’ın sünnete olan ihtiyacı, sünnetin Kur’an’a olan ihtiyacından daha fazladır.

Hz. Muhammed tefsirde,şeriat ve ahkamda Allah’ın muradını beyan etmiştir. Sahabenin anlayamadığı kısımları açıklamıştır. Ahkamı beyan, mekarim-i  ahlakı şerh ve ona teşvik etmiştir. Cenab-ı Hakk’ın ayetteki muradını belirtmiştir. Bazen tahsis, geniş anlamı tahdit, kelimenin arap dilindeki anlamını teyid, şahısların durumunu ve o zamanki edebi sanatları izah ,beyan ve tatbik, bazen temsil,remz ve işaret, bazen intibaha davet ve insanın psikolojik durumundan istifade ederek tefsir etmiştir.

Sahabenin Tefsirdeki Yeri

Sahabe, hadis ve sebepleri müşahede edip hükümlerle aralarında münasebet kurabilmişlerdir.  Sebeb-i nüzule vakıftırlar. Bununla beraber sahabenin topladığı bilgi malzemesi ve adetlere vukufiyeti bakımından anlayışları farklıdır. Yine Hz. Peygamberin daima yanında olanlar bilgi ve anlayış bakımından daha üstündürler. 

Sahabe, ya Hz. Peygamberden işiterek ya da içtihad ederek tefsir yapıyordu. İçtihatta da dil veya dini yöne ehemmiyet veriyorlardı.  Bazısı tahsis bazısı tarihi yol takip etmişti.  Tefsirde şöhret olan sahabiler: Ali b. Ebi Talib (ö.40), Abdullah b. Mes’ud (ö.31) , Abdullah b. Abbas (ö.68), Ubeyy b. Ka’b (ö.19),  (Ebu Musa el-Eş’ari (ö. 44), Zeyd b. Sabit (ö.45) , Abdullah b. Zübeyr (ö.73) .

Tabiun’un Tefsirdeki Yeri

Fetihlerden sonra sahabe muhtelif şehirlerde arap olmayanlara ilim öğrettiler. Mesela, İkrime, İbn Abbas’ın mevlasıdır, Nafi de Abdullah b. Ömer’in mevlasıdır. Zeyd b. Sabit’in mevlası da Hasan el-Basri’dir.

Mekke fakihi Ata b. Ebi Rebah, Yemen’in Tavus b. Keysan, Kufe’nin İbrahim en-Nehai, Şam fakihi Mekhul, Horasan fakihi  Ata el-Horosani mevalidendir. Medine fakihi Said el-Müseyyeb Kureyştendir. Mevali, yani tabiiler, islamdan önceki dinlerinden, kültürlerinden bazı şeyleri de islamla yaşattılar. Onlar, sema yoluyla sahabeden işittikleri tefsirin dışında içtihat ederler.  Fikirlerini, cemiyetin tasavvurunu, harika ve hurafeleriyle aksettirdiler.

Tefsirde İsrailiyat

  Yahudi, hıristiyan ve diğer dinlerden islamiyete giren rivayetlerdir. Peygamberin vefatından sonra israili nakiller, kıssa ve kapalı nakiller etrafında olmuştur. Kıssalar arası boşlukları doldurmak için ,sahabe , ehli kitaba müracaat etmiştir. İslamiyet, arap yarımadasının dışına çıkmadan israili menkulatı sahabe kullanmıştır.

Tabiiler, sahabeye nazaran ehl-i kitaptan daha fazla nakillerde bulunup onlardan etkilendiler.  Bu dönemde Kur’an’ın baştan sona tefsirine başlanıldı ve aradaki boşluklar doldurulmaya çalışıldı. İsraili haberler, müslüman olan Abdullah b. Selam, Ka’bu’l-Ahbar, Vehb b. Münebbih ve Abdülmelik b. Cüreyc’ten gelir.

Etbaü’t-Tabiin’in Tefsirdeki Yeri

Rivayetle başlayan tefsir ilmi tedvin edilene kadar böyle devam eder. Bidayette hadis ilmi bütün maarifi şamildi. H. II . asırdan itibaren hadis ilminden müstakil olarak tefsirler meydana geldi. Mesela, Ali b. Ebi Talha, Mukatil b. Süleyman, Sufyan es-Sevri, Sufyan b. Uyeyne, Abdurrezzak b. Hemmam, Yahya b. Sellam’ın tefsirleridir.

Zamanımıza Kadar Tefsir Hareketleri

Mezhebi Tafsirler – İslamın ilk devirlerinden akide ve siyaset yönünden zuhur eden mezheplerin bazıları günümüze kadar ulaşmıştır. Kendilerini kabul ettirmek için ayetleri tefsir, tevil ederler.

İlhadi tefsirler- Hile ile islamı yıkmak için Kur’an’ı heva ve heveslerine göre gelişigüzel tevil etmişlerdir.

İlmi Tefsir – Kur’an ibarelerindeki ilmi ıstılahları tefsir  etmek ve çeşitli felsefi ve ilmi görüşleri Kur’an’dan istihraç etmektir. Kur’an’ın bütün ilimleri ihtiva ettiği söylenir. Kur’an dini ,itikadi ilimleri şamil olmakla beraber çeşitli ilimleri de kapsar. Mesela, İmam Gazali, bu yönü tefsirde terviç eder. Yine Celaleddin es-Suyuti, “ el-Ikl’i-lfi İstinbati’t-Tenzil eserinde ilmi tefsir hakkındaki görüşünü ortaya koyar..

Bu tür çalışmalar Abbasi devrinin ilim ve terceme hareketleri devrine kadar iner.

 

İctimai- Edebi Tefsirler

Tefsir, kuruluk ve durgunluktan kurtarılmaya çalışılır.  Metotta, naslara ittiba ve Kur’andaki ince noktaların açıklanması vardır.  Asıl hedef olan manalar en yüksek üslup ile  ele alınır. Nassların, varlık, ictimaiyet ve tekamül kanunlarıyla münasebeti ele alınır. Şeyh Muhammed Abduh, ekolün önde gelen temsilcisidir. Yine Reşit Rıza ve el-Meraği bu metodu uygularlar.

 

 


0 Yorum - Yorum Yaz

Usul Mütalaası Ödevi    26.05.2015

Usul  Mütalaası  Ödevi

 

 

 

Hamdi KARANFİL

Öğrenci No: 14912718

Tezli Yüksek Lisan

 

 

USULLER MUKAYESESİ

FIKIH USULÜ

 

HADİS USULÜ

 

TEFSİR USULÜ

 

 

1.FIKIH USULÜ

İslâm ilimleri içinde çok önemli bir yer tutan , fakihin kaynak ve yöntem bilgisi mahiyetindeki usûl-i fıkıh Sözlükte “kök, esas, kaide” anlamına gelmekte olup, ıstılahta ise “icmâlî delilleri ve fıkıh istinbatına ulaştıran kaideleri bilmek” şeklinde tanımlanır.

Ayrıca usûl-i fıkhın amacı, delillerden hüküm elde etme yollarının bilinmesi, usul faaliyetiyle ulaşılmak istenen sonuç da şer‘î hüküm olduğundan hüküm kavramının incelenmesi ve buna ilişkin temel meselelere ait teorinin ortaya konulmasını usul ilmi üstlenmiş, belirli kaynaklardan belirli yöntemlerle hüküm elde edecek kişiyle (müctehid) ilgili meseleler de fıkıh usulünde genellikle ele alınan ana konulardan biri olmuştur

Hz. Peygamber’in vefatından sonra bir yandan vahyin kesilmesi dolayısıyla yeni şer‘î-amelî meselelerle ilgili ictihadların vahyin denetiminden geçme imkânının kalmaması, diğer yandan müslümanların yeni kültür ve medeniyet çevreleriyle bir arada yaşamak durumunda kalmaları sebebiyle dinî-hukukî alanla ilgili amelî meselelerde nitelik ve nicelik yönünden büyük artış ve çeşitlilik meydana gelmesi ictihad faaliyetinin yeni bir ivme kazanmasını kaçınılmaz kılmıştır. Âlim sahâbîlerin dinî-hukukî içerikli olaylar hakkında ileri sürdükleri farklı görüşlerden hangisinin esas alınacağını belirleyen bir merci yoktu ve bu husustaki temel kabule göre her ictihad teorik planda geçerliliğini koruyordu. Ancak uygulamada bunlardan birinin esas alınması gerektiğinden insanlar dinî yaşantılarında genellikle bölgenin önde gelen âlimlerinin görüşlerine uyuyor, toplumu ilgilendiren konularda kamu otoritelerince bir tercih yapılıyordu.

 Ehli tarafından yerinde yapılan ictihadlar geçerli kabul edildiğinden görüş farklılıklarının çokluğu toplumda bir rahatsızlık meydana getirmiyor, uygulamada da hukuk güvenliği açısından önemli sıkıntılar yaşanmıyordu. Yine bu dönemde ictihadların dayanaklarının açıklanmasına ve farklı görüş sahiplerinin kendi haklılıklarını ortaya koymasına imkân verecek düzenli müzakere ortamları henüz oluşmadığından sahâbe arasında zaman zaman bu yönde tartışmalar meydana gelse de pratik sonuçla ilgili tercihten sonra artık o meseleye dair teorik bir inceleme çalışması yapılmıyordu. Hz. Peygamber’in söz ve uygulamaları hakkında kısmen farklı bilgilere ve nasların (Kur’an ve Sünnet’teki ifadeler) yorumlanması konusunda farklı eğilim ve anlayışlara sahip ilim halkaları oluşuyordu.

Tâbiîn döneminde durum değişmiş, entelektüel odak noktaları belirginleşmeye başlamıştı. Dinî meselelerle ilgili kaynak ve yöntem bilgisi konusunda sahâbe devrinde oluşmaya başlayan farklı anlayış ve eğilimleri belirtmek için “ehl-i Hicâz” ve “ehl-i Irâk” şeklindeki coğrafî adlandırma yanında “ehl-i eser” ve “ehl-i re’y” şeklinde soyut bir anlatıma yönelme ekolleşme sürecinin hızlandığının açık bir göstergesiydi.

Tâbiîn ve tebeu’t-tâbiîn dönemlerinde bütün zamanını ilim öğrenme ve öğretme yanında benimsenen veya karşı çıkılan görüşlerin temellerini teorik incelemeye tâbi tutmaya ayıran ilim halkaları teşekkül edince fıkhî hükümlere dayanak kılınan rivayetlerin ve dinin iki ana kaynağı olan Kur’an ve Sünnet’ten sonuç çıkarmada izlenen yöntemlerin sorgulanması süreci hızlanmış, bu konuda düzenli çalışmalar yapanların sayısı artmıştı. Diğer bir ifadeyle bir yandan farklı eğilimler etrafında beliren ekolleşme kısa bir süre sonra fıkıh mezhebi diye anılacak fikrî ve tatbikî birikimin temellerini oluştururken diğer yandan bu birikimin sağlıklı bir dokuya sahip olup olmadığını tesbite imkân veren akademik tartışma ortamları gelişiyordu. Kaynak telakkisini, metotların hesabını sorma ve hesabını vermeyi hızlandıran bu tartışmalar aynı zamanda savunulan görüşlerin tutarlılığını incelemeye, dolayısıyla bunların fikrî derinlik kazanmasına imkân hazırlıyordu.

Başlangıçtan itibaren fıkhî meseleleri çözüme bağlarken dayanılacak iki ana kaynağın Kur’ân-ı Kerîm ile Hz. Peygamber’in sünneti olduğu hususunda görüş ayrılığı bulunmamakla beraber bu çerçevede ortaya konan çabalar bakımından sünnet malzemesinin sıhhati meselesi özel bir önem taşıyordu.Kur’an-ı Kerim  geçirdiği vahiy sürecindeki  durumlardan dolayı hükümlerin kaynağı olarak  ittifak edilirken, Sünnetin tesbiti ve tedvîni ise geniş zamana yayıldığından Hz. Peygamber’e nisbet edilen söz ve uygulamalara ilişkin rivayetlerin sağlamlığı konusu fıkhî hükümlerin kaynakları açısından önemli bir sorun teşkil ediyordu. Medine’de yaşayan sahâbe âlimleri, Resûl-i Ekrem’e atfen yapılan rivayetlerin tereddüt uyandırması halinde bunların kabulü konusunda belirli kriterlere göre ayıklama yapmakla beraber hadis uydurma hareketinin de etkisiyle, Resûlullah’ın yaşadığı Hicaz bölgesinin uzağında kalan Irak bölgesindeki âlimlerin hadis rivayetlerine karşı daha temkinli davranması bu konuda özel bir tavrın gelişmesine zemin hazırlamıştır.

 Müctehidler döneminde fıkhî hükümleri elde etmede izlenen metotların teorik tartışmalara konu edilmesi şifahî düzeyde kalmayıp yazıya da geçirilmeye başlanmıştır. Fakat bu dönemin temel özelliği fıkıh doktrinlerinin fürû-i fıkıh yönünün yazıyla tesbit edilmesiydi ve usul yönüne dair yazılı malzeme sınırlıydı. Bu verimli dönemin ortaya çıkardığı fıkıh külliyatı değişik açılardan işlenmeyi bekleyen zengin muhtevalı bir malzeme teşkil ediyor, bunların tasnif edilmesi, imamlara nisbet edilen görüşlerin onlara aidiyetinin sıhhati açısından değerlendirilmesi, fürû hükümlerinin yeni meseleler için hareket noktası kılınabilmesi için dayandığı düşüncenin tahlil edilmesi, özellikle metotsuzluk veya çelişirlik iddialarına karşı bu görüşlerin temellerinin dolayısıyla tutarlılığının ortaya konması gerekiyordu. Böyle bir ortamda meydana gelen ve o güne kadar yürütülen ictihad faaliyetinin fikrî temellerini ve metotlarını açıklamayı üstlenen fıkıh usulü, fıkıh eğitimi ve mesleğinin sağlam esaslar üzerinde gelişmesini kolaylaştırıp kavramların inceltilmesine ve ortak bir ilim dilinin oluşturulmasına da katkı sağlamıştır.

Bazı kaynaklarda, II. (VIII.) yüzyılda bilhassa Hanefî mezhebi imamlarınca fıkıh usulü kitaplarının veya bazı usul meselelerine dair risâlelerin kaleme alındığına dair ifadeler yer alsa da günümüze ulaşan ilk fıkıh usulü eseri Şâfiî’nin er-Risâle’sidir. Bu eserin önemli bir bölümü sünnetin ve bilhassa haber-i vâhidin dinî bilgi kaynağı olduğunun ispatına ayrılmış, bunun yanında beyan, icmâ, kıyas, istihsan gibi usul bahisleri ele alınmıştır. Usul ilminin belli başlı meselelerini ihtiva eden kapsamlı ve metotlu eserler ise bundan yaklaşık bir buçuk asır sonra, fıkıh mezheplerinin teşekkülünü tamamlaması ve fürû kitâbiyatının belirli bir olgunluğa kavuşmasının ardından ortaya çıkmaya başlamıştır. İlk dönem usul eserlerinin önemli bir kısmında, ilgili mezhebin fürû çözümlerinde dayandığı delilleri ve izlediği yöntemleri açıklayıp iç tutarlılığı ortaya koyma amacının belirgin olması anlamında “mezhebî karakter” dikkat çeker.  Daha çok bir fıkıh mezhebinin fürû hükümlerini temellendirmeye ve bunların ilgili delillerden elde ediliş biçimini açıklamaya yönelik kaleme alınan usul kitaplarının yöntemi “fukaha metodu”, aynı amaçla fakat kelâm ilke ve mezhepleriyle de ilgisi kurularak yazılanlarınki “mütekellimîn metodu” diye adlandırılmıştır. En çok yayıldığı ilim muhiti dikkate alınarak bunlardan ilki Hanefî metodu, ikincisi Şâfiî metodu olarak da anılır.

1.Fukaha Metodu: Fıkıh usulünü bir mezhebe sıkı biçimde bağlı ve fürû hükümleriyle doğrudan irtibatlı şekilde ele alan, kuralları belirlemede tümevarıma ağırlık veren fukaha metodu en çok Hanefîler’le özdeşleştirilir.  Hanefî usulünün ilk kapsamlı örneği Cessâs’ın el-Fuśûl fi’l-uśûl (Uśûlü’l-fıķh) adlı eseridir ve fukaha metodunun kurucu metinlerinden biri kabul edilir. Mâverâünnehirli Hanefî usulcüsü Debûsî’nin Taķvîmü’l-edille’si, yer yer Cessâs’ın eserinden faydalanmakla birlikte bu disipline getirdiği birçok orijinal katkı sebebiyle Hanefî usul geleneğinde ve fıkıh usulü tarihinde çok özel bir yere sahiptir Aralarında ciddi benzerlikler bulunan Serahsî’nin el-Uśûl’ü ile Fahrülislâm el-Pezdevî’nin Kenzü’l-vüśûl’ü sonraki Hanefî usul kitâbiyatının temel kaynaklarını oluşturacaktır. Fahrülislâm el-Pezdevî’nin kitabı, Hanefî usul sistemine getirdiği yenilikler ve Serahsî’nin el-Uśûl’üne göre daha veciz olması sebebiyle Hanefî ilim çevrelerinde büyük kabul görmüştür.

Mütekellimîn Metodu: Usul konularıyla kelâm ilke ve mezhepleri arasında ilgi kurma özelliğiyle öne çıktığı için bu isimle anılan ve tümdengelime ağırlık veren mütekellimîn metoduna göre fıkıh usulü eserlerinin kaleme alınmasındaki en önemli etkenlerden biri, bunların yazıldığı dönemde İslâm ilim çevrelerinin hâkim çoğunluğunu oluşturan ehl-i hadîs ile Eş‘arîler tarafından Mu‘tezile’nin sapkın bir ekol sayılarak dışlanması, Sünnî ilkelerin büyük ölçüde tesbit edilmesi ve buna bağlı olarak birçoğu kelâm ilkeleriyle yakından alâkalı olan fıkıh usulü ilkelerinin gözden geçirilmesine gerek duyulmasıdır. Bâkıllânî ve Kādî Abdülcebbâr, fıkıh usulü alanındaki temel yaklaşımların kelâm alanındaki yaklaşımların uzantısı olması gerektiği anlayışından hareketle fıkıh usulünü kelâmla uyumlu, hatta kelâma bağlı bir ilim haline getirmeye çalışmış, Gazzâlî’nin kelâmı şer‘î ilimlerin en üst mertebesine yerleştirip diğer şer‘î ilimlerin ona göre cüz’î olduğunu ifade etmesi de (el-Müstaśfâ, I, 18, 20) bu tutumun genel kabul görmesine yardımcı olmuştur. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî tarafından kaleme alınan el-MuǾtemed’in mütekellimîn metoduyla yazılan eserleri en fazla etkileyen kitap olduğu söylenebilir.  el-Müstaśfâ ise müellifin vefatından kısa bir süre önce yazdığı eserlerinden biri olup fıkıh usulü tarihinde çığır açan eserler arasında yer alır. Bâkıllânî ve Cüveynî gibi Eş‘arî âlimlerinin eserlerinin yanında Basrî’nin el-MuǾtemed’ini ve Debûsî’nin Taķvîmü’l-edille’si başta olmak üzere Hanefî fukahasının usul çalışmalarını inceleyen Gazzâlî, el-Müstaśfâ’da bütün bu birikimden yararlanarak fıkıh usulünü bilhassa epistemolojik yönden yeniden gözden geçirmiştir. Mütekellimîn usulüyle kaleme alınan dört temel eserden biri sayılan el-Müstaśfâ (diğerleri Kādî Abdülcebbâr’ın el-ǾUmed’i, Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin el-MuǾtemed’i ve İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin el-Burhân’ı), İslâmî ilimler hiyerarşisiyle ve bu arada kelâm-fıkıh usulü ilişkisiyle alâkalı eserin girişinde yer alan ifadeler, kitabın başına konan mantık özeti ve mantıkla bütün nazarî ilimler arasında kurulan münasebet, bir de fıkıh usulünü dörtlü bir çatı etrafında inşa eden planıyla sonraki eserler üzerinde derin bir etki bırakmıştır.

Müteahhirîn Dönemi Yazım Metodu: VI. (XII.) ve özellikle VII. (XIII.) asırdan itibaren usul kitaplarının fıkıh ve kelâm mezhepleriyle ilgisi belli ölçüde devam etmekle birlikte kelâm ilminin felsefîleşmesine paralel şekilde, giderek felsefî ve mantıkî kavram ve düşünce unsurları usul eserlerinde ağırlık kazanmaya başlamış, İslâm düşüncesinde teorik alanlar için ortak bir ilim dili olarak geliştirilen felsefe-mantık dili fıkıh usulü kitaplarının da yazım dili haline gelmiştir. Bu tarz yazımın en temel özellikleri, fıkıh usulünün incelediği meseleleri gittikçe artan bir oranda pratik sonuçlarından tecrit edecek şekilde ele almak, önceki asırlarda fıkıh usulüne ait görülmeyen çeşitli meselelerle meşgul olmak, usûl-i fıkhı kelâm gibi teorik yönü baskın ve yalnız fıkhın değil bütün İslâmî ilimlerin metodolojik ve felsefî esaslarını tesbit eden bir ilim durumuna getirmeye çalışmaktır. Bu dönemde Hanefî ve Şâfiî metotlarının birleştirilmesi amacıyla yazıldıkları açıkça ifade edildiğinden karma metot denilen eserlere İbnü’s-Sââtî’nin BedîǾu’n-nižâm’ı ile (İbn Haldûn, s. 427) İbnü’l-Hümâm’ın et-Taĥrîr’i örnek gösterilir.

Usûl-i Fıkhın İçeriği ve Konularının Tertibi: Fıkıh usulü kitaplarının tertibinde rol oynayan önemli bir nokta da birçok usul müellifi tarafından fıkıh usulünün en çok yararlandığı kelâm, fıkıh ve Arap dil bilimiyle alâkalı tanım ve önermelerin bu ilme dair meselelerden önce giriş mahiyetindeki bir bölümde ele alınmasıdır. Fıkıh usulünün içeriği dört bölümlü taksime göre şöylece özetlenebilir: 1. Edilletü’l-ahkâm. Bu bağlamda edille genellikle, kitap gibi ana kaynakların yanı sıra şer‘u men kablenâ gibi tâlî kaynaklarla tâlî kaynak görevi yüklenen kıyas gibi metotları ve sedd-i zerâyi‘ gibi prensipleri topluca ifade eden bir kavram olarak düşünülmüştür. Gazzâlî kıyasın hüküm çıkarma metotları arasında incelenmesi gerektiğini söyler. 2. Hüküm bahisleri. Hüküm teorisi diye nitelenebilecek bu bölüm de dört başlık içerir: a) Hüküm ve kısımları: Hükmün tanımı ve hükümlerle ilgili terminoloji; b) Hükme konu fiiller / mahkûm fîh: Bir fiilin yükümlülüğe konu olmasıyla ilgili şartlar ve hükmün koruduğu hakkın aidiyeti, sorumluluk ve hak teorilerine esas teşkil edecek ilke, tahlil ve açıklamalar; c) Hükme muhatap olan kişi / mükellef / mahkûm aleyh: Hak sahipliğinin ve yükümlülüğün temelini oluşturan nitelikler ve ehliyet teorisi; d) Hükmün menşe anlamında kaynağı / hüküm koyma yetkisi / hâkim 3. Hüküm istinbat metotları. Nasların yorumuyla ilgili kurallar, deliller arasındaki zıt ilişkiler ve zıtlığı (teâruz) giderme yolları. Esasen yorum sınırını aşan hüküm çıkarma metotları (özellikle kıyas ve istislâh) bu bölüme uygun düşmekle birlikte bunlar genellikle “edilletü’l-ahkâm” kapsamında ele alınmıştır. Makāsıdü’ş-şerîa konusu yeni eserlerde ayrı bir başlık altında bu bölüm içinde incelenir; klasik fıkıh usulü eserlerinde ise değişik bahisler arasına serpiştirilerek işlenmiştir. 4. İctihad ve taklid. Fıkıh usulü açısından bu bölümün en önemli kısmı, müctehidde aranacak özellikler ve bununla yakın ilişkisi bulunan ictihadın bölünüp bölünemeyeceği konusudur.

Usûl-i Fıkhın Amacı ve İşlevi:Fıkıh usulünün faydası ve gayesi klasik dönem terminolojisiyle kısaca şer‘î-amelî hükümleri bilmektir. Ancak bunun açılımını yansıtan tanımlara göre fıkıh usulünün varlık sebebi ve üstlendiği görev, bu hükümlerin hangi kaynaklardan hangi metotlarla elde edilebileceğini ve bu iş için gerekli küllî kaideleri belirlemek, nihaî amaç (gayenin gayesi) ise bu bilgi sayesinde dünya ve âhiret saadetine erişmektir. Usûl-i fıkhın amacı ve yararıyla ilgili teorik anlatımlar daha çok fıkhî hükümlerin elde edilmesinde onun gerekliliğine odaklansa da bu ilmin kuruluş dönemindeki temel veya ikincil işlevinin, ilgili fıkıh doktrinine ait fürû hükümlerinin dayanaklarını ve elde ediliş yöntemlerini açıklayıp bunlar arasındaki tutarlılığı ve mezhep görüşlerinin meşruiyetini ispat ederek bunu diğerlerine karşı savunmak olduğu birçok klasik usul âlimi tarafından açıkça veya dolaylı biçimde ifade edilmiştir.

Sonuç itibariyle fıkıh usulünün, içerik ve işlev bakımından modern Batı hukukunda hukuk teorisi (legal theory), hukuk metodolojisi (legal methodology), yorum (interpretation) ve hukuk felsefesi (legal philosophy) adıyla bilinen disiplinlerle ortak yönleri olan, kısaca İslâm hukuk ilminin esaslarını ortaya koyan, çok yönlü ve kendine özgü bir yapıya sahip bir ilim olduğu görülmekte; Muhammed Hamîdullah’ın bazı Batılı araştırmacıların tesbitlerine de atıfta bulunarak dikkat çektiği gibi dünya hukuk literatürü içinde orijinal bir tür olarak yerini alan usûl-i fıkhın içeriği -insanlığın öteden beri hukuk ve hukuk kuralları üzerinde zihin yormasına rağmen- hukuku ilk defa bir ilim şeklinde ele alma şerefinin müslüman âlimlerine ait olduğunu söylemeye imkân vermektedir.  diğer İslâmî ilimlerin genellikle tek taraflı olmasına mukabil fıkıh usulü hem aklî hem naklî ilkeleri bünyesinde toplamış, naklî yönü de bulunan aklî bir ilimdir. Yine ilimlerden beklenen amaçları esas alan nazarî-amelî ilim ayırımı açısından bakıldığında fıkıh usulünün amelî netice vermesi beklenen nazarî bir ilim olduğu görülür. İlimlerin -bizzat gaye olup olmama esasına dayanan- âlî-âlî (عالي - آلي) şeklindeki taksimine göre bazı âlimler fıkıh usulünü fıkhî sonuçlar veren bir alet ilmi, bazıları ise şer‘î ilimlerin en ileri noktası şeklinde değerlendirmiş; bir alet ilmi olarak görenler onun daha çok fıkhî hükümler elde etme amacını vurgulamış, böylece metodolojik açıdan fıkha temel teşkil etmesine rağmen amaç yönünden tâbi bir ilim konumunda bulunduğunu düşünmüşlerdir.

2.HADİS USULU

Hadis ilmi rivâyetü’l-hadîs ve dirâyetü’l-hadîs diye iki kısma ayrılır. Kabul veya red açısından râvi ve mervînin durumunu bildiren kaideler ve meseleler bütününü ifade eden dirâyetü’l-hadîs aynı zamanda “ulûmü’l-hadîs, mustalahu’l-hadîs, kavâidü’l-hadîs, usûlü’l-hadîs” şeklinde de adlandırılır  Dirâyetü’l-hadîs ilminin birden fazla adla anılmasının çeşitli sebepleri vardır. Dirâyetü’l-hadîs içinde birbirinden farklı çok sayıda ilim bulunduğundan bazı âlimler çoğul olarak ulûmü’l-hadîs terkibini kullanmıştır. Yine rivâyetü’l-hadîs ilmine asıl teşkil ettiği göz önüne alınarak usûl-i hadîs adını verenler de vardır. En genel anlamıyla hadislerin sıhhat açısından durumunu tesbite yarayan kaidelerle bu kaidelerden ortaya çıkan terimlerden oluştuğu için dirâyetü’l-hadîs yerine kavâidü’l-hadîs ve mustalahu’l-hadîs terkiplerine de yer verilmiştir. Erken dönemde rivayet hadislerin naklini, dirâyet ise hadislerden mâna çıkarmayı ve fıkhî yönlerini anlamayı ifade eder. Hadis ilminde dirâyetin usûl-i hadîs veya ulûmü’l-hadîs yerine kullanılması oldukça geç dönemlere rastlar.

Hadis ilmini rivâyetü’l-hadîs ve dirâyetü’l-hadîs şeklinde iki başlık altında ele aldığı bilinen ilk âlim İbnü’l-Ekfânî’dir (ö. 749/1348). Ona göre rivâyetü’l-hadîs Resûl-i Ekrem’in söz ve fiillerinin zabtı, rivayeti ve nakliyle ilgili iken dirâyetü’l-hadîs rivayetin hakikati, şartları, çeşitleri ve hükümleri, râvinin halleri ve taşıması gerekli şartları, merviyyâtın nevileri ve ilgili meseleleri konu edinir

Gerek Sünnî gerek Şiî literatüründe hadis ilmine ilişkin tanımların ortak noktası bu ilmin Hz. Peygamber’in söz, fiil ve hareketlerini, bunlar hakkında nakledilen rivayetleri ve bu rivayetlerin zaptedilmesini, nihayet sahih olanların olmayanlarından ayrılmasını konu edinmesidir. Erken dönemlerde hadis ilmini tanımlamada ve onun amacını belirlemede hadisin senedine yoğunlaşan rivayet ilmine mahsus ölçülerin esas alınması hadis ilmini sadece rivayete indirgemeyi gerektirmez. Hadis ilmi açısından hadisin metni de önemlidir. Tarih boyunca hadis ilmine dair yapılan bazı tanımlamalarda metinlerin önemini vurgulayan açıklamalar da geliştirilmiştir. Nevevî hadis ilminin gayesini sadece hadisleri öğrenip kaydetmek ve başkalarına aktarmaktan ibaret görmez, onun asıl maksadının metinlerin anlamları üzerinde düşünmek olduğunu söyler

Hadis ilminin temel ıstılahları ve rivayet usulleriyle ilgili yönünü ifade etmek üzere literatürde yaygınlık kazanan bir başka kavram usûl-i hadîstir. Hatîb el-Bağdâdî el-Kifâye’yi hadis talebesinin bilmesi, öğrenmesi ve ezberlemesi gereken hadis ilmine dair usul ve şartları açıklamak amacıyla telif ettiğini söyler. Bağdâdî’ye gelinceye kadar hadis usulü hadislerden, râvilerin adalet ve zabt itibariyle durumlarından, rivayetlerin muttasıl veya münkatı‘ olması bakımından Hz. Peygamber’e nisbetinden bahseden bir ilim, ondan sonra ise kabul ve red yönünden râvi ile rivayet edilen hadislerin durumunun bilinmesi şeklinde anlaşılmıştır. Hatîb el-Bağdâdî’den sonra kaleme alınan ulûmü’l-hadîs kitaplarında dirâyetü’l-hadîs, daha çok rivayet teknikleri ve usullerine ilişkin terimler üzerinde yoğunlaşan bir literatüre dönüşmüştür. Sözlükte “bir şeyin temeli” anlamına gelen asl (çoğulu usûl) aynı zamanda bir ilmin cüz’iyyâtına uygulanabilecek kuralları ifade eder. Buna göre hadis usulü için “hadisleri sonraki nesillere aslına uygun biçimde nakledebilmek ve sahihiyle zayıfını birbirinden ayırmak için ihtiyaç duyulan kurallar ve bunlarla ilgili terimlerden bahseden ilim” şeklinde daha kapsamlı bir tanım yapmak mümkündür

Usûl-i hadîsle eş anlamlı olarak mustalahu’l-hadîs terimi de kullanılmaktadır. Hadis ilmindeki terimler belli bir tarihî birikimin ve ilmî faaliyetin neticesinde doğup gelişmiş, hadis ilmine konu olan kelime ve kavramlar belirli merhalelerden sonra istikrar kazanıp terim halini almıştır.

Rivayet döneminin başlangıcından itibaren râviler adalet ve zabt yönünden, rivayetler ise onları ilk söyleyene nisbeti, râvi silsilesinde inkıtâ bulunup bulunmaması, râvilerin hal ve hareketlerinin hükmü vb. açılardan titizlikle incelenmiş, bunun sonunda hadislerin makbul veya merdud olmasına ilişkin çeşitli terimler doğmuştur. Hadis âlimleri, her biri hadis ilminin farklı bir yönünü ilgilendiren bu terimlerin anlaşılması için özel çaba harcamış, hatta birçoğu hakkında müstakil eserler yazmıştır. Bu eserlere hadis terimlerini kapsaması bakımından mustalahu’l-hadîs adı verilmiştir.

Hadisleri ezberleme, rivayet etme, kaydetme, tedvîn ve tasnif gibi adlarla bilinen sistematik hadis faaliyetlerinin kendine özgü terimleri, usul ve kaideleri hakkında müstakil bir literatür meydana gelmiştir. Mustalahu’l-hadîs / usûl-i hadîs literatürünün doğuşu hadis rivayetinin eskisine nazaran ihmal edilmeye başlandığı, hadis rivayeti ve yazımında mütekaddimîne ait ölçülerin terkedildiği bir döneme rastlamaktadır. Hadis rivayeti açısından mütekaddimîn döneminin sonlarında yer alan, usûl-i hadîs ilmi açısından ise mütekaddimînin başlangıcı sayılan  ve yaygın kabule göre usûl-i hadîsin ilk müdevven örneğini sunan Râmhürmüzî eserinin girişinde hadisleri sevmeyen, hadisçilere dil uzatan bir grubun ortaya çıktığını söylemekte , böylece eserini bunlara bir tepki şeklinde telif ettiğini göstermektedir. Hâkim en-Nîsâbûrî Mağrifeti Ulumul Hadisi, bid‘atların çoğalması, insanların sünnetlerin usulüne dair yeterli bilgiye sahip olmaması, haberleri yazma ve araştırma konusundaki gaflet ve ihmalkârlıkları gibi sebeplerle kaleme aldığını zikretmektedir

Ulûmü’l-hadîs, mustalahu’l-hadîs ve usûl-i hadîs ile aynı anlamda kullanılan bir terimdir. İlim kelimesi âyet ve hadislerde çokça geçmekle birlikte çoğulu olan “ulûm” Kur'an'da ve hadis külliyatında yer almamaktadır. İlk asırlarda ilim kelimesiyle daha çok hadisin kastedildiğine dair birçok örnek vardır.  Yine İbn Sîrîn’e nisbet edilen, “Şüphesiz ki bu ilim dindir. Öyle ise dininizi kimlerden aldığınıza dikkat edin” sözünde, kastedilen ilim, hadis rivayetiyle elde edilen naklî bilgileridir.

İlim kelimesi ve çoğulu ulûm ilke ve kurallarıyla tedvîn edilmiş ve düzenlenmiş ilim dallarını ifade eder. Bu anlamda mustalahu’l-hadîs, usûl-i hadîs veya ulûmü’l-hadîs başlıkları altında teşekkül eden literatürle birlikte hadis ilmi konusu, meseleleri ve kaideleri belirlenmiş müstakil bir disiplin haline gelmiştir. Ancak her ilmin bir konusu, ilkeleri ve amacının bulunması gerektiği göz önüne alındığında ulûmü’l-hadîs başlığı altında yer alan ilimlerin büyük çoğunluğunun müstakil birer disiplin değil hadise dair birtakım mesele ve kaidelerden meydana gelen konu başlıkları olduğu söylenebilir. Hadislerin rivayeti, derlenmesi, sahihinin zayıfından ayırt edilmesi, cerh ve ta‘dîl yönünden râvilerin durumu, hadislerdeki garîb kelimelerin, nâsih ve mensuh rivayetlerin açıklanması, birbiriyle ihtilâflı hadislerin izahı, mâna yönünden hadislerin şerhi ve onlardan çıkarılacak hükümlerin tesbiti gibi daha birçok ilim konusu ulûmü’l-hadîsin kapsamına girer

Ulûmü’l-hadîs, hadis ilmine dair çeşitli konuları kapsayan literatürün genel adı olmakla beraber bu ilim içerisinde gelişmiş müstakil disiplinleri de ifade eder. Hadis tedvîn ve tasnif faaliyetiyle eş zamanlı gelişen bu ilimlerin ekseriyeti erken dönem muhaddislerince hadis metinlerinin mâna ve içeriğine yani dirâyetü’l-hadîse verilen önemi yansıtmaktadır. Bunlardan cerh-ta‘dîl ve kısmen ilelü’l-hadîs isnadla ilgili ilimlerdir. Hadis metinlerini anlamaya yönelik olanlar ise garîbü’l-hadîs, muhtelifü’l-hadîs, nâsihu’l-hadîs ve mensûhuhû, fıkhü’l-hadîs ve esbâbü vürûdi’l-hadîs ilimleridir. Son ikisi hadis ilimleri arasına diğerlerinden çok sonra girmiştir. Râvilerin güvenilirliğini tesbit etmeyi amaçlayan cerh ve ta‘dîl ilminin temel dayanağı ricâl eserleridir; buna ilmü’r-ricâl de denir. İlelü’l-hadîs ise isnadda veya metinde yer alan ve hadislerin sıhhatini zedeleyen gizli kusurları inceleyen ilim dalı olup erken dönemlerden itibaren bu hususta çeşitli eserler telif edilmiş,  İsnada ilişkin ilimlerle birlikte hadislerde yer alan garîb kelime ve ifadeleri izah etmeyi amaçlayan garîbü’l-hadîs ile, anlam bakımından birbiriyle çelişkili gibi görünen rivayetleri uzlaştırmayı hedefleyen muhtelifü’l-hadîs ilimleri  yüzyıllarda ilk ürünlerini vermiştir. Nâsih ve mensuh ilmi ise daha çok muhtelifü’l-hadîsle birlikte değerlendirilmiştir. Fıkhü’l-hadîs hadisleri anlamayı, hadislerden hareketle Hz. Peygamber’in amacını kavramayı konu edinen ilim dalıdır.

Esbâbü vürûdi’l-hadîs hadislerin hangi sebep, vesile veya durum dolayısıyla söylendiğini araştıran ilim dalıdır. Kur’an’ı anlamada esbâb-ı nüzûl bilgisi ne kadar önemliyse hadisleri anlamada da esbâb-ı vürûd o derece önemlidir. Bununla birlikte hadis tarihinde esbâbü vürûdi’l-hadîsin diğer ilim dalları gibi müstakil bir disiplin haline geldiğini söylemek zordur. Bu ilmin müstakil bir disiplin haline gelmesi için hadis ve sünnetin hangi olay üzerine söylendiğini ve ortaya konduğunu sadece hadis kitaplarındaki rivayetlerle değil tarih, coğrafya, sosyoloji ve psikolojiden yararlanarak ilmî yöntemlerle tahlil etmek gerekir. Ayrıca sünnetin yerelliği ve evrenselliği, zaman ve mekân boyutu, örfî olup olmadığı, hangilerinin hâs ve âm olduğu gibi hususlar da bu ilim tarafından tesbit edilmelidir.

 

3.TEFSİR USULÜ

“Usûlü’t-tefsîr” adıyla yazılan eserlerde genellikle Kur’an ilimleri de tanıtılmakla birlikte bunlar ulûmü’l-Kur’ân terkibinin yerini alabilecek bir yaygınlığa ulaşmadığından kullanımları bazı karışıklıklara sebebiyet vermektedir. Zira bu terkipte özellikle Kur’an tefsirinin esasları çağrışımı öne çıktığından daha çok tefsir yöntemi akla gelmektedir. Ayrıca Kur’an tefsiri için fıkıh ilminde olduğu gibi kapsamlı bir usulün varlığından söz edilemez. “İlmü’t-tefsîr” veya “ulûmü’t-tefsîr” terkiplerinin ulûmü’l-Kur’ân yerine kullanıldığına da rastlanmaktadır. ulûmü’l-Kur’ân, çeşitli açılardan Kur’an’la ilgili olan ve her biri ayrı ilim dalı kabul edilebilecek önemli küllî bahisleri bir araya getiren bir ilimdir (İbnü’l-Cevzî, neşredenin girişi, s. 71). Bu tanımlarda terimin çerçevesi çizilirken Kur’an’ın nüzûlü, tertibi, toplanması, yazılması, kıraati, tefsiri, i‘câzı, nâsih ve mensuhu, dil, üslûp ve belâgatı gibi konular zikredilmiştir Kur’an’ın doğru tefsir edilmesi ihtiyacından doğduğu anlaşılan ulûmü’l-Kur’ân, müfessirin âyetleri açıklarken müracaat edeceği ilimler şeklinde düşünüldüğünden ilk dönemlerden itibaren yazılan bazı tefsirlerin girişlerinde bunlar hakkında bilgi verildiği görülmektedir. Meselâ Taberî meşhur tefsirinin girişinde Kur’an ilimlerinin konularına temas etmiştir. Bu konudaki en önemli çalışmalardan biri de Râgıb el-İsfahânî’ye aittir.

Günümüze kadar yazılan ulûmü’l-Kur’ân’a dair eserler incelendiğinde bunlarda iki önemli problemin bulunduğu görülür. Birincisi, muhtevada yer verilen konu ve ilimlerden bir kısmının gerçekte ulûmü’l-Kur’ân tanımı içinde yer alıp almayacağıdır; ikincisi de Kur’an ilimlerinden sayılan bahislerin bu eserlerde tutarlı biçimde tertip ve tasnif edilip edilmediğidir. el-Burhân, el-İtķān ve ez-Ziyâde ve’l-iĥsân gibi kitaplarda bir konunun ilmî bir niteliğinin olup olmadığına ve ilimler tasnifi içinde bir yerinin bulunup bulunmadığına bakılmaksızın Kur’an’a dair hemen her meseleye yer verilmiştir. Bazı konular aslında gerek çerçevesi gerek muhtevası itibariyle müstakil olmadığı halde asıl konusundan ayrılarak müstakil bir ilim gibi sunulmuştur. Meselâ kıraat ve tecvid ilminin bazı tâli bahisleri bu eserlerde müstakil başlıklar altında ele alınmıştır. Kur’an’ın nüzûlünden ya da usûl-i fıkhın lafız bahislerinden söz eden başlıklar için de aynı durum söz konusudur. Ulûmü’l-Kur’ân genel başlığı altında kaç ilmin bulunduğu hususunda da bir birlik yoktur.

Oluşum bakımından Kur’an ilimleri içerisinde hangisinin önceliğinin bulunduğu hususu da açık değildir ve bakış açısına göre değişiklik arzetmektedir. Kur’an’ın sözlü iletilen, kendisine has okuma usulüne sahip bir kitap olması sebebiyle ilk ilmi kıraat ilminin teşkil etmesi gerektiği söylenebilir. Ancak okuma, anlama ile aynı anda gerçekleştiğinden tefsir ilminin de bir önceliğinin bulunduğunu ileri sürmek mümkündür. İlk inen âyetten başlayarak vahyin iniş şekli gündeme geldiği için Kur’an’ın nüzûluyle ilgili ilimlere de bir öncelik tanınabilir. Buna göre oluşum veya köken itibariyle pek çok Kur’an ilmi için hemen hemen aynı derecede öncelik bulunduğundan söz etmek mümkündür. Zira Kur’an ilimlerinin büyük bir kısmının kökeni yine Kur’an’ın kendisi, Resûl-i Ekrem’in açıklamaları ve uygulamalarıdır (Birışık, s. 39-68)

Ulûmü’l-Kur’ân başlığı altında yer alan Kur’an ilimlerinin tedvin tarihine bakıldığında Kur’an âyet ve sûrelerinin dağınık halden kurtarılıp iki kapak arasına girmesi ve mushaf şeklini almasıyla buna dair ilimlerin doğduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Özellikle Hz. Osman’ın girişimiyle 25-30 (646-651) yılları arasında tamamlanan Kur’an’ın istinsahı resmü’l-mushaf ilminin doğmasına kaynaklık etmiştir. Sonraki yıllarda yapılan harekeleme ve noktalama faaliyeti sonucunda bu ilim gelişmiş, Kur’an âyetlerinin muhtelif gruplara ayrılması ve bunların arasına çeşitli işaretlerin konulmasıyla da tamamlanmıştır. Bunlar hicretin ilk asrı içinde başlayan çalışmalardandır. Bu faaliyetleri ve sebeplerini açıklayan ve bunların yazıya geçirildiğini gösteren eserler de aynı dönemlerden itibaren telif edilmiştir.

En erken ortaya çıkan Kur’an ilimlerinden bir diğeri kıraat ilmidir. Zira Hz. Osman, Kur’an’ın doğru yazımına ve istinsahına olduğu kadar doğru okunmasına da önem vermiş; Kur’an nüshalarını Mekke, Kûfe, Basra ve Dımaşk gibi merkezlere gönderirken bunları doğru okuma ve okutma yeterliliğine sahip kārîler de yollamıştır. Gerek bu ilk dönem kārîleri gerekse onların talebeleri sağlam bir isnadla Resûl-i Ekrem’e ulaşan kıraat tercihlerini ve bunların usullerini şifahî nakille birlikte yazıya da geçirmeye başlamış, böylece muhtelif tarzda kıraat kitapları ortaya çıkmıştır.  Kur’an ilimleri arasında esbâb-ı nüzûlün de büyük önemi vardır. Kur’an âyet ve sûrelerinin iniş sebeplerinden bahseden bu ilmin asıl kaynağını nakil teşkil ettiğinden ilk bilgiler hadis rivayetleri içerisinde varlığını sürdürmüş, daha sonra müstakil kitaplar kaleme alınmıştır. İbn Şihâb ez-Zührî’den müfessir Sülemî rivayetiyle gelen Tenzîlü’l-Ķurǿân adlı eser (nşr. Selâhaddin el-Müneccid, 2. bs., Beyrut 1980) bu konuda ilk çalışma olsa gerektir. Buhârî’nin hocası Ali b. Medînî de Esbâbü’n-nüzûl adıyla bir eser yazmıştır. Müfessir Vâhidî ve Süyûtî tarafından kaleme alınan eserler ise bu sahanın en meşhur kitaplarıdır. Kur’an âyet ve sûrelerinin birbiriyle ilişkisini inceleyen nazmü’l-Kur’ân ve münâsebâtü’l-âyât ve’s-süver ilimleri de haklarında ilk dönemden itibaren eserler kaleme alınanlar arasındadır. Âyetler ve sûreler arasındaki münasebet konusunda ise ilk çalışmanın Bağdat’ta İbn Ziyâd en-Nîsâbûrî (ö. 324/936) tarafından ortaya konulduğu belirtilir (Zerkeşî, I, 132). Bu alandaki düzenli teliflerin tarihi VII (XIII) ve VIII. (XIV.) yüzyıllara gitse de müfessirler Kur’an’ı tefsir ederken âyetler ve sûreler arasındaki ilgiyi göz önünde bulundurduğundan söz konusu ilim varlığını ilk dönemlerden itibaren sürdürmüştür. Kur’an sûre ve âyetlerinin faziletlerinden bahseden ilim de tedvîn bakımından eskidir. Bu alana dair bilgiler rivayetler halinde Resûl-i Ekrem dönemine kadar ulaşmaktadır. Bu rivayetler bir yandan müstakil teliflere konu olurken öte yandan hadis mecmualarında bir araya getirilmiştir. Rivayete dayanan bir başka Kur’an ilmi neshi konu edinir. İslâm hukuku ile tefsirin ortak konusu olan nesih, daha çok hangi âyetin hangi âyeti neshettiğiyle ilgili rivayetleri bir araya getirdiği için Kur’an ilimleri içinde mütalaa edilmektedir. Genellikle “en-Nâsih ve’l-mensûh” başlığıyla telif edilen çok sayıda kitap vardır.

Kur’ân-ı Kerîm’in dil ve üslûp özelliklerini inceleyen ve ilk dört asır içinde ortaya çıkan tehlikeli fikir akımlarına karşı onun anlamını korumayı amaçlayan ilimler de önemlidir. İ‘râbü’l-Kur’ân, mecâzü’l-Kur’ân, müşkilü’l-Kur’ân, emsâlü’l-Kur’ân, teşbîhâtü’l-Kur’ân, el-vücûh ve’n-nezâir, üslûbü’l-Kur’ân ve i‘câzü’l-Kur’ân gibi konulara dair birçok eser vardır. Bunlarda bir yandan bu terimlerin bir ilim dalı şeklini alması için prensipler konulurken öte yandan Kur’ân-ı Kerîm inceden inceye taranarak elde edilen örnekler yardımı ile konular ayrıntılı biçimde açıklanmaktadır. Klasik dönemde özellikle Kur’an’daki garîb kelimeleri izah etmeye yönelik bir ilim dalı ve bu dala ait eserler de oluşmuştur ki Râgıb el-İsfahânî’nin el-Müfredât’ı bu literatürün en meşhur örneklerinden biridir. Modern dönemde sadece garîb kelimeleri değil Kur’an’da geçen bütün harf, edat, kelime, kavram ve tabirleri bir araya getirip açıklayan ve “müfredâtü’l-Kur’ân”, “kelimâtü’l-Kur’ân”, “mu‘cemü’l-Kur’ân” gibi başlıklar taşıyan çeşitli Kur’an sözlükleri hazırlanmıştır.

4.MUKAYESE ve DEĞERLENDİRME

Tarihte sosyal şartlar ve insanların ihiyaçlarına endeksli olan tüm ilimler birbirlerinden etkilenmiştir.Özellikle bu İslami ilimlerde daha da belirgin olarak kendini göstermiştir. Bu sebeple Tefsir, Hadis ve Fıkıh ilimleri de birbirlerinden etkilenmiştir.Ancak bu ilimlerin kendilerine ait yöntem ve usulleri, amaçları daha özgün bir hal almıştır.Hadis ilmi, Peygamberimizin sözlerini Hz Peygambere aidiyetinin tesbit edilmesi açısından  hem sened ve hemde metin açısından değerlendirilmesini esas alan bir ilimdir.Bu sebeple hadis  konusunda bir usul ve yöntemin zamanın ve şartlarında değişmesi ve gelişmesiyle beraber  zorunlu olmasını gerekli kılmıştır.Sahabe ve Tabiun dönemimde bu ilim gelişmiş ve zamanla hadisler tedvin edilerek zirveye ulaşmıştır.Fıkıh ise  normatif yapısından dolayı insanların sorunlarına pratik çözüm getirme adına kendi usul ve yöntemlerini oluşturmuş bir ilimdir.Fıkıh Usulünün amacı delillerden hüküm elde etme yollarının bilinmesi, usul faaliyetiyle ulaşılmak istenen sonuç da şer‘î hüküm olduğundan hüküm kavramının incelenmesi ve buna ilişkin temel meselelere ait teorinin ortaya konulmasını esas almıştır. Fıkıh usulü kitaplarının tertibinde rol oynayan önemli bir nokta da birçok usul müellifi tarafından fıkıh usulünün en çok yararlandığı kelâm, fıkıh ve Arap dil bilimiyle alâkalı tanım ve önermelerin bu ilme dair meselelerden önce giriş mahiyetindeki bir bölümde ele alınmasıdır.Şarinin maksadını ortaya çıkarmayı ve insanların karşılaştığı birtakım problemlere pratik çözümler getirmeyi amaçladığından dolayı normatif bir ilim dalı olmasından dolayı kendi usul ve yöntemlerini zamanla geliştirmiştir.Tefsir İlmi ise  daha çok bir usul ilmi olmaktan ziyade ulum’ul Kur’an konularını ele alan bir ilimdir.Kur’an ayetlerinin doğru anlaşılması adına tarihsel şartların ve durumsallığın yani ayetlere ilk muhatab olan sahabenin ayeti nasıl anladığını tesbit etmenin ehemmiyet arz ettiğini ifade eden bir ilimdir.Bunun içinde kelimelerin anlam genişlemesi, anlam daralması  gibi filolojik ve semantik tahlillerin önemli olduğunu ifade etmesi açısından Arap dili  ve belagatının bilinmesi gerektiğini ortaya koyan bir ilimdir.Bu sebeple Tefsir usulu Kur’an İlimlerinden bahseder.

 

 


0 Yorum - Yorum Yaz


ADI ve SOYADI: Abdulhafız .ALHAJJ

ÖĞ. NO: 14914742

الاسم :عبدالحافظ الحاج

رقم الطالب:14914742

 

 

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله الذي خلّص قلوب عباده المتقين من ظُلْم الشهوات ، وأخلص عقولهم عن ظُلَم الشبهات

أحمده حمد من رأى آيات قدرته الباهرة ، وبراهين عظمته القاهرة ، وأشكره شكر من اعترف بمجده وكماله

واغترف من بحر جوده وأفضاله وأشهد أن لا إله إلا الله فاطرالأرضين والسماوات ، شهادة تقود قائلها إلى الجنات

وأشهد أن سيدنا محمدا عبده ورسوله ، وحبيبه وخليله ، والمبعوث إلى كافة البريات ،بالآيات المعجزات

والمنعوت بأشرف الخلال الزاكيا تصلى الله عليه وعلى آله الأئمة الهداة ، وأصحابه الفضلاء الثقات

وعلى أتباعهم بإحسان ، وسلم كثيرا

أما بعد :

فإن اصدق الحديث كتاب الله ، وأحسن الهدي هدي محمد صلى الله عليه وسلم ،وشر الأمور محدثاتها،

وكل محدثة بدعة ، وكل بدعة ضلالة ، وكل ضلالة في النار

ــــ  أعاذنا الله وإياكم من النار ــــ

وبعـد :

الســـــــلآم عليكم و رحمــــة الله وبركآته

 

 

تحية طيبة

 

شكرا لك استاذي لجهودك وعطاءك اللامحدودين آملين من الله العلي القديربالنجاح في سبيل الهدف الذي نسعى له جميعا النجاح في طلب العلم
وعبارات الشكر لاتفيك حقك ولكن ندعوا الله العلي القدير أن يكلل جهودك بالنجاح
وان يجعل كل ماتقوم به في ميزان حسناتك
ونسأل الله لك التوفيق والنجاح والتميز

قال صلي الله عليه وسلم
(لا يشكر الله من لا يشكر الناس )


بما اخذنا بهذا الكورس من خلال الدرسين الاول ( تعليقات التفاسير على كتب الاحاديث)وثاني ( تعليقات التفاسير حسب نزول القران) سوف اختصر لجنابكم المحترم بشكل نقاط . وهي   

 

 


1- إتباعه أسلوب التسلسل الزمني في إيراد الأحداث.

 

2- سعة علم ابن إسحاق ومكانته العلمية في عصره ، وفصاحته في الإيراد

 
3-أعطاها تهذيب ابن هشام بهاء وجلاء، وفتح للعلماء باب الاهتمام بها ، فتناولوها بالدراسة والشرح والتعليق ، ووصل رواياتها المنقطعة ... وغير ذلك .
(
بتصرف يسير من كتاب – السيرة النبوية

 

4- حياة النبي صلى الله عليه وسلم في مكة والهجرة

 

  5- حياة النبي صلى الله عليه وسلم في المدينة المنورة


0 Yorum - Yorum Yaz


ADI VE SOADI :Abdulhafız.ALHAJJ

 

 

ÖĞ. NO: 14914742

 

آية الرجم


آية الرجم يعرفها علماء
السنة بأنها آية من القرآن نسخ لفظها، [1] وبقي حكمها [2] في القرآن، بينما ينكر ذلك بعض علماء الشيعة. وقد ورد ذكر هذه الآية التي كانت قبل النسخ ضمن سورة الأحزاب بلفظ هو:الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما البتة نكالاً من الله والله عزيز حكيم[3]. [4] قرأها الصحابة على عهد رسول الله صلى الله عليه وسلم، ثم رفعها الله مع ما رفع من القرآن، مع بقاء الحكم. وقد روى هذا عدد من الصحابة، ووافقهم الآخرون ولم ينكروا عليهم، وقد وردت شواهد كثيرة عن الصحابة والتابعين والعلماء في كتب التفسير والحديث وأصول الفقه وفروعه وكلها تدل على أن هذه الآية منسوخة لفظا لاحكما، فهي بعد النسخ ليست من الآيات التي تعبدنا الله بتلاوتها أما حكم الرجم الذي دلت عليه فلم ينسخ بل هو باق وثابت ومؤكد بالسنة والإجماع.

محتويات

[أخف]

  1. 1 آية الرجم في الإسلام

  2. 2 ثبوت آية الرجم قبل النسخ

    1. 2.1 توضيح

  3. 3 نسخ آية الرجم لفظا لا حكما

  4. 4 أدلة النسخ

  5. 5 تعليل الفقهاء لنسخها

  6. 6 أدلة من كتب العلماء

  7. 7 نسخ آية الرجم في التلاوة مع بقاء الحكم

    1. 7.1 النسخ

  8. 8 ثبوت حد الرجم في الإسلام

    1. 8.1 أدلة ثبوت حد الرجم في الإسلام

  9. 9 جمع القرآن

    1. 9.1 جمع القرآن

    2. 9.2 القرآن

  10. 10 مصادر

  11. 11 المراجع

    آية الرجم في الإسلام

    آية الرجم هي: اللفظ الدال على حكم رجم الزاني المحصن، وتسميتها (آية) يستلزم كونها منزلة من عند الله تعالى. [5] ولفظ آية الرجم في أصح ما ثبت هو: الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما البتة نكالاً من الله والله عزيز حكيم. وقد ثبت في صحيحي البخاري ومسلم وفي الموطأ والسنن الكبرى وغيرها من كتب الحديث والتفسير وكتب أصول الفقه وفروعه وفي مواضع متعددة منها بروايات صحيحة ذكر آية الرجم، وأنها كانت أحد آيات سورة الأحزاب، وأن الصحابة رضي الله عنهم قرؤها على عهد رسول الله صلى الله عليه وسلم ووعوها، وكانوا يعدونها آية من القرآن، وأنها نسخت لفظا وبقي حكمها، أي: رفع لفظها مع ما رفع من الآيات القرآنية، حيث أنها لم تكتب في المصحف، فلم تعد بعد النسخ من الآيات القرآنية التي تعبدنا الله بتلاوتها، وبقي حكم حد الرجم للزاني المحصن، وهو ثابت بالإجماع على ما ورد بالسنة النبوية وجرى تنفيذه في العصر النبوي وما بعده، ونسخ آية الرجم لفظا مع بقاء الحكم هو ما ذهب إليه جمهور أهل السنة والجماعة لثبوت نقله بروايات في أصح كتب الحديث المتفق عليها، وأن القول بالنسخ لم يأت برواية شخص واحد بل جاء عن عدد من كبار الصحابة ووافقهم الآخرون ولم ينكروا عليهم، فالقول بالنسخ لا مجال فيه للإجتهاد، بل هو توقيفي وكل ما نسخ من آيات القرآن أو بقي منها فهو بأمر الله تعالى وحكمة فهو المالك الحاكم يفعل ما يشاء، فهو الذي تولى بنفسه حفظ القرآن وضمن ذلك فليس بمقدور أحد أن يحرفه أو يبدله. وآيات القرآن ما نسخ منها وما لم ينسخ كلها كانت محددة ومعروفة ومحفوظة عند الصحابة، وقد نقلت إلينا كما هي وليس فيها زيادة أو نقص. والصحابة عدول مؤتمنون مصدقون وما من أحد من علماء المسلمين إلا وهو يأخذ عنهم، ولا يمكن لأحد أن يزيد في القرآن أو يأتي بآية من عنده لأن الله تعالى حفظ القرآن بقدرته على وجه الإعجاز والتحدي فلا يستطيع أحد معارضة قدرة الله تعالى، كما أن الزيادة تعد افتراء على الله ولا يمكن لأحد من علماء المسلمين في أي زمن السكوت عليها.

    ثبوت آية الرجم قبل النسخ

    إتفق جمهور أهل السنة والجماعة على أن آية الرجم أحد الآيات القرآنية المنزلة من عند الله تعالى، وأن الصحابة رضي الله عنهم قرؤها على عهد رسول الله صلى الله عليه وسلم وعقلوها ووعوها، ثم نسخ لفظها وبقي حكمها وهو حكم الرجم. وأن النسخ لا يكون إلا بأمر الله تعالى وحكمة، وقد ثبث بأدلة  مستفيضة. وشواهد متعددة

عبد الله بن  عباس  عن عمر بن الخطاب أنه قال، وهو جالس على منبر رسول الله : "إن الله قد بعث محمدا صلى الله عليه وسلم بالحق. وأنزل عليه الكتاب. فكان مما أنزل عليه آية الرجم. فقرأناها ووعيناها وعقلناها. رجم رسول الله صلى الله عليه وسلم ورجمنا بعده. فأخشى، إن طال بالناس زمان، أن يقول قائل : ما نجد الرجم في كتاب الله. فيضلوا بترك فريضة أنزلها الله. وإن الرجم في كتاب الله حق على من زنى إذا أحصن، من الرجال والنساء، إذا قامت البينة، أو كان الحبل، [6] أو الاعتراف." [7][8] .[9]

توضيح

تضمن حديث عمر بن الخطاب رضي الله عنه إلى الناس بصفته خليفة رسول الله صلى الله عليه وسلم ومبلغا عنه والقائم بأمر الأمة الإسلامية، والذين تحدث إليهم معظمهم من الصحابة، والذي تحدث عنه هو: حكم حد الرجم الذي ثبت عند الصحابة، بقصد استظهار إقرارهم بما عرفوه وتلقوه من الأحكام ليتحملوا مسؤلية البيان والتبليغ لمن بعدهم. وقال: إن الله بعث نبيه محمداً صلى الله عليه وسلم بالحق، أي: مبلغاً ومبينا للناس ما أنزل الله عليه. وأنزل عليه الكتاب وكان مما أنزل من القرآن آية الرجم، قرأناها ووعيناها وعقلناها، ورجم رسول الله صلى الله عليه وسلم ورجمنا بعده. والمعنى: أنه أرد منهم أن يتحملوا مسؤلية تبليغ وبيان هذه الأحكام التي تقررت في السابق، وانتهى الأمر بالإتفاق على هذا ولم ينكروا علية، إذ لو كان في الأمر أي مخالفة لما وافقوه، كما أن ما هو مقرر عند الجميع ومعلوم مسبقا؛ لا يلزم أن يتحدث عنه ويرويه كل فرد.

أهم الأسباب

الإهتمام بهذا الموضوع لم يقصد منه تقرير ما هو مقرر فقط بل هناك عدة أسباب من أهمها:

  1. حث الصحابة على تبليغ الأحكام الشرعية وبيانها للناس وخصوصا ما يخفى منها غالبا.

  2. أن عدم ظهور الزنا بسبب صلاح الناس، أو لأنه مما يخفى غالبا، كما أن ستر مثل هذه الأمور وعدم التحدث عنها مما يطلب في الشرع الإسلامي كل هذا قد يؤدي إلى ترك حكم شرعي.

  3. أهم الأسباب؛ هو أن نسخ لفظ آية الرجم قد يؤدي إلى إنكار حكم الرجم بحجة أنة لم يوجد في القرآن حكم الرجم وهذا ما كان يخشاه عمر وقد حدث بعده بالفعل، حيث ظهر من ينكر حد الرجم

    نسخ آية الرجم لفظا لا حكما

    ثبت في صحيحي البخاري ومسلم وفي الموطأ والسنن الكبرى وغيرها من كتب الحديث نسخ آية الرجم لفظا لا حكما أي: أنها بعد النسخ لم تعد من الآيات القرآنية التي تعبدنا الله بتلاوتها، وبقي حكم الرجم الذي دلت عليه.[10]

  1. قال السيوطي في كتاب الإتقان في علوم القرآن أن آية الرجم مما نسخ لفظها وبقي حكمها.

  2. جاء في تفسير القرطبي أن آية الرجم كانت أحد آيات سورة الأحزاب ثم نسخ لفظها وبقي حكمها.

  3. ذكر الشوكاني في كتاب فتح القدير أن آية الرجم كانت آية تتلى ويقرأها الصحابة وكانت في سورة الأحزاب، وكانت تعادل سورة البقرة ثم نسخت لفظا وبقي الحكم الذي دلت عليه.

  4. ذكر القرطبي في تفسير سورة الأحزاب أنها مدنية وعدد آياتها ثلاث وسبعون آية، وكان منها آية الرجم الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما البتة نكالاً من الله والله عزيز حكيم وذكر قول أبي ابن كعب -من كبار قراء الصحابة- أنه بعد جمع المصحف قال: كم تعدون سورة الأحزاب قيل ثلاثا وسبعين آية قال: والذ يحلف به أبي ابن كعب إن كانت لتعدل سورة البقرة أو أطول ولقد قرأنا منها آية الرجم الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما البتة نكالاً من الله والله عزيز حكيم. وفي كلامه أن الله رفع من سورة الأحزاب ما رفع وبقي ما بأيدينا.

  5. ذكر الزمخشري في تفسير الكشاف في تفسير سورة الأحزاب أنها كانت آية منها ثم نسخ لفظها وبقي حكمها

    أدلة النسخ

    استدل العلماء على نسخ آية الرجم لفظا مع بقاء الحكم بأدلة منها:

  1. أن القول بنسخ آية الرجم لفظا لا حكما؛ ثبت بالنقل في أصح الكتب المتفق عليها فقد ورد في الصحيحين البخاري ومسلم وفي الموطأ والسنن الكبرى وغيرها من كتب الحديث والتفسير والفقه ولم تقتصر على راو واحد أو كتاب واحد.

  2. أن هذا القول لم يتفرد به واحد من الصحابة بل رواة عدد من الصحابة المتفق على عدالتهم وأقرهم الآخرون ولم ينكروا عليهم لو كان القول بالنسخ غير صحيح لما وافقوهم.

  3. أن النسخ توقيفي لا مجال فيه للإجتهاد بل هو بأمر الله تعالى وحكمة.

  4. أن الله تعالى ضمن حفظ القرآن، وأن آياته كانت معلومة ومحددة.

  5. أن نسخ اللفظ دون الحكم نوع من النسخ لأن اللفظ دليل للحكم فلا يلزم منه نسخ الحكم لثبوته بأدلة أخرى.

  6. جاء في كتاب عمدة القاري شرح صحيح البخاري أن بعض الخوارج وبعض المعتزلة أنكروا الرجم وأنكروا نسخ اللفظ دون الحكم، وقد رد عليهم العلماء بأن آية الرجم منسوخة بشهادة الصحابة وتوافقهم الذي ثبت في أصح الكتب والمخالفة تبنى على أن آية الرجم لا يخلو من أن تكون ثابة أو غير ثابتة، والقول بعدم ثبوتها يستلزم تكذيب جمهور العلماء من الصحابة فمن بعدهم وهذا مردود فيلزم إثبات الأية وهو لا يخلو من أن تكون منسوخة أو غير منسوخة، والقول بأنها غير منسوخة مردود أيضا حيث لم توجد آية الرجم في المصحف، فيلزم كونها منسوخة، والقول بنسخها لفظا وحكما مردود أيضا لأن حكم حد الرجم للمحصن ثابت بأدلة مستفيضة من السنة النبوية وإجماع الصحابة ومن بعدهم فيلزم القول بنسخ اللفظ دون الحكم.

    تعليل الفقهاء لنسخها

    ويعلل بعض فقهاء السنة نسخ لفظها بأنه ابتلاء من الله. ويقول آخرون أن الحكمة منه بيان فضل هذه الأمة على الأمة اليهودية التي يروى أنها كتمت أو حاولت أن تكتم ما كان موجوداً في كتابها بما فيه آية الرجم فقد ثبت في صحيح البخاري وفي صحيح مسلم وغيرهماحديث: عن عبد الله بن عمر رضي الله عنهما أنه قال: (إن اليهود جاءوا إلى رسول الله، فذكروا له أن امرأة منهم ورجلاً زنيا، فقال لهم رسول الله : ما تجدون في التوراة في شأن الرجم؟ فقالوا: نفضحهم، ويجلدون، قال عبد الله بن سلام : كذبتم؛ إن فيها آية الرجم، فأتوا بالتوراة فنشروها، فوضع أحدهم يده على آية الرجم، فقرأ ما قبلها وما بعدها، فقال له عبد الله بن سلام: ارفع يدك، فرفع يده فإذا فيها آية الرجم، فقال: صدق يا محمد، فأمر بهما النبي فرجما، قال: فرأيت الرجل يجنأ على المرأة يقيها الحجارة.[11]

    أدلة من كتب العلماء

    قال ابن قدامة في المغني (الكلام في هذه المسألة في فصول ثلاثة: (أحدهما) في وجوب الرجم على الزاني المحصن، رجلاً كان أو امرأة. وهذا قول عامة أهل العلم من الصحابة والتابعين ومن بعدهم من علماء الأمصار في جميع الأعصار، ولا نعلم فيه مخالفاً إلا الخوارج فإنهم قالوا: الجلد للبكر والثيب). وقال مبينا أدلة الرجم (قد ثبت الرجم عن رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم بقوله وفعله، في أخبار تشبه التواتر، وأجمع عليه أصحاب رسول الله صلى الله عليه وسلم.. وقد أنزله الله تعالى في كتابه، وإنما نسخ رسمه دون حكمه،

    فروي عن عمر بن الخطاب أنه قال: إن الله بعث محمداً صلى الله عليه وسلم بالحق، وأنزل عليه الكتاب، فكان فيما أنزل عليه آية الرجم فقرأتها وعقلتها ووعيتها، ورجم رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم ورجمنا بعده، فأخشى إن طال بالناس زمان أن يقول قائل: ما نجد الرجم في كتاب الله، فيضلوا بترك فريضة أنزلها الله تعالى، فالرجم حق على من زنا إذا أحصن من الرجال والنساء إذا قامت البينة أو كان الحبل، أو الاعتراف، وقد قرأ بها (الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما البتة نكالاً من الله والله عزيز حكيم) متفق عليه.

    وحكم الرجم وتقريره والرد على من أنكره مستفيض ذكره في مصنفات أهل العلم، ومن ذلك كتب التفسير، عند تفسير الآية الثانية من سورة النور، وكتب الحديث في أبواب الحدود والأحكام والاعتصام بالكتاب والسنة والنكاح. وكتب الفقه في باب حد الزنا، وفي بعض كتب العقائد، في معرض الرد على الخوارج..

    نسخ آية الرجم في التلاوة مع بقاء الحكم

    النسخ

    النسخ في علم أصول الفقه هو جزء من التشريع الإسلامي، وهو ثابت بنص القرآن والسنة النبوية وبالإجماع ويشمل: نسخ اللفظ دون الحكم، ونسخ الحكم دون اللفظ، ونسخ اللفظ والحكم معا. [12]

    ورجم الثيب ثبت بالتواتر، وآية الرجم التي ذكرت بلفظ الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما البتة نكالاً من الله والله عزيز حكيم هكذا وردت، وكانت في سورة الأحزاب، وكان العمل بها ثم نسخ لفظها وبقي حكمها بمعنى: أنها لم تعد آية تتلى وأما ما تضمنته وهو (حكم رجم الشيخ والشيخة) فسره الإمام مالك في الموطأ بالثيب والثيبة؛ فهو باق لثبوت بقاء العمل به بالسنة النبوية في العصر النبوي، وما بعده.

    ثبوت حد الرجم في الإسلام

    حد الرجم هو أحد أحكام الحدود الثابتة في الشرع على الزاني المحصن، وهو ثابت بإجماع الصحابة ومن بعدهم. وهو مذهب جمهور الفقهاء والمحدثين. وفي شرح النووي على صحيح مسلم أن الخوارج وبعض من وافقهم أنكروا حد الرجم. وجاء في فتح الباري شرح صحيح البخاري أن الخوارج وبعض المعتزلة أنكروا حد الرجم بحجة أنه لا يوجد في القرآن ما يدل على الرجم، ومن لازم هذا أنهم لم يحتجوا بأقوال الصحابة. للمزيد أنظر تفسير آيات الأحكام

    أدلة ثبوت حد الرجم في الإسلام

    ثبت في الصحيحين وغيرهما حديث يدل على واقعة تضمنت ثبوت حكم الرجم عند اليهود وأن بعض اليهود الذين كانوا في المدينة المنورة جاؤا إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم فسألهم عما في التوراة في الزاني المحصن فقالوا: تسويد الوجه بالفحم والإهانة وكان هذا غير الحقيقة، التي ظهرت منها آية الرجم في التوراة. وقد أمر رسول الله صلى الله عليه وسلم باليهوديين فرجما وهذا يدل على ثبوت حد الرجم في الإسلام الموافق لما في التوراة عند اليهود. ونص الحديث:

عن ابن عمر رضي الله عنهما قال: أتي رسول الله صلى الله عليه وسلم بيهودي ويهودية قد أحدثا فقال: ما تجدون في كتابكم؟ قالوا: إن أحبارنا أحدثوا تحميم الوجه والتجيبة قال عبد الله بن سلام: أدعهم يارسول الله بالتوراة، فأتى بها فوضع أحدهم يده على آية الرجم فجعل يقرأ ما قبلها وما بعدها فقال له عبد الله بن سلام ارفع يدك فإذا آية الرجم تحت يده فأمر بهما رسول الله فرجما. قال ابن عمر فرجما عند البلاط فرأيت اليهودي أجنأ عليها.
صحيح البخاري

فتح الباري شرح صحيح البخاري

ورد في صحيح البخاري أن علي ابن أبي طالب رضي الله عنه أقام حد الرجم في زمن خلافته وقال: رجمتها بسنة رسول الله صلى الله عليه وسلم. بعنى: إنه إذا لم يوجد في المصحف ما يدل على الرجم؛ فإن الحكم ثابت بالسنة النبوية. فتح الباري شرح صحيح البخاري باب رجم المحصن

جمع القرآن

جمع القرآن

القرآن

القرآن هو معجزة الله المنزل بالوحي، والمأخوذ بالتلقي. لفظه ومعناه من عند الله وقد ضمن الله جمعه، [13] وحفظه، [14] فلا يمكن لمخلوق أن يغيره وترتيبة، وناسخة ومنسوخه، كل من عند الله تعالى وبأمره، لا مجال فيه للإجتهاد. فلله وحده تبديل[15] ونسخ ما شاء وإبقاء وإثبات [16] ما شاء، وهو ما كان في فترة نزول الوحي المخصوص بالعصر النبوي، الذي استقر فيه ما أثبته الله تعالى. والآيات القرآنية بحسب ذلك قسمان:

  1. القسم الأول: ما استقر بأيدينا في آخر عصر النبوة؛ وهو ما صدر للصحابة الأمر المؤكد بإثباته ونقله، واستقر الأمر عليه، فكانت كل آياته معلومة ومحفوظة، وأما جمع القرآن بعد العصر النبوي؛ فهو عملية تكميلية لحفظ القرآن بكتابته في مصحف واحد بعد ما كان في مواضع متفرقة. وهو المنقول بالتواتر، وعليه إجماع المسلمين. وآياته ثابته الحكم والتلاوة، ويوجد في بعضها الناسخ أو المنسوخ، ولا يثبت فيه النسخ إلا بالإجماع والنقل المتواتر لما ثبت في عصر النبوة.

  2. القسم الثاني: ما نزل من الآيات القرآنية وثبتت قرآنيته، ثمَّ استقر الأمر في آخر عصر النبوة بعدم كتابته، وهو ما رفعه الله إليه، ومنه المنسوخ والمنسأ، أو غير المثبت. ولم يتعبدنا الله بتلاوته، ولا يلزم تواتره ولا نقله بالإجماع لأن القرآن قبل جمعه في العصر النبوي كان يتلقاه أفراد من الصحابة ولم يكن متواترا إلا بعد ذلك.

    مصادر

    من كتب الحديث

  1. صحيح البخاري/كتاب الحدود

  2. شرح صحيح مسلم للنووي.

  3. فتح الباري شرح صحيح البخاري

  4. عون المعبود

  5. سنن أبي داود

  6. شرح الزرقاني

  7. الموطأ

  8. شرح سنن ابن ماجه

    من كتب التفسير

  1. تفسير القرطبي

  2. فتح القدير للشوكاني

  3. تفسير الكشاف للزمخشري

    المراجع

  1. ^ أي: رفع مع ما رفع من القرآن
  2. ^ الحكم: الذي دلت عليه وهو: رجم المحصن
  3. ^ صحيح البخاري
  4. ^ هكذا وردت بهذا اللفظ في أصح الروايات.
  5. ^ "الآية" في الشرع الإسلامي تطلق على: اللفظ المنزل من عند الله بطريق الوحي الدال على حكم.
  6. ^ الحبل؛ بمعنى: ظهور حمل المرأة غير المتزوجة، تحد به في مذهب عمر ابن الخطاب رضي الله عنه ومن وافقه، وعند غيرهم لا تحد للشبهه
  7. ^ صحيح البخاري مشكول : 4/179 باب رجم الحبلى من الزنا إذا أحصنت. وأورده القسطلاني في (إرشاد الساري) في نفس الباب 10/20، 21 من الطبعة السادسة مطبعة الأميرية ببولاق مصر(عام 1305هـ)، وأورده ابن الأثير الجزري في (جامع الأصول) : 4 / 475، 478 رقم الحديث 2077 طبع مصر وأشرف على الكتاب الأستاذ الكبير الشيخ عبد المجيد سليم شيخ الجامع الأزهر (عام 1370هـ).
  8. ^ مسلم، المسند الصحيح، كتاب الحدود باب رجم الثيب في الزنى، رقم 1691
  9. ^ عون المعبود شرح سنن أبي داود
  10. ^ * شرح النووي على صحيح مسلم
  1.  
  1. ^ كتابصحيح البخاري كتاب الحدود/ باب الرجم في البلاط. وكتاب شرح مسلمللنووي وكتاب سنن أبي داود
  2. ^ كتاب البحر المحيط
  3. ^ قال الله تعالى: ﴿إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآَنَهُ﴾ [75:17]
  4. ^ قال الله تعالى: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾ [15:9]
  5. ^ قال الله تعالى: ﴿وَإِذَا بَدَّلْنَا آَيَةً مَكَانَ آَيَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾ [16:101]
  6. ^ ﴿يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾ [13:39]

 


 


0 Yorum - Yorum Yaz


ADI VE SOADI :Abdulhafız.ALHAJJ

 

 

ÖĞ. NO: 14914742

 

آية الرجم


آية الرجم يعرفها علماء
السنة بأنها آية من القرآن نسخ لفظها، [1] وبقي حكمها [2] في القرآن، بينما ينكر ذلك بعض علماء الشيعة. وقد ورد ذكر هذه الآية التي كانت قبل النسخ ضمن سورة الأحزاب بلفظ هو:الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما البتة نكالاً من الله والله عزيز حكيم[3]. [4] قرأها الصحابة على عهد رسول الله صلى الله عليه وسلم، ثم رفعها الله مع ما رفع من القرآن، مع بقاء الحكم. وقد روى هذا عدد من الصحابة، ووافقهم الآخرون ولم ينكروا عليهم، وقد وردت شواهد كثيرة عن الصحابة والتابعين والعلماء في كتب التفسير والحديث وأصول الفقه وفروعه وكلها تدل على أن هذه الآية منسوخة لفظا لاحكما، فهي بعد النسخ ليست من الآيات التي تعبدنا الله بتلاوتها أما حكم الرجم الذي دلت عليه فلم ينسخ بل هو باق وثابت ومؤكد بالسنة والإجماع.

محتويات

[أخف]

  1. 1 آية الرجم في الإسلام

  2. 2 ثبوت آية الرجم قبل النسخ

    1. 2.1 توضيح

  3. 3 نسخ آية الرجم لفظا لا حكما

  4. 4 أدلة النسخ

  5. 5 تعليل الفقهاء لنسخها

  6. 6 أدلة من كتب العلماء

  7. 7 نسخ آية الرجم في التلاوة مع بقاء الحكم

    1. 7.1 النسخ

  8. 8 ثبوت حد الرجم في الإسلام

    1. 8.1 أدلة ثبوت حد الرجم في الإسلام

  9. 9 جمع القرآن

    1. 9.1 جمع القرآن

    2. 9.2 القرآن

  10. 10 مصادر

  11. 11 المراجع

    آية الرجم في الإسلام

    آية الرجم هي: اللفظ الدال على حكم رجم الزاني المحصن، وتسميتها (آية) يستلزم كونها منزلة من عند الله تعالى. [5] ولفظ آية الرجم في أصح ما ثبت هو: الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما البتة نكالاً من الله والله عزيز حكيم. وقد ثبت في صحيحي البخاري ومسلم وفي الموطأ والسنن الكبرى وغيرها من كتب الحديث والتفسير وكتب أصول الفقه وفروعه وفي مواضع متعددة منها بروايات صحيحة ذكر آية الرجم، وأنها كانت أحد آيات سورة الأحزاب، وأن الصحابة رضي الله عنهم قرؤها على عهد رسول الله صلى الله عليه وسلم ووعوها، وكانوا يعدونها آية من القرآن، وأنها نسخت لفظا وبقي حكمها، أي: رفع لفظها مع ما رفع من الآيات القرآنية، حيث أنها لم تكتب في المصحف، فلم تعد بعد النسخ من الآيات القرآنية التي تعبدنا الله بتلاوتها، وبقي حكم حد الرجم للزاني المحصن، وهو ثابت بالإجماع على ما ورد بالسنة النبوية وجرى تنفيذه في العصر النبوي وما بعده، ونسخ آية الرجم لفظا مع بقاء الحكم هو ما ذهب إليه جمهور أهل السنة والجماعة لثبوت نقله بروايات في أصح كتب الحديث المتفق عليها، وأن القول بالنسخ لم يأت برواية شخص واحد بل جاء عن عدد من كبار الصحابة ووافقهم الآخرون ولم ينكروا عليهم، فالقول بالنسخ لا مجال فيه للإجتهاد، بل هو توقيفي وكل ما نسخ من آيات القرآن أو بقي منها فهو بأمر الله تعالى وحكمة فهو المالك الحاكم يفعل ما يشاء، فهو الذي تولى بنفسه حفظ القرآن وضمن ذلك فليس بمقدور أحد أن يحرفه أو يبدله. وآيات القرآن ما نسخ منها وما لم ينسخ كلها كانت محددة ومعروفة ومحفوظة عند الصحابة، وقد نقلت إلينا كما هي وليس فيها زيادة أو نقص. والصحابة عدول مؤتمنون مصدقون وما من أحد من علماء المسلمين إلا وهو يأخذ عنهم، ولا يمكن لأحد أن يزيد في القرآن أو يأتي بآية من عنده لأن الله تعالى حفظ القرآن بقدرته على وجه الإعجاز والتحدي فلا يستطيع أحد معارضة قدرة الله تعالى، كما أن الزيادة تعد افتراء على الله ولا يمكن لأحد من علماء المسلمين في أي زمن السكوت عليها.

    ثبوت آية الرجم قبل النسخ

    إتفق جمهور أهل السنة والجماعة على أن آية الرجم أحد الآيات القرآنية المنزلة من عند الله تعالى، وأن الصحابة رضي الله عنهم قرؤها على عهد رسول الله صلى الله عليه وسلم وعقلوها ووعوها، ثم نسخ لفظها وبقي حكمها وهو حكم الرجم. وأن النسخ لا يكون إلا بأمر الله تعالى وحكمة، وقد ثبث بأدلة  مستفيضة. وشواهد متعددة

عبد الله بن  عباس  عن عمر بن الخطاب أنه قال، وهو جالس على منبر رسول الله : "إن الله قد بعث محمدا صلى الله عليه وسلم بالحق. وأنزل عليه الكتاب. فكان مما أنزل عليه آية الرجم. فقرأناها ووعيناها وعقلناها. رجم رسول الله صلى الله عليه وسلم ورجمنا بعده. فأخشى، إن طال بالناس زمان، أن يقول قائل : ما نجد الرجم في كتاب الله. فيضلوا بترك فريضة أنزلها الله. وإن الرجم في كتاب الله حق على من زنى إذا أحصن، من الرجال والنساء، إذا قامت البينة، أو كان الحبل، [6] أو الاعتراف." [7][8] .[9]

توضيح

تضمن حديث عمر بن الخطاب رضي الله عنه إلى الناس بصفته خليفة رسول الله صلى الله عليه وسلم ومبلغا عنه والقائم بأمر الأمة الإسلامية، والذين تحدث إليهم معظمهم من الصحابة، والذي تحدث عنه هو: حكم حد الرجم الذي ثبت عند الصحابة، بقصد استظهار إقرارهم بما عرفوه وتلقوه من الأحكام ليتحملوا مسؤلية البيان والتبليغ لمن بعدهم. وقال: إن الله بعث نبيه محمداً صلى الله عليه وسلم بالحق، أي: مبلغاً ومبينا للناس ما أنزل الله عليه. وأنزل عليه الكتاب وكان مما أنزل من القرآن آية الرجم، قرأناها ووعيناها وعقلناها، ورجم رسول الله صلى الله عليه وسلم ورجمنا بعده. والمعنى: أنه أرد منهم أن يتحملوا مسؤلية تبليغ وبيان هذه الأحكام التي تقررت في السابق، وانتهى الأمر بالإتفاق على هذا ولم ينكروا علية، إذ لو كان في الأمر أي مخالفة لما وافقوه، كما أن ما هو مقرر عند الجميع ومعلوم مسبقا؛ لا يلزم أن يتحدث عنه ويرويه كل فرد.

أهم الأسباب

الإهتمام بهذا الموضوع لم يقصد منه تقرير ما هو مقرر فقط بل هناك عدة أسباب من أهمها:

  1. حث الصحابة على تبليغ الأحكام الشرعية وبيانها للناس وخصوصا ما يخفى منها غالبا.

  2. أن عدم ظهور الزنا بسبب صلاح الناس، أو لأنه مما يخفى غالبا، كما أن ستر مثل هذه الأمور وعدم التحدث عنها مما يطلب في الشرع الإسلامي كل هذا قد يؤدي إلى ترك حكم شرعي.

  3. أهم الأسباب؛ هو أن نسخ لفظ آية الرجم قد يؤدي إلى إنكار حكم الرجم بحجة أنة لم يوجد في القرآن حكم الرجم وهذا ما كان يخشاه عمر وقد حدث بعده بالفعل، حيث ظهر من ينكر حد الرجم

    نسخ آية الرجم لفظا لا حكما

    ثبت في صحيحي البخاري ومسلم وفي الموطأ والسنن الكبرى وغيرها من كتب الحديث نسخ آية الرجم لفظا لا حكما أي: أنها بعد النسخ لم تعد من الآيات القرآنية التي تعبدنا الله بتلاوتها، وبقي حكم الرجم الذي دلت عليه.[10]

  1. قال السيوطي في كتاب الإتقان في علوم القرآن أن آية الرجم مما نسخ لفظها وبقي حكمها.

  2. جاء في تفسير القرطبي أن آية الرجم كانت أحد آيات سورة الأحزاب ثم نسخ لفظها وبقي حكمها.

  3. ذكر الشوكاني في كتاب فتح القدير أن آية الرجم كانت آية تتلى ويقرأها الصحابة وكانت في سورة الأحزاب، وكانت تعادل سورة البقرة ثم نسخت لفظا وبقي الحكم الذي دلت عليه.

  4. ذكر القرطبي في تفسير سورة الأحزاب أنها مدنية وعدد آياتها ثلاث وسبعون آية، وكان منها آية الرجم الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما البتة نكالاً من الله والله عزيز حكيم وذكر قول أبي ابن كعب -من كبار قراء الصحابة- أنه بعد جمع المصحف قال: كم تعدون سورة الأحزاب قيل ثلاثا وسبعين آية قال: والذ يحلف به أبي ابن كعب إن كانت لتعدل سورة البقرة أو أطول ولقد قرأنا منها آية الرجم الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما البتة نكالاً من الله والله عزيز حكيم. وفي كلامه أن الله رفع من سورة الأحزاب ما رفع وبقي ما بأيدينا.

  5. ذكر الزمخشري في تفسير الكشاف في تفسير سورة الأحزاب أنها كانت آية منها ثم نسخ لفظها وبقي حكمها

    أدلة النسخ

    استدل العلماء على نسخ آية الرجم لفظا مع بقاء الحكم بأدلة منها:

  1. أن القول بنسخ آية الرجم لفظا لا حكما؛ ثبت بالنقل في أصح الكتب المتفق عليها فقد ورد في الصحيحين البخاري ومسلم وفي الموطأ والسنن الكبرى وغيرها من كتب الحديث والتفسير والفقه ولم تقتصر على راو واحد أو كتاب واحد.

  2. أن هذا القول لم يتفرد به واحد من الصحابة بل رواة عدد من الصحابة المتفق على عدالتهم وأقرهم الآخرون ولم ينكروا عليهم لو كان القول بالنسخ غير صحيح لما وافقوهم.

  3. أن النسخ توقيفي لا مجال فيه للإجتهاد بل هو بأمر الله تعالى وحكمة.

  4. أن الله تعالى ضمن حفظ القرآن، وأن آياته كانت معلومة ومحددة.

  5. أن نسخ اللفظ دون الحكم نوع من النسخ لأن اللفظ دليل للحكم فلا يلزم منه نسخ الحكم لثبوته بأدلة أخرى.

  6. جاء في كتاب عمدة القاري شرح صحيح البخاري أن بعض الخوارج وبعض المعتزلة أنكروا الرجم وأنكروا نسخ اللفظ دون الحكم، وقد رد عليهم العلماء بأن آية الرجم منسوخة بشهادة الصحابة وتوافقهم الذي ثبت في أصح الكتب والمخالفة تبنى على أن آية الرجم لا يخلو من أن تكون ثابة أو غير ثابتة، والقول بعدم ثبوتها يستلزم تكذيب جمهور العلماء من الصحابة فمن بعدهم وهذا مردود فيلزم إثبات الأية وهو لا يخلو من أن تكون منسوخة أو غير منسوخة، والقول بأنها غير منسوخة مردود أيضا حيث لم توجد آية الرجم في المصحف، فيلزم كونها منسوخة، والقول بنسخها لفظا وحكما مردود أيضا لأن حكم حد الرجم للمحصن ثابت بأدلة مستفيضة من السنة النبوية وإجماع الصحابة ومن بعدهم فيلزم القول بنسخ اللفظ دون الحكم.

    تعليل الفقهاء لنسخها

    ويعلل بعض فقهاء السنة نسخ لفظها بأنه ابتلاء من الله. ويقول آخرون أن الحكمة منه بيان فضل هذه الأمة على الأمة اليهودية التي يروى أنها كتمت أو حاولت أن تكتم ما كان موجوداً في كتابها بما فيه آية الرجم فقد ثبت في صحيح البخاري وفي صحيح مسلم وغيرهماحديث: عن عبد الله بن عمر رضي الله عنهما أنه قال: (إن اليهود جاءوا إلى رسول الله، فذكروا له أن امرأة منهم ورجلاً زنيا، فقال لهم رسول الله : ما تجدون في التوراة في شأن الرجم؟ فقالوا: نفضحهم، ويجلدون، قال عبد الله بن سلام : كذبتم؛ إن فيها آية الرجم، فأتوا بالتوراة فنشروها، فوضع أحدهم يده على آية الرجم، فقرأ ما قبلها وما بعدها، فقال له عبد الله بن سلام: ارفع يدك، فرفع يده فإذا فيها آية الرجم، فقال: صدق يا محمد، فأمر بهما النبي فرجما، قال: فرأيت الرجل يجنأ على المرأة يقيها الحجارة.[11]

    أدلة من كتب العلماء

    قال ابن قدامة في المغني (الكلام في هذه المسألة في فصول ثلاثة: (أحدهما) في وجوب الرجم على الزاني المحصن، رجلاً كان أو امرأة. وهذا قول عامة أهل العلم من الصحابة والتابعين ومن بعدهم من علماء الأمصار في جميع الأعصار، ولا نعلم فيه مخالفاً إلا الخوارج فإنهم قالوا: الجلد للبكر والثيب). وقال مبينا أدلة الرجم (قد ثبت الرجم عن رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم بقوله وفعله، في أخبار تشبه التواتر، وأجمع عليه أصحاب رسول الله صلى الله عليه وسلم.. وقد أنزله الله تعالى في كتابه، وإنما نسخ رسمه دون حكمه،

    فروي عن عمر بن الخطاب أنه قال: إن الله بعث محمداً صلى الله عليه وسلم بالحق، وأنزل عليه الكتاب، فكان فيما أنزل عليه آية الرجم فقرأتها وعقلتها ووعيتها، ورجم رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم ورجمنا بعده، فأخشى إن طال بالناس زمان أن يقول قائل: ما نجد الرجم في كتاب الله، فيضلوا بترك فريضة أنزلها الله تعالى، فالرجم حق على من زنا إذا أحصن من الرجال والنساء إذا قامت البينة أو كان الحبل، أو الاعتراف، وقد قرأ بها (الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما البتة نكالاً من الله والله عزيز حكيم) متفق عليه.

    وحكم الرجم وتقريره والرد على من أنكره مستفيض ذكره في مصنفات أهل العلم، ومن ذلك كتب التفسير، عند تفسير الآية الثانية من سورة النور، وكتب الحديث في أبواب الحدود والأحكام والاعتصام بالكتاب والسنة والنكاح. وكتب الفقه في باب حد الزنا، وفي بعض كتب العقائد، في معرض الرد على الخوارج..

    نسخ آية الرجم في التلاوة مع بقاء الحكم

    النسخ

    النسخ في علم أصول الفقه هو جزء من التشريع الإسلامي، وهو ثابت بنص القرآن والسنة النبوية وبالإجماع ويشمل: نسخ اللفظ دون الحكم، ونسخ الحكم دون اللفظ، ونسخ اللفظ والحكم معا. [12]

    ورجم الثيب ثبت بالتواتر، وآية الرجم التي ذكرت بلفظ الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما البتة نكالاً من الله والله عزيز حكيم هكذا وردت، وكانت في سورة الأحزاب، وكان العمل بها ثم نسخ لفظها وبقي حكمها بمعنى: أنها لم تعد آية تتلى وأما ما تضمنته وهو (حكم رجم الشيخ والشيخة) فسره الإمام مالك في الموطأ بالثيب والثيبة؛ فهو باق لثبوت بقاء العمل به بالسنة النبوية في العصر النبوي، وما بعده.

    ثبوت حد الرجم في الإسلام

    حد الرجم هو أحد أحكام الحدود الثابتة في الشرع على الزاني المحصن، وهو ثابت بإجماع الصحابة ومن بعدهم. وهو مذهب جمهور الفقهاء والمحدثين. وفي شرح النووي على صحيح مسلم أن الخوارج وبعض من وافقهم أنكروا حد الرجم. وجاء في فتح الباري شرح صحيح البخاري أن الخوارج وبعض المعتزلة أنكروا حد الرجم بحجة أنه لا يوجد في القرآن ما يدل على الرجم، ومن لازم هذا أنهم لم يحتجوا بأقوال الصحابة. للمزيد أنظر تفسير آيات الأحكام

    أدلة ثبوت حد الرجم في الإسلام

    ثبت في الصحيحين وغيرهما حديث يدل على واقعة تضمنت ثبوت حكم الرجم عند اليهود وأن بعض اليهود الذين كانوا في المدينة المنورة جاؤا إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم فسألهم عما في التوراة في الزاني المحصن فقالوا: تسويد الوجه بالفحم والإهانة وكان هذا غير الحقيقة، التي ظهرت منها آية الرجم في التوراة. وقد أمر رسول الله صلى الله عليه وسلم باليهوديين فرجما وهذا يدل على ثبوت حد الرجم في الإسلام الموافق لما في التوراة عند اليهود. ونص الحديث:

عن ابن عمر رضي الله عنهما قال: أتي رسول الله صلى الله عليه وسلم بيهودي ويهودية قد أحدثا فقال: ما تجدون في كتابكم؟ قالوا: إن أحبارنا أحدثوا تحميم الوجه والتجيبة قال عبد الله بن سلام: أدعهم يارسول الله بالتوراة، فأتى بها فوضع أحدهم يده على آية الرجم فجعل يقرأ ما قبلها وما بعدها فقال له عبد الله بن سلام ارفع يدك فإذا آية الرجم تحت يده فأمر بهما رسول الله فرجما. قال ابن عمر فرجما عند البلاط فرأيت اليهودي أجنأ عليها.
صحيح البخاري

فتح الباري شرح صحيح البخاري

ورد في صحيح البخاري أن علي ابن أبي طالب رضي الله عنه أقام حد الرجم في زمن خلافته وقال: رجمتها بسنة رسول الله صلى الله عليه وسلم. بعنى: إنه إذا لم يوجد في المصحف ما يدل على الرجم؛ فإن الحكم ثابت بالسنة النبوية. فتح الباري شرح صحيح البخاري باب رجم المحصن

جمع القرآن

جمع القرآن

القرآن

القرآن هو معجزة الله المنزل بالوحي، والمأخوذ بالتلقي. لفظه ومعناه من عند الله وقد ضمن الله جمعه، [13] وحفظه، [14] فلا يمكن لمخلوق أن يغيره وترتيبة، وناسخة ومنسوخه، كل من عند الله تعالى وبأمره، لا مجال فيه للإجتهاد. فلله وحده تبديل[15] ونسخ ما شاء وإبقاء وإثبات [16] ما شاء، وهو ما كان في فترة نزول الوحي المخصوص بالعصر النبوي، الذي استقر فيه ما أثبته الله تعالى. والآيات القرآنية بحسب ذلك قسمان:

  1. القسم الأول: ما استقر بأيدينا في آخر عصر النبوة؛ وهو ما صدر للصحابة الأمر المؤكد بإثباته ونقله، واستقر الأمر عليه، فكانت كل آياته معلومة ومحفوظة، وأما جمع القرآن بعد العصر النبوي؛ فهو عملية تكميلية لحفظ القرآن بكتابته في مصحف واحد بعد ما كان في مواضع متفرقة. وهو المنقول بالتواتر، وعليه إجماع المسلمين. وآياته ثابته الحكم والتلاوة، ويوجد في بعضها الناسخ أو المنسوخ، ولا يثبت فيه النسخ إلا بالإجماع والنقل المتواتر لما ثبت في عصر النبوة.

  2. القسم الثاني: ما نزل من الآيات القرآنية وثبتت قرآنيته، ثمَّ استقر الأمر في آخر عصر النبوة بعدم كتابته، وهو ما رفعه الله إليه، ومنه المنسوخ والمنسأ، أو غير المثبت. ولم يتعبدنا الله بتلاوته، ولا يلزم تواتره ولا نقله بالإجماع لأن القرآن قبل جمعه في العصر النبوي كان يتلقاه أفراد من الصحابة ولم يكن متواترا إلا بعد ذلك.

    مصادر

    من كتب الحديث

  1. صحيح البخاري/كتاب الحدود

  2. شرح صحيح مسلم للنووي.

  3. فتح الباري شرح صحيح البخاري

  4. عون المعبود

  5. سنن أبي داود

  6. شرح الزرقاني

  7. الموطأ

  8. شرح سنن ابن ماجه

    من كتب التفسير

  1. تفسير القرطبي

  2. فتح القدير للشوكاني

  3. تفسير الكشاف للزمخشري

    المراجع

  1. ^ أي: رفع مع ما رفع من القرآن
  2. ^ الحكم: الذي دلت عليه وهو: رجم المحصن
  3. ^ صحيح البخاري
  4. ^ هكذا وردت بهذا اللفظ في أصح الروايات.
  5. ^ "الآية" في الشرع الإسلامي تطلق على: اللفظ المنزل من عند الله بطريق الوحي الدال على حكم.
  6. ^ الحبل؛ بمعنى: ظهور حمل المرأة غير المتزوجة، تحد به في مذهب عمر ابن الخطاب رضي الله عنه ومن وافقه، وعند غيرهم لا تحد للشبهه
  7. ^ صحيح البخاري مشكول : 4/179 باب رجم الحبلى من الزنا إذا أحصنت. وأورده القسطلاني في (إرشاد الساري) في نفس الباب 10/20، 21 من الطبعة السادسة مطبعة الأميرية ببولاق مصر(عام 1305هـ)، وأورده ابن الأثير الجزري في (جامع الأصول) : 4 / 475، 478 رقم الحديث 2077 طبع مصر وأشرف على الكتاب الأستاذ الكبير الشيخ عبد المجيد سليم شيخ الجامع الأزهر (عام 1370هـ).
  8. ^ مسلم، المسند الصحيح، كتاب الحدود باب رجم الثيب في الزنى، رقم 1691
  9. ^ عون المعبود شرح سنن أبي داود
  10. ^ * شرح النووي على صحيح مسلم
  1.  
  1. ^ كتابصحيح البخاري كتاب الحدود/ باب الرجم في البلاط. وكتاب شرح مسلمللنووي وكتاب سنن أبي داود
  2. ^ كتاب البحر المحيط
  3. ^ قال الله تعالى: ﴿إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآَنَهُ﴾ [75:17]
  4. ^ قال الله تعالى: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾ [15:9]
  5. ^ قال الله تعالى: ﴿وَإِذَا بَدَّلْنَا آَيَةً مَكَانَ آَيَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾ [16:101]
  6. ^ ﴿يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾ [13:39]

 


 


0 Yorum - Yorum Yaz

tarih mütalaası    29.05.2015

SALİH ÇAÇAN

14912783

TEFSİR, YÜKSEKLİSANS, BAHAR YARIYILI

                                                  

                                                             TARİH MÜTALAASI

 

TEFSİR TARİHİ

 

Tefsir kelimesi sözlükte "bir şeyi açıklamak, ortaya çıkarmak ve kapalı bir şeyi açmak" gibi manalara gelmektedir.(1)

Tefsir ıstılahen ise; Arap dili belağatı ile ilgili bütün araçları kullanıp, ayetleri çevreleyen tarihsel şartları da dikkate alarak, Allah'ın muradını kitap ve sünnet çerçevesinde ortaya çıkarmaktadır.(2)

 

Tefsirin Doğuşu ve Gelişmesi:

Tebliğ ve teşriide olduğu gibi Kur'an'ın tefsirinde de ilk muhatap Hz.Muhammed'dir. Böylece tefsirin ortaya çıkış süreci de Hz.Peygamber ile başlamaktadır. Ondan sonra da ashab ve tabiun dönemlerinde tefsir faaliyetleri devam etmiştir.

A)    Hz.Peygamber'in Tefsiri

Hz.Peygamber vahyi muhataplara iletir ve manası anlaşılmayan hususları da açıklayarak tebliğ ederdi.

Hz.Peygamber Kur'an'ı bazı vesileler ile tefsir ederdi. Bu vesileleri şöyle sıralamak mümkündür:

-          Ayet okuyarak tefsir etmesi

-          Ashaba soru sorarak tefsir etmesi

-          Sözünü delillendirmek maksadıyla tefsir etmesi

-          Sahabilerin soruları üzerine tefsir etmesi

Hz.Peygamber'in tefsir yöntemini şu şekilde maddeleyebiliriz:

-          Mücmel ayetleri açıklamak

-          Müphem olanı izahat ile açığa çıkarmak

-          Mutlak anlamı kayıtlamak/müskilatı gidermek

-          Uygulayarak öğretmek

Hz.Peygamber'in Kur'an'ın ne kadarını tefsir ettiği konusunda alimler farklı görüşler ortaya atmışlardır. Bazısı Kur'an'ın bir kısmını, bazısı da tamamını tefsir ettiğini ileri sürmüşlerdir. Sünnetin Kur'an açısından bu fonksiyonu ileride farklı ilim dalı olarak karşımıza çıkacaktır.

B)    Sahabe Tefsiri

Sahabe, arkadaş anlamına gelen "sahabî" kelimesinin çoğulu olup, Hz.Peygamber'i sağlığında görmüş ve onunla karşılaşmış olan mü'minlere verilen bir sıfattır.

Kur'an tefsirinin doğuşunda sahabe tefsirinin çok önemli bir yeri vardır.

Peygamberin vefatının ardından Kur'an'ı tefsir etme ihtiyacıyla karşı karşıya kalan sahabe bu alanda iki eğilimin doğmasına yol açmıştır. Bu iki eğilimden biri rivayet, diğeri de dirayettir.

Meşhur Sahabî Müfessirleri:

Suyûtî "el-itkân" adlı kitabında tefsir ilminde şöhrete ulaşan sahabî müfessirleri şöyle sıralamaktadır: Hz.Ebu Bekr (Ö.634), Hz.Ömer (Ö.644), Hz.Osman (Ö.655), Hz.Ali (Ö.661), Abdullah b.Abbas (Ö.687), Abdullah b.Mes'ud (Ö.654), Ubeyy b.Ka'b (Ö.650), Zeyd b.Sabit (Ö.665), Abdullah b.Zübeyr (Ö.692), Ebu Musa el-Eş'ari (Ö.664)

Hz.Peygamber'in vefatından sonra sahabe için tefsirin dört kaynağı bulunmaktadır:

1)      Kur'an

2)      Hz.Peygamber

3)      İctihad

4)      Rey

 

C)    Tabiun Tefsiri

"Tabi" kelimesinin çoğulu olan "tabi'un" uyanlar, peşinden gidenler anlamına gelmektedir. Artan fetihler ve genişleyen İslam coğrafyası nedeniyle, Hz.Peygamber ve sahabe zamanında gündemde olmayan birtakım konular konuşulmuş, yani sorunlarla karşılaşılmıştır. Bunlara İslamî çözümlerin bulunması gerekmiştir. Farklı kültürlerin İslam'a girmesi ile birbirinden farklı anlayışlar ortaya çıkmıştır. Doğal olarak bu durum tabiun dönemi tefsirini bir açılma tabi tutmuş, böylece söz konusu kuşak tefsir tarihinde önemli bir yeri işgal etmiştir.

Tabiun dönemi ilimlerin tedvin dönemidir. Tabiun, tefsiri sahabeden işitmek suretiyle nakletmiş, sema olmayan hususta da ictihatlarına müracaat etmişlerdi. Artık tefsir tabakadan tabakaya intikal etmeye başlamış, her tabakanın kültür durumları değişik olduğundan, gerek tabakalar ve gerekse fertler ona yeni şeyler katmışlardır.

Tabiun müfessirlerinden bazılarını şu şekilde sıralamak mümkündür: Said b.Cübeyr, Mücahid b.Cebr, İkrime, Muhammed b. Kab, Zeyd b.Eslem, Alkama, Mesruk, Hasan Basri, Katade.

 

D)    Tefsirin Tedvini:

Tebe-i Tabiin döneminde nihayet tedvin asrına gelinmiş ve bu dönemde tefsire dair malzemelre yavaş yavaş yazıya geçirilmiştir.

Tedvin döneminin ilk müfessirlerine şu isimleri örnek verebiliriz:

-          Mukati'l b. Süleyman, et-Tefsiru'l-Kebir

-          Süfyanu's-Sevri, Tefsiru's-Sevri

-          Yahya b. Sellam, Tefsiru's-Sellam

-          Ferra, Melanil Kur'an

-          Ebu Ubeyde, Mecazu'l-Kur'an

-          Abdurrezzak b.Hemmam

 

 

FIKIH TARİHİ

 

Fıkıh, sözlükte bir şeyi bilmek, iyi ve tam olarak anlamak, derinlemesine kavramak anlamına gelmektedir. İslamın ilk dönemlerinde fıkıh kelimesinin kullanımı genelde, Kur'an ve hadis merkezli dini bilgi ve anlayışı ifade eden bir kavrama dönüşmüştür.

Fıkıh ıstılahen, şer'i-amelî hükümleri tafsili delillerine dayanarak bilmektir.

v  Hz. Peygamber Dönemi (Fıkıhın Doğuşu)

Peygamberimiz, dini ve hukuki konularda sorulan sorulara ya vahiy yoluyla ya da ictihadi ile cevaplandırıyordu.

Bu devir teşriinin en önemli vasfı kolaylığın ve tedriciliğin olmasıdır.

v  Sahabe Dönemi

Bu dönem Hz .Peygamber'in vefatı ile başlar h.40 senesine kadar devam eder. Bu dönemde İslam coğrafyasının da genişlemesiyle daha önce karşılaşılmayan sorulara cevap verilmesi gerekliliği doğmuştur. Bu sorulara cevap aranırken Kur 'an-ı Kerim'e sonra da hadislere başvuruluyordu. Bu iki kaynak ile sonuca varılamayınca nassların ve İslami prensiplerin ışığında rey ictihadı ile hükme bağlamaktı.

Sahabe döneminde farklı fıkıh ekolleri ortaya çıkmış olmakla birlikte henüz mezhepler kurulmamıştı.

v  Tabiun Dönemi

Bu devir h.40 yılında başlar (Emevi  Devletinin kuruluşu), h.132 yılına kadar devam eder.

Hz. Osman'ın şehid edilmesi ile başlayan ihtilaflar Ehl-i Sünnet, Şia ve Havaric fırkalarının doğmasına sebep olmuştur. Bu dönemde ortaya çıkan siyasi olaylar teşrii faaliyetlerini etkilemiştir.

Bu dönemde fıkıh sahasında tedvin hareketi başlamıştır. Fıkıh sahasında ihtilaflar artarak devam etmiştir.

Fıkıh bu devirde tam manasıyla tedvin ve tertip edilmediği için henüz müctehidler için ışık tutacak kaideler ve kurallar oluşmamıştır.

v  Tebe'i-Tabiin Dönemi

Bu devir h.132 yılında başlar, hicri dördüncü asrın ortalarına kadar devam eder. Bu devir fıkhın tedvin devridir. Ebu Hanife, İdris eş-Şafii, Malik b.Enes, Evzai, Sevrî, Ahmed b. Hanbel gibi mezhep imamları bu dönemde yetişmiştir. Bu dönemde fıkhî mezhepler ortaya çıkmıştır. Fıkhı ıstılahlar oluşturulmuştur.

v  Taklid ve Duraklama Dönemi

Bu devir h.4. asrın yarısında başlar. Mecellenin tedvin edilmeye başlandığı hicri 1286 yılına kadar devam eder. Bu döneme taklid ruhu hakim oldu. Hem alimler hem halk imam kabul ettikleri bir müctehide ve onun mezhebine bağlandı.

Taklit ve taassup ictihad faaliyetinin durmasına, ictihad kapısının kapatıldığı iddiasının İslam dünyasında yerleşmesine etki etmiştir. Bu dönemin en önemli özelliği ise müctehid imamların yanılmaz otorite kabul edilmesi, ictihadın artık ulaşılması mümkün olmayan bir değer olarak görülmesidir.

 

HADİS TARİHİ

Lugat olarak hadis;kadim kelimesinin zıddı cedid (yeni) manasına gelir.Aynı zamanda haber manasına da gelir.

Istılah yönünden ise hadis ; söz,fiil,yaratılmış ve huyla ilgili bir vasıf olarak Hz. Peygambere  nispet edilen her şeydir.

HZ.PEYGAMBER DÖNEMİ:

Hz Peygamber Kur'an-ı vahiy katiplerine yazdırmış kendisine ait bilgilerin şifahi naklini teşvik etmiş,yazılmasını ise yasaklamıştır.Başta sahabenin yazmasını yasaklamasına rağmen sahabeden Abdullah b.Amr.b.as 'ın bizzat Hz. Peygamber den duyduklarını es-Sahifetü's-sadıkasında toplaması,kendisine ait bilgileri yazmak isteyen bazı sahabilere izin vermesi,Hz.Ali ,Amr.B.Hazm gibi bazı kişilerin Rasul-i Ekrem hayattayken yazdıklarının bilinmesi söz konusu yasağın başlangıçta ve belli bir amaçla yapıldığını göstermektedir.

SAHABE DÖNEMİ :

Sahabe,Hz Peygamberden bilgi almaya son derece arzulu ve bu işi gerçekleştirirken de son derece dikkatliydi. Kendilerine nakledilen herhangi bir haberi bile araştırmaları tavsiye edilen sahabenin Hz Peygamberden öğrendiklerinden farklı veya daha önce hiç duymadıkları haber ulaştığında daha hassas davranmaları gerekliydi.Bu sebeple hataya düşmemek adına bir takım kurallar geliştirmişlerdi.Bunlar : hadis rivayetlerinde ihtiyatlı davranmak,az hadis rivayet etmek,hatalı rivayetleri düzeltmek,hadisleri müzakere etmek ve hatırlamak amacıyla hadisleri yazmak.

TABİİN VE TEBE-İ TABİİN DÖNEMİ :

Tabiin,bilgilerinin çoğunu sahabeden almış bir nesildir.Hadisin önemini aslına uygun olarak naklinin gerekliliği,hadis rivayetlerinde titizlik,hatalı nakilleri tashih gibi meseleler tabilerin sahabede gördükleri ve onlardan öğrendikleri hususlardır.Hadislerin genellikle şifahi olarak alınıp,müzakere yolu ile zihinlerde pekiştirilmesi,gerektiğinde hadis için ilmi yolculuklara çıkılması da tabilerin sahabe neslinden aldıkları ilmi alışkanlıklardı.Ancak bu dönemde hadisin nakli için bir takım yeni kurallar konulması gerekti.Zira gerek tabiin gerekse tebe-i tabiin döneminde İslam toplumunda sahabe zamanında bulunmayan yeni siyasi ,sosyal ve kültürel hadiseler meydana gelmişti.

Bunun akabinde isnad faaliyetleri başladı.Bu dönemde isnadın yaygınlaşıp hadisin ayrılmaz bir parçası haline gelmesinde  tabiin alimlerinden özellikle Şa'bi, Muhammed b.sirin ve İbn.Şihab ez-Zühri 'nin önemli katkıları olmuştur.İsnat faaliyetinin başlamasıyla ravinin hadis rivayetine ehil olup olmadığını ortaya koymak amacıyla cerh ve ta'dil faaliyeti başlamıştır.Bu gelişmelerden sonra yazılı rivayete geçiş gerçekleşmiş ve akabinde tedvin faaliyetleri başlamıştır.

 

Sonuç olarak ;

İslam teşriinde hadisin Kitaptan sonra ilk kaynağı teşkil ettiği bu konuya eğilmiş olanlarca bilinen hususlardandır.Bu bakımdan onun fıkıh uleması yönünden İslam teşriindeki değeri,bir bakıma hadisin aynı sahada sahip olduğu değer manasındadır.

Hadis,İslami ilimlerin çoğuna olduğu gibi tefsir ilmine de  hem ayetlerin açıklanmasına yardımcı olan hadisleri ihtiva etmesi bakımından pratiğe dair noktalarda,hem de tefsir ve Kur'an ilimlerine dair rivayetleri ihtiva etmesi bakımından kaynaklık etmiştir.Bu yüzden bu ilimleri birbirinden bağımsız ele almak mümkün değildir.

İslami ilimlerin esasını oluşturan fıkıh,tefsir,hadis konusundaki ilmi faaliyetler İslam ın ilk döneminde temelde Kur'an ve sünnet üzerindeki incelemelerle başlamıştır.İslam ın bu iki temel kaynağından hüküm çıkarmayı hedefleyen fıkıh ilmi,esas itibari ile aynı kökten gelmektedir.Tefsir ilmi konusu itibari ile diğer İslami ilimlerle doğrudan veya dolaylı olarak ilişki içerisindedir.Bu anlamda tefsir,diğer İslami ilimlere hazır bilgi sağlayan merkezi bir noktadadır.Buna göre tefsir ilmide Kur'anı açıklamaya çalışırken pek çok noktada diğer disiplinlerden istifade eder ki bunların başında Hadis ve Fıkıh ilimleri gelir.

Kaynakça

1-Yücel,Prof.Dr.Ahmet,Hadis Tarihi,M.Ü İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları

2- Yücel,Prof.Dr.Ahmet,Hadis Usulü, M.Ü İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları

3-Koçyiğit,Prof.Dr.Talat,Hadis Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları

4-Demirci,Prof.Dr.Muhsin,Tevsir Tarihi, M.Ü İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları

 

 


0 Yorum - Yorum Yaz

tarih usul    31.05.2015

Hatice Sultan Atmaca

Yüksek Lisans Tefsir

Ögrenci No: 13912775

 

 

Usul

 

Lügat anlamı : Asıl. Ana, baba. Cedler. İstinadgah. Racih delil, kaide. Asıllar, kökler, temeller. Tarz, metod, tertib. (Büyük Lügat, Usül maddesi. sh: 1026)

Istılahi anlamı: Bir ilmin asıl mevzuundan önce öğrenilmesi lazım gelen esaslar. Bir hedefe ulaşmak için tutulan düzenli yol. (Büyük Lügat, Usül maddesi. sh: 1026)

 

 

FIKIH

 

Fıkhın kaynaklarını ve bunlardan hüküm çıkarma yöntemlerini inceleyen bilim dalı.

 

Sözlükte “kök, esas, kaide” anlamındaki asl kelimesinin çoğulu usûlün fıkh kelimesine izâfe edilmesiyle oluşturulan ve temel İslâmî ilimlerden biri olan usûlü’l-fıkh “icmâlî delilleri ve fıkıh istinbatına ulaştıran kaideleri bilmek” şeklinde tanımlanır. İcmâlî deliller dinî hükümlerin meşruiyet kaynağını teşkil eden delillere toplu bakışı, fıkıh istinbatına ulaştıran kaideler de bu delillerden fıkhî hükümlerin çıkarılmasında izlenecek metotları (menhec-menâhic) ifade eder. Ayrıca usûl-i fıkhın amacı, delillerden hüküm elde etme yollarının bilinmesi, usul faaliyetiyle ulaşılmak istenen sonuç da şer‘î hüküm olduğundan hüküm kavramının incelenmesi ve buna ilişkin temel meselelere ait teorinin ortaya konulmasını usul ilmi üstlenmiş, belirli kaynaklardan belirli yöntemlerle hüküm elde edecek kişiyle (müctehid) ilgili meseleler de fıkıh usulünde genellikle ele alınan ana konulardan biri olmuştur (usûl-i fıkhın tanımlarından örnekler ve analizi için bk. Köksal, Fıkıh Usûlünün Mahiyeti, s. 89-97). Fakihin kaynak ve yöntem bilgisi mahiyetindeki usûl-i fıkıh İslâm ilimleri içinde çok önemli bir yer tutar.

 

Hz. Peygamber’in vefatından sonra bir yandan vahyin kesilmesi dolayısıyla yeni şer‘î-amelî meselelerle ilgili ictihadların vahyin denetiminden geçme imkânının kalmaması, diğer yandan müslümanların yeni kültür ve medeniyet çevreleriyle bir arada yaşamak durumunda kalmaları sebebiyle dinî-hukukî alanla ilgili amelî meselelerde nitelik ve nicelik yönünden büyük artış ve çeşitlilik meydana gelmesi ictihad faaliyetinin yeni bir ivme kazanmasını kaçınılmaz kılmıştır. Âlim sahâbîlerin dinî-hukukî içerikli olaylar hakkında ileri sürdükleri farklı görüşlerden hangisinin esas alınacağını belirleyen bir merci yoktu ve bu husustaki temel kabule göre her ictihad teorik planda geçerliliğini koruyordu. Ancak uygulamada bunlardan birinin esas alınması gerektiğinden insanlar dinî yaşantılarında genellikle bölgenin önde gelen âlimlerinin görüşlerine uyuyor, toplumu ilgilendiren konularda kamu otoritelerince bir tercih yapılıyordu. Yöneticiler tercihlerinin sağlıklı olması açısından önemli gördükleri meselelerde istişarelerde bulunuyor, şûra kuralları çerçevesinde yürütülen bu görüşmelerin ardından ulaşılan sonuç, katılanların fikir birliği varsa daha sonra geliştirilen terminolojiye göre bir tür icmâ niteliği kazanıyordu. Fakat bütün fıkhî meselelerde görüş birliği sağlanması bir yana bunların şûra konusu yapılması bile mümkün değildi. Ehli tarafından yerinde yapılan ictihadlar geçerli kabul edildiğinden görüş farklılıklarının çokluğu toplumda bir rahatsızlık meydana getirmiyor, uygulamada da hukuk güvenliği açısından önemli sıkıntılar yaşanmıyordu. Yine bu dönemde ictihadların dayanaklarının açıklanmasına ve farklı görüş sahiplerinin kendi haklılıklarını ortaya koymasına imkân verecek düzenli müzakere ortamları henüz oluşmadığından sahâbe arasında zaman zaman bu yönde tartışmalar meydana gelse de pratik sonuçla ilgili tercihten sonra artık o meseleye dair teorik bir inceleme çalışması yapılmıyordu. Zira Resûlullah’ın mektebinde yetişmiş olmanın sahâbeye kazandırdığı nitelikler böyle bir yönelişi gerekli kılmadığı gibi pratik hayatın gerekleri ve akışı henüz bu tür bir çalışmaya da imkân vermiyordu. Buna karşılık İslâmiyet’i öğretmek üzere değişik bölgelere yayılan sahâbîler bir yandan geniş kitleleri aydınlatırken diğer yandan öğrenci gruplarına eğitim veriyor, böylece Hz. Peygamber’in söz ve uygulamaları hakkında kısmen farklı bilgilere ve nasların (Kur’an ve Sünnet’teki ifadeler) yorumlanması konusunda farklı eğilim ve anlayışlara sahip ilim halkaları oluşuyordu.

 

Tâbiîn döneminde durum değişmiş, entelektüel odak noktaları belirginleşmeye başlamıştı. Dinî meselelerle ilgili kaynak ve yöntem bilgisi konusunda sahâbe devrinde oluşmaya başlayan farklı anlayış ve eğilimleri belirtmek için “ehl-i Hicâz” ve “ehl-i Irâk” şeklindeki coğrafî adlandırma yanında “ehl-i eser” ve “ehl-i re’y” şeklinde soyut bir anlatıma yönelme ekolleşme sürecinin hızlandığının açık bir göstergesiydi. Ancak her iki adlandırma fıkıhtaki tavırla sınırlı olmadığı gibi bu gruplara nisbet edilen âlimler rivayete veya re’ye önem verme derecesi bakımından aynı anlayışa sahip değildi ve bu isimlendirmeler sadece iki ana çizgiyi belirtmekteydi. Tâbiîn ve tebeu’t-tâbiîn dönemlerinde bütün zamanını ilim öğrenme ve öğretme yanında benimsenen veya karşı çıkılan görüşlerin temellerini teorik incelemeye tâbi tutmaya ayıran ilim halkaları teşekkül edince fıkhî hükümlere dayanak kılınan rivayetlerin ve dinin iki ana kaynağı olan Kur’an ve Sünnet’ten sonuç çıkarmada izlenen yöntemlerin

sorgulanması süreci hızlanmış, bu konuda düzenli çalışmalar yapanların sayısı artmıştı. Diğer bir ifadeyle bir yandan farklı eğilimler etrafında beliren ekolleşme kısa bir süre sonra fıkıh mezhebi diye anılacak fikrî ve tatbikî birikimin temellerini oluştururken diğer yandan bu birikimin sağlıklı bir dokuya sahip olup olmadığını tesbite imkân veren akademik tartışma ortamları gelişiyordu. Kaynak telakkisini, metotların hesabını sorma ve hesabını vermeyi hızlandıran bu tartışmalar aynı zamanda savunulan görüşlerin tutarlılığını incelemeye, dolayısıyla bunların fikrî derinlik kazanmasına imkân hazırlıyordu.

 

Başlangıçtan itibaren fıkhî meseleleri çözüme bağlarken dayanılacak iki ana kaynağın Kur’ân-ı Kerîm ile Hz. Peygamber’in sünneti olduğu hususunda görüş ayrılığı bulunmamakla beraber bu çerçevede ortaya konan çabalar bakımından sünnet malzemesinin sıhhati meselesi özel bir önem taşıyordu. Zira Kur’an’ın Resûl-i Ekrem’in sağlığında yazıya geçirilmesi, Hz. Ebû Bekir döneminde bir heyet tarafından mushaf şekline getirilmesi ve Hz. Osman devrinde yine bir heyet tarafından Resûlullah’tan işitilen okunuş biçimlerine (kıraat) imkân verecek, böyle olmayanları ayıklayacak mushaf çoğaltma çalışmasının gerçekleştirilmesi ve bütün bölgelerde İslâm ümmetinin üzerinde birleştiği mushafların esas alınmasıyla bu kaynakla ilgili ciddi ihtilâflar yaşanması önlenmişti. Sünnetin tesbiti ve tedvîni ise geniş zamana yayıldığından Hz. Peygamber’e nisbet edilen söz ve uygulamalara ilişkin rivayetlerin sağlamlığı konusu fıkhî hükümlerin kaynakları açısından önemli bir sorun teşkil ediyordu. Medine’de yaşayan sahâbe âlimleri, Resûl-i Ekrem’e atfen yapılan rivayetlerin tereddüt uyandırması halinde bunların kabulü konusunda belirli kriterlere göre ayıklama yapmakla beraber hadis uydurma hareketinin de etkisiyle, Resûlullah’ın yaşadığı Hicaz bölgesinin uzağında kalan Irak bölgesindeki âlimlerin hadis rivayetlerine karşı daha temkinli davranması bu konuda özel bir tavrın gelişmesine zemin hazırlamıştır. Başından beri İslâm muhitinde Kur’an ve Sünnet bağlayıcı kaynak kabul edilse de fıkıh ilminin teşekkül döneminde müctehidlerin bu kaynakları anlama çabası yanında ikinci kaynağın sıhhatiyle ilgili sorgulamalara da yoğunlaşması kaçınılmaz olmuştur. Bu arada kaynak sınırlaması çerçevesinde sahâbî kavil ve tatbikatının da özel bir önem taşıdığını belirtmek gerekir.

 

İctihadda belirli fıkhî telakkilerin ve metotların benimsendiğinin açıklanması bir yandan akademik düzeyde safların belirginleşmesine yol açarken diğer yandan geniş kitlelerin dinî ve hukukî hayatını düzenli ve istikrarlı biçimde sürdürebilmesinin teminatını oluşturuyordu. Böylece sözü edilen entelektüel odak noktaları etrafında meydana gelen kümeleşmeler, mensubiyet duygu ve düşüncesinin de etkisiyle belirli bir fakihe nisbetle anılmaya başlandı. Bu da fıkıh mezheplerinin teşekkülü demekti. Fakat uygulamada bunlardan hangisinin esas alınacağı meselesi giderek ciddi bir boyut kazanıyor, özellikle yargı alanında hukukî ihtilâfların çözümünde hukuk birliğine duyulan ihtiyaç her geçen gün artıyordu. Hukuk birliğinin en göze çarpan pratik sonucu hukuk güvenliğine katkı sağlaması olmakla birlikte bunun temelinde tutarlılık arayışının bulunduğu dikkate alınırsa fertlerin dinî hayatlarını düzenlemeleri konusunda da aynı arayışın önem taşıması tabiidir. Bu kritik dönemde belirli görüşlerin kamu otoritesinin desteğiyle öne çıkarılmasıyla hukuk birliğinin sağlanması yönünde bazı teklif ve teşebbüsler ortaya çıkmışsa da neticede bu ihtiyaç, fikrî kümelenmelerin mezhepleşmesi ve mezheplerin tabii bir süreçte toplumda yerleşmesi yoluyla karşılanmıştır. Diğer taraftan ileride mezhep imamları diye anılacak olan müctehidler döneminde fıkhî hükümleri elde etmede izlenen metotların teorik tartışmalara konu edilmesi şifahî düzeyde kalmayıp yazıya da geçirilmeye başlanmıştır. Fakat bu dönemin temel özelliği fıkıh doktrinlerinin fürû-i fıkıh yönünün yazıyla tesbit edilmesiydi ve usul yönüne dair yazılı malzeme sınırlıydı. Bu verimli dönemin ortaya çıkardığı fıkıh külliyatı değişik açılardan işlenmeyi bekleyen zengin muhtevalı bir malzeme teşkil ediyor, bunların tasnif edilmesi, imamlara nisbet edilen görüşlerin onlara aidiyetinin sıhhati açısından değerlendirilmesi, fürû hükümlerinin yeni meseleler için hareket noktası kılınabilmesi için dayandığı düşüncenin tahlil edilmesi, özellikle metotsuzluk veya çelişirlik iddialarına karşı bu görüşlerin temellerinin dolayısıyla tutarlılığının ortaya konması gerekiyordu. Böyle bir ortamda meydana gelen ve o güne kadar yürütülen ictihad faaliyetinin fikrî temellerini ve metotlarını açıklamayı üstlenen fıkıh usulü, fıkıh eğitimi ve mesleğinin sağlam esaslar üzerinde gelişmesini kolaylaştırıp kavramların inceltilmesine ve ortak bir ilim dilinin oluşturulmasına da katkı sağlamıştır. Fakat mezheplerin birbirine karşı mücadele içine girmesi vb. şartlar mezhep kurucuları sonrasındaki âlimleri nisbeten statik bir çalışma yapmaya sevketmiş, bu alandaki eserlerde savunmacılık ve korumacılık özelliğini belirgin hale getirmiştir.

 

Günümüz teorik hukuk disiplinleriyle karşılaştırıldığında fıkıh usulünün genel içeriği öncelikle onu İslâm hukuk metodolojisi olarak nitelendirmeye elverişli görünmekle birlikte usul eserlerinde yer alan fıkhın / hukukun kaynakları ve amaçlarıyla ilgili analiz ve değerlendirmeler, bilhassa geç dönem âlimlerince usulün temel meseleleriyle ilişkilendirilip birer usul problemi haline getirilen akıl, yükümlülük, iyi-kötü, kanun koyucu irade gibi felsefî kavram ve meseleler, fıkhın ontolojik, epistemolojik ve aksiyolojik yönlerini aydınlatan açıklamalar onun hukuk felsefesi olarak nitelendirilmesine de imkân verecek düzeyde ve yoğunluktadır. Sonuç itibariyle fıkıh usulünün, içerik ve işlev bakımından modern Batı hukukunda hukuk teorisi (legal theory), hukuk metodolojisi (legal methodology), yorum (interpretation) ve hukuk felsefesi (legal philosophy) adıyla bilinen disiplinlerle ortak yönleri olan, kısaca İslâm hukuk ilminin esaslarını ortaya koyan, çok yönlü ve kendine özgü bir yapıya sahip bir ilim olduğu görülmekte; Muhammed Hamîdullah’ın bazı Batılı araştırmacıların tesbitlerine de atıfta bulunarak dikkat çektiği gibi dünya hukuk literatürü içinde orijinal bir tür olarak yerini alan usûl-i fıkhın içeriği -insanlığın öteden beri hukuk ve hukuk kuralları üzerinde zihin yormasına rağmen- hukuku ilk defa bir ilim şeklinde ele alma şerefinin müslüman âlimlerine ait olduğunu söylemeye imkân vermektedir.

 

İlimler Arasındaki Yeri. Fıkıh usulü birçok ilmin sonuçlarından yararlandığı için İslâm âlimleri tarafından değişik açılardan yapılan ilimlerle ilgili bazı tasniflerinin kesişim alanlarında yer alır ve bu yönü onu diğer birçok ilimden farklı kılan özellikler arasında sayılır. Meselâ bu tasniflerin en meşhuru olan, ilimlerin kaynağını ve elde ediliş yollarını esas alan aklî-naklî ayırımı içindeki durumu böyledir. Gazzâlî’nin ifade ettiği, sonraki birçok usulcü tarafından benimsenen yaklaşıma göre diğer İslâmî ilimlerin genellikle tek taraflı olmasına mukabil fıkıh usulü hem aklî hem naklî ilkeleri bünyesinde toplamış, naklî yönü de bulunan aklî bir ilimdir. Yine ilimlerden beklenen amaçları esas alan nazarî-amelî ilim ayırımı açısından bakıldığında fıkıh usulünün amelî netice vermesi beklenen nazarî bir ilim olduğu görülür. İlimlerin -bizzat gaye olup olmama esasına dayanan- âlî-âlî (عالي - آلي) şeklindeki taksimine göre bazı âlimler fıkıh usulünü fıkhî sonuçlar veren bir alet ilmi, bazıları ise şer‘î ilimlerin en ileri noktası şeklinde değerlendirmiş; bir alet ilmi olarak görenler onun daha çok fıkhî hükümler elde etme amacını vurgulamış, böylece metodolojik açıdan fıkha temel teşkil etmesine rağmen amaç yönünden tâbi bir ilim konumunda bulunduğunu düşünmüşlerdir. Özellikle İslâm dininin geniş coğrafyalara yayıldığı ve müslümanların diğer medeniyetlerin birikimiyle karşılaştığı zamanlarda daha da önem kazanan, İslâm muhitinin kendi ürünü olup olmama esasına dayanan şer‘î-felsefî (yabancı) ilimler ayırımı bakımından fıkıh usulünün şer‘î ilimlerin en önemlileri arasında yer aldığı kabul edilir. Ancak zamanla felsefî kavram, metot ve yaklaşımlardan yoğun biçimde etkilenip yapı açısından bir dönüşüm geçirdiği dikkate alınarak felsefî / felsefîleşmiş bir şer‘î ilim olduğu da söylenebilir.

 

Kaynak Dia ansiklopedi

 

Hadis

konusu Allah’ın resulü olması sıfatıyla Hz. Peygamber’in zatıdır; onun ilke ve esasları, hadisin halleri ve sıfatları, gayesi ise iki dünya mutluluğunu elde etmektir (ǾUmdetü’l-ķārî, I, 11).

 

Hadis ilminin temel ıstılahları ve rivayet usulleriyle ilgili yönünü ifade etmek üzere literatürde yaygınlık kazanan bir başka kavram usûl-i hadîstir.

 

Hadisleri bir kitapta toplamayı düşünen kimseleri haklı çıkaran sebepler zamanla yoğunluk kazanmıştır. Halife Ömer devrinden itibaren fetihlerin gittikçe çoğalması, hadisleri bilen sahâbîlerin vefat etmesi, sahâbenin Medine’den ayrılmasını doğru bulmayan Hz. Ömer’in vefatından sonra halife Osman’ın buna engel olmaması üzerine birçok sahâbînin Medine’den ayrılması bu konuda tedbir almayı gerekli kılmıştır. Yeni fethedilen ülkelerin halkından kötü niyetli kimselerin özellikle son iki halifenin şehid edilmesinden sonra dini bozmaya teşebbüs etmeleri, hadisleri yazıyla tesbit edip koruma altına almayı icap ettirdiği için başlangıçta bu işe karşı olanların çoğu daha sonra buna taraftar olmuş, tanınmış sahâbîlerin öğrencileri onlardan duyduklarını kaydetmek için kâğıt bulamadıkları zaman elbiselerine, semerlerin arkasına, hatta duvarlara bile yazacak kadar bu konuyu önemsemişlerdir (Dârimî, “Muķaddime”, 43). Böylece hadisler, onları rivayet etmeyi ibadet sayan gayretli kişilerin himmetleri sayesinde kaybolmaktan kurtulmuştur. Bir tesbite göre hicretin I. asrında tâbiînden olan talebelerine hadis yazdıran sahâbîlerin sayısı elliyi bulmuştur (M. Mustafa el-A‘zamî, İlk Devir Hadis Edebiyatı, s. 34-58). arasında, bir hadis için günlerce yolculuk yapmayı göze alan Saîd b. Müseyyeb, duydukları rivayetleri hemen kaydetmeleriyle tanınan Saîd b. Cübeyr ve İbn Şihâb ez-Zührî gibi birçok muhaddis zikredilebilir. Tâbiîler içinde, önceleri hadislerin yazılmasına karşı iken sonradan bu fikirden vazgeçenlerle hayatlarının ilk dönemlerinden itibaren hadisleri yazmadığına pişmanlık duyanların çok oluşu, bu nesilde hadisleri yazma işinin büyük tasvip gördüğünü ortaya koymaktadır.

 

E) Tedvîni ve Tasnifi. Hadislerin tedvînini çabuklaştıran sebeplerin başında, Hz. Osman’ın şehid edilmesi olayından hemen sonra Havâric ve Gāliyye gibi siyasî fırkaların, I. (VII.) yüzyılın sonlarından itibaren Kaderiyye ve Mürcie, bir müddet sonra da Cehmiyye ve Müşebbihe gibi itikadî mezheplerin ortaya çıkması gelir. Muhafazakâr çoğunluğa karşı olan bu fırka ve mezhep taraftarlarının işlerine gelmeyen hadisleri inkâr etmeleri, görüşlerini takviye etmek maksadıyla hadis uydurmaları, hadisleri toplamakla meşgul olan kişileri konu üzerinde düşünmeye ve önlem almaya sevketmiştir. Özellikle Şîa’nın kendi grupları, daha sonra Abbâsî hilâfeti taraftarlarının halifeler lehinde rivayetler icat etmeleri, ayrıca bazı menfaatçilerle ırk ve mezhep taassubuna kapılmış cahillerin ve İslâm aleyhtarlarının kendi düşünceleri doğrultusunda hadis uydurup yaymaları, bazı kimselerin iyi niyetle de olsa bunlara hadis uydurarak karşılık vermesi (bk. MEVZÛ), tedvîne taraftar olmayan muhaddislerin bu konuya yaklaşımlarını değiştirmiştir. Ayrıca bu tür gelişmeler onları dikkatsiz ve samimiyetsiz râvilere karşı daha temkinli davranmaya, rivayet ettikleri hadisleri kimden aldıklarını sormaya, bid‘atçıların rivayetlerinden kaçınmaya sevketmiş (Dârimî, “Muķaddime”, 38) ve I. (VIII.) yüzyılın ilk yarısından itibaren rivayette isnad konusu gündeme gelmiştir. İsnadın başlamasından itibaren Ehl-i sünnet’e mensup râvilerin rivayetleri kabul görmüş, ehl-i bid‘atın rivayetleri alınmamıştır (Müslim, “Muķaddime”, 5). Bunun sonucu olarak hadisi bir ihtisas sahası olarak gören kimseler tarafından râviler titizlikle takip edilmiş; yaşayışları, dindarlık ve dürüstlükleri, bid‘atla ilgileri bulunup bulunmadığı, özellikle yalan söyleyip söylemedikleri, hâfızalarının zayıf olup olmadığı araştırılmış ve böylece daha I. yüzyılda cerh ve ta‘dîl* ilmi doğmuş, bunun sonucunda râvilerin hal tercümeleri hakkında geniş bir birikim meydana gelmiştir.

 

684-705 yılları arasında Emevîler’in Mısır valisi olan Abdülazîz b. Mervân’ın bir mektubu, erken devirlerden itibaren hadisleri kötü niyetli kişilerden korumak amacıyla devlet adamlarının bile gayri resmî olarak hadis tedvîniyle ilgilendiklerini göstermektedir. Abdülazîz b. Mervân, Bedir Gazvesi’ne katılan yetmiş sahâbî ile görüştüğü söylenen muhaddis Kesîr b. Mürre el-Hadramî’ye yazdığı bu mektupta, Ebû Hüreyre’nin rivayetlerine sahip olduğunu belirttikten sonra ondan diğer sahâbîlerden duyduğu hadisleri yazıp kendisine göndermesini istemektedir. Bu mektubun sonucu bilinmemekle beraber Halife Ömer b. Abdülazîz, ileri gelen âlimlerin hadisleri yazma işine artık karşı çıkmayacağını anlayınca hem samimiyetsiz kişilerin hadislere zarar vermesini önlemek, hem de o güne kadar bir araya getirilmemiş olan sahih hadisleri kaybolmaktan kurtarmak için tedvîn işini resmen başlatmaya karar vermiştir. Halife valilere, Medine halkına, tanınmış âlimlere ve bu arada Medine valisi ve kadısı Ebû Bekir b. Hazm’e gönderdiği yazıda âlimlerin ölüp gitmesiyle hadisin yok olmasından endişe duyduğunu, bu sebeple Hz. Peygamber’in hadislerinin ve sünnetlerinin araştırılıp yazılmasını istediğini ifade etmiştir (Dârimî, “Muķaddime”, 43; Buhârî, “Ǿİlim”, 34; Hatîb, Taķyîdü’l-Ǿilm, s. 106). Ashabın fetvalarını sünnet olduğu düşüncesiyle yazan, hatta duyduğu her rivayeti kaydettiği çok sayıda kitaba sahip bulunan İbn Şihâb ez-Zührî (ö. 124/742), ulaşabildiği hadisleri derleyerek halifeye göndermek suretiyle onun emirlerini ilk uygulayan muhaddis olmuştur. Ömer b. Abdülazîz de toplanan bu hadisleri çoğaltarak çeşitli bölgelere göndermiştir (İbn Abdülber, I, 331). Sahâbe tarafından kaleme alınan sahîfeler bir yana, bir tesbite göre I. (VII.) yüzyılın ikinci yarısı ile II. (VIII.) yüzyılın ilk yarısında 400 kadar muhaddis tarafından hadislerin yazıldığı artık belgeleriyle bilinmektedir (M. Mustafa el-A‘zamî, İlk Devir Hadis Edebiyatı, s. 58-161; İmtiyâz Ahmed, s. 416-590).

 

Kaynak: Dia Ansiklopedi

 

 

Tefsir

 

Tefsir Çeşitleri. Birçok ilim dalında olduğu gibi tefsirde de metodik ve tematik çeşitlenmelerin ve farklılaşmanın gerçekleştiği görülmektedir. Bu farklılaşma Resûl-i Ekrem zamanında olmakla birlikte esas itibariyle II. (VIII.) yüzyılın sonlarında dikkat çekmeye başlamıştır. Tedvin dönemine kadar ortaya çıkan bazı eserler bulunduğu gibi tedvin döneminden sonra farklı başlıklar altında değerlendirilebilecek çeşitlerin ortaya çıktığı görülmektedir. Tefsirler, Kur’an âyetlerini yorumlamadaki yönteme ve yaklaşım biçimine göre taksime tâbi tutabileceği gibi işledikleri konulara göre de bölümlenebilir. Bunların bir kısmı birden fazla başlık altına girebilir. Meselâ bir tefsire bir yandan mezhebî (meselâ Şiî) denirken öte yandan dirâyet tefsiri demek mümkündür. Sosyal tefsir kategorisi içinde yer alan bir tefsirin hem dirâyet hem rivayet yöntemlerini birlikte kullanması da mümkündür. Esasen konuya eleştirel biçimde bakıldığında tefsiri bölümlemenin teorik anlamda bazı sakıncaları olduğu görülür. Zira Kur’an bir gaye için gelmiştir, asıl gayesine göre anlaşılmalı ve o yolda tefsir edilmeye çalışılmalıdır. Aksi takdirde tercih edilecek tefsir yöntemlerinin Kur’an’ın bu yönünü gölgede bırakması, onun amacı dışında bir sonuca ulaşılması söz konusu olabilir. Kur’an tefsirindeki en önemli prensip Kur’an’a ön yargısız yaklaşılması ve onun götürdüğü istikametin takip edilmesidir.

 

Kaynakları ve Yöntemleri Bakımından Tefsirler. Âyetlerin tefsiri esnasında başvurulan kaynaklara göre yapılan bir taksimde ağırlıklı olarak rivayet bilgilerini kullanan yaklaşımla aklî muhakemeye dayanan şahsî değerlendirmeleri ve re’y ile tefsiri önceleyen yaklaşım belirleyicidir. Bu iki yaklaşım göz ardı edilmemekle birlikte bunların yanında sezgiyi de işin içine katan ve Kur’an’ı tefsir ederken bazı işaretleri önemseyen bir yaklaşım biçimi de vardır. Ayrıca geniş ölçüde dil tahlillerine yer veren ve filolojik bir amaç güden tefsirler mevcuttur. Müfessirlerden bu dört yöntemi karma biçimde kullananlar da vardır. 1. Rivayet Tefsiri. Tefsir için kaynak olarak sadece Kur’ân-ı Kerîm’in, Resûl-i Ekrem’in sünnetini, sahâbeyi ve sahâbeden faydalanan nesli esas alan ve “me’sûr tefsir” diye de adlandırılan rivayet tefsiri yaklaşımına göre müfessir bu yollarla gelen bilgiyle yetinir ve Kur’an’ı bu kaynaklara dayanarak yorumlar. Şüphesiz Kur’an’ın en iyi müfessiri Kur’an’ın kendisi ve Allah resulüdür. Sahâbe ise vahiy döneminde yaşadığı, âyetlerin kimler hakkında ne zaman indiğini gözlemlediği, Resûl-i Ekrem’in Kur’an tefsirini işittiği ve Kur’an’ın getirdiği hükümlerin uygulamasını gördüğü için tefsirde önemli bir kaynaktır. Tâbiîn ise sahâbenin aktarmadığı pek çok uygulamayı onlardan görerek sonraki nesillere taşımıştır. Burada en önemli sorun anılan dört kaynağın Kur’ân-ı Kerîm’in tefsiri için yeterli olup olmadığıdır. Rivayet tefsirini ideal yöntem kabul edenlere göre bunun ötesine geçmek doğru değildir. Ancak İslâm toplumunun genişlemesi, problemlerin artması ve şartların değişmesi gibi sebeplerin âyetlerin yeni bakış açılarıyla tefsirini gerekli kıldığı bir gerçektir. Bizzat Kur’ân-ı Kerîm’in, Resûl-i Ekrem’den ve Selef’ten gelen bilgilerin Kur’an’ı insanların ihtiyacını karşılayacak bir kitap olarak takdim ettiği, ayrıca Kur’an’ın kendisinin muhataplarını üzerinde düşünmeye teşvik ettiği göz önüne alınırsa sadece nakle dayanan tefsirin yeterli olamayacağı düşüncesi öne çıkar. Ancak aradan geçen uzun zamana rağmen rivayet tefsiri (tefsîrü’s-Selef) dışındaki yöntemleri reddeden ince fakat güçlü bir çizgi bir şekilde varlığını sürdürmüş, hatta Arabistan merkezli Selefî anlayış ile Hint alt kıtasında XIX. yüzyılda ortaya çıkan Ehl-i hadîs ekolü bu konudaki sert tutumlarını ileri noktalara vardırmıştır (Selefîlik ve tefsir konusu için bk. Öztürk, IX/3 [2009], s. 85-110; Erbaş, IX/3 [2009], s. 125-139). Rivayet tefsirinin en temel kaynağı hadis mecmualarıdır. Bunların dışında anılan usule göre Kur’an’ı tefsir eden kitaplar da kaleme alınmıştır. Abdürrezzâk es-San‘ânî’nin dört cüz halinde neşredilen Tefsîrü’l-Ķurǿân, Taberî’nin CâmiǾu’l-beyân Ǿan teǿvîli âyi’l-Ķurǿân, İbnü’l-Münzir en-Nîsâbûrî’nin bir kısmı günümüze ulaşan on cildi aşkın et-Tefsîr, İbn Ebû Hâtim’in Tefsîrü’l-Ķurǿâni’l-Ǿažîm, Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin Tefsîrü’l-Ķurǿâni’l-Kerîm (Tefsîru Ebi’l-Leyŝ es-Semerķandî), Ebû İshak es-Sa‘lebî’nin el-Keşf ve’l-beyân Ǿan tefsîri’l-Ķurǿân, Begavî’nin MeǾâlimü’t-tenzîl, İbn Atıyye el-Endelüsî’nin el-Muĥarrerü’l-vecîz, İbn Teymiyye’nin et-Tefsîrü’l-kebîr ve Deķāǿiķu’t-tefsîr, İbn Kesîr’in Tefsîrü’l-Ķurǿâni’l-Ǿažîm, Süyûtî’nin ed-Dürrü’l-menŝûr fi’t-tefsîr bi’l-meǿŝûr ve İbn Akīle’nin el-Cevherü’l-manžûm fi’t-tefsîr bi’l-merfûǾ min kelâmi Seyyidi’l-mürselîn ve’l-maĥkûm adlı çalışmaları rivayet tefsirinin önde gelen örnekleri arasındadır. Bunların dışında günümüze kadar çok sayıda çalışma yapılmış, Şevkânî’nin Fetĥu’l-ķadîr: el-CâmiǾ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min Ǿilmi’t-tefsîr adlı eseri gibi rivayet ve dirâyet yöntemlerini kendi sınırları içinde kullanan eserler de meydana getirilmiştir.

 

Kaynak: Dia Ansiklopedi

 

 


0 Yorum - Yorum Yaz

Usül Mütalaası    02.06.2015

Usül Mütalaası    


Mehmet BİLGİN – 14912726 (Yüksek Lisans)

USÛL
1. Asl kelimesinin çoğuludur.
2. Sözlükte: temel, esas, dayanak ve kök manasına gelir ayrıca kâide ve delil anlamları da vardır.
3. Terim olarak: hükmü tek başına sabit olup, başkasının kendi üzerine bina edildiği şey
4. Usûl= herhangi bir ilim dalıyla alakalı bilgilerin sistemli bir şekilde yerleştirilmesinde kullanılan belli esas ve metodlardır.
TEFSİR USULÜ
Kur'ân'ın genel anlatım düzeni içerisinde her âyet, anlaşılırlık bakımından aynı değildir. Onların bazıları kolayca anlaşıldığı gibi, bir kısmının anlaşılması için âyetlerin lafzî anlamlarının yanında nüzul ortamlarının, icaz yönlerinin ve içerdikleri sanatların bilinmesine de ihtiyaç vardır. İşte bu konuda insanın yardımına koşan en yakın bilim dalı, "Tefsir Usûlü İlmi" dir. Çünkü bu ilim dalı Kur'ân'ın anlaşılmasına ve yorumlanmasına yardım¬cı olmak maksadıyla belli yöntem ve metodlar tavsiye etmektedir.
Kur'ân-ı Kerîm'i açıklama (tebyin) görevinin Resûl-i Ekrem'e ait olduğu yine Kur'an'da bildirilmektedir. Nahl sûresinde (16/44, 64; ayrıca bk. el-Mâide 5/15, 19; İbrâhîm 14/4; ez-Zuhruf 43/63) Resûlullah'a, indirilen Kur'an'ı beyan etme ve ihtilâfa düşülen konuları çözümleyecek biçimde onu açıklama görevi verilmektedir. İşte sünnet, Kur'ân'ı açıklamaya yönelik bu görevi gelişigüzel değil belli bir şekil ve usüllerle gerçekleştirmiştir ki bunları şöyle sıralamak mümkündür:

A- Hz. Peygamber (as)'ın Kur'an'ı tefsir etme yöntemleri

1-Mücmelin Tebyini
Mücmel, kendisinden ne kastedildiği anlaşılmayacak derecede kapalı olan âyet demektir. Bunların bir kısmı Yüce Allah, bir kısmı da Hz. Peygamber tarafından açıklanmıştır. Allah Resûlü'nün açıkladığı nasların başında ahkâm, gayb, yaratılış, kader, kıyâmet vb. konuları içeren âyetler gelmektedir. Meselâ "Hayır! Bilakis onların işlemekte oldukları (kötülükler) kalplerini paslandırmıştır" ( Mutaffifîn (83), 14) âyeti, Ebû Hureyre'nin naklettiği, "kul bir günah işledi mi onun kalbine siyah bir nokta konulur. O bunu tevbe ve istiğfar ile koparıp attığı zaman kalbi cilalandırılır. Ancak tekrar günah işlerse siyah noktalar artırılır. Nihayet onlar kalbini tamamen kuşatır. İşte bu Yüce Allah'ın Kur'ân'da buyurduğu pastır" şeklindeki hadisle açıklığa kavuşmuştur (tebyin).

2-Mübhemin Tafsili
Mübhem kavramı, insan, melek ve cin gibi varlıkların veya bir topluluk ya da kabilenin veyahut bir kelime ve nitelemenin Kur'ân'da açık değil de ism-i işâretler, ism-i mevsuller, zamirler, cins isimleri, belirsiz zaman zarfları ve belirsiz mekân isimleriyle zikredilmesi anlamına gelmektedir. Görüldüğü gibi müphem lafızlar anlam bakımından bir belirsizliği ve anlaşılmazlığı ifade etmektedir. Böyle olunca mübhem olan hususların açıklığa kavuşturulmasında doğal olarak bir zaruret söz konusudur. Bu zaruretin ortadan kaldırılmasında da belirleyici olan aklî yaklaşımlar değil rivâyetlerdir. Bu sebepledir ki İslâm âlimleri mübhem lafızların açıklığa kavuşturulması noktasında sahâbe kavillerini bağlayıcı görmüşlerdir. Meselâ حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى /"Namazlara (özellikle) orta namaza devam edin" (Bakara (2), 238) âyetindeki orta namazdan maksadın ne olduğu açık değildir. Yani cins bir isim olan "namaz" ve onu tavsif eden "vustâ" lafzından dolayı âyette anlam yönüyle bir mübhemiyet vardır. İşte burada Resûlullah'ın: "Orta namaz ikindi namazıdır" sözü, bu müphemiyeti ortadan kaldırıp âyeti anlaşılır hale getirmektedir.

3-Mutlakın Takyidi
Mutlak, herhangi bir lafzın anlam yönüyle kayıt altına alınmaması, bir başka kelime ya da niteleme ile belirginleştirilmemesi demektir. Dolayısıyla mutlakın takyîd edilerek belirgin hale getirilmesi de kaçınılmazdır. Böylesi durumlarda da bazen Kur'ân, Allah Resûlü'ünün sünnetiyle takyîd edilmiştir. Meselâ "Artık Kur'ân'dan kolayınıza geleni okuyun" (Müzzemmil (73), 20) âyetini, Hz. Peygamber'in, "Fatihasız namaz olmaz" hadisi takyid ederek, namazda farz olan kıraâtın Fâtiha sûresi olduğunu göstermektedir.

4-Müşkilin Tavzihi
Sözlükte "karışık olan" anlamına gelen müşkil kavram olarak da, Kur"an'ın bazı âyetleri arasında ihtilaf ve tezat gibi görünen hususlar diye tanımlanabilir. Ancak şunu hemen belirtmek lazım ki "Eğer o (Kur'ân) Allah'tan başkası tarafından olsaydı, elbette içinde birbirini tutmayan birçok şey bulurlardı" (Nisâ (4), 82) âyeti Kur'ân'da birbiriyle çelişen âyetlerin bulunmasını imkânsız kılmaktadır. Meselâ "İçinizden oraya (cehenneme) girmeyecek hiç kimse yoktur. Bu Rabbin üzerine (almış olduğu) kesinleşmiş bir hükümdür" (Meryem (19), 71) buyurularak, istisnâsız herkesin cehenneme gireceği belirtilmekte, birçok âyette ise, /"Allah, inanan ve iyi işler yapanları, altlarından ırmaklar akan cennetlere sokacaktır" (Hac (22), 14) denilmektedir. Tabiatıyla bu da ilk bakışta bir çelişki gibi görünmektedir. İşte Hz. Peygamber, "(Âyette geçen) vürûd lafzı, girmek manasınadır. Ne günahsız ne de günahkâr, cehenneme girmeyen hiç kimse kalmayacaktır. Ancak cehennem müminlere, Hz. İbrahim'e olduğu gibi serin ve selâmet olacak, hatta cehennem ateşi onların serinliğinden dolayı feryad edecektir. Sonra Yüce Allah müttakileri kurtaracak, zâlimleri ise öyle diz üstü çökmüş olarak cehenneme atacaktır" hadisiyle, bu müşkili yani âyetler arasındaki çelişki zannını ortadan kaldırmış olmaktadır.

B- Sahabenin tefsir yöntemi
Hz. Peygamber'in vefatının ardından Kur'ân'ı tefsîr etme göreviyle karşı karşıya kalan sahâbileri, bu husustaki yaklaşımları itibariyle iki gruba ayırmak mümkündür. Bunlardan bir grup, özellikle müteşâbih nassları tefsir etme konusunda oldukça çekingen davranarak re'y ile tefsîre karşı çıkıyordu. Bu anlayışta Allah Resûlü'nün: "Kim bilgisizce Kur'ân hakkında bir şey söylerse cehennemdeki yerine hazırlansın", "Kim sırf kendi içtihadıyla Kur'ân hakkında bir şey söylerse isabet etse bile hata etmiştir" şeklindeki tehdit dolu sözlerinin etkili olduğu söylenebilir.
Buna mukabil bir kısım sahâbî de naklin bulunmadığı yerde kendi içtihâdlarıyla Kur'ân'ı tefsîr etme cihetine gidiyordu. Bu durumdaki sahâbîler, herhangi bir âyeti tefsîr ederken öncelikle Kur'ân'a, sonra da Resûlullah'ın sünnetine başvuruyorlar; şayet aradıklarını bu iki kaynakta bulamazlarsa, o takdirde kendi içtihadlarıyla tefsîr ediyorlardı.

Sahâbe Tefsîrinin Genel Özellikleri
Sahâbîlerin yapmış olduğu tefsîrin genel özelliklerini şöylece sıralamak mümkündür:
1. Sahâbîler Kur'ân'ı âyet âyet baştan sona tefsîr etmemişlerdi. Zira onlar,Kur'ân'ın tümünü tefsîr etmeye ihtiyaç duymuyorlardı. Bu yüzden yaptıkları açıklamalar, garip, muğlak, müphem, müşkil ve mücmel lafızlarla sınırlı idi.
2. Zaman zaman sahâbîler arasında bir kısım ihtilâflar ortaya çıkmıştı. Ancak bu ihtilâflar tezat ihtilâfı olmayıp tenevvü (çeşitlilik) ihtilâfı idi.
3. Ahkâm âyetlerinden hüküm istinbatında bulunmuş değillerdi.
4. Tefsîr bu dönemde henüz tedvin edilmemişti.
5. Âyetlerin nuzûl sebeplerini açıklamışlardı. Onların en önemli özelliği âyetlerin inmesine sebep olan olaylara şâhit olmalarıydı.

Sahâbenin Tefsîrde Müracaat Ettiği Kaynaklar
Sahâbe Kur'ân'ı tefsîr ederken bazı yöntem ve kaynaklara başvurmuştur. Bunları şöylece sıralamak mümkündür:
1. Kur'ân'ın Kur'ân'la tefsîri.
2. Kur'ân'ın Sünnetle tefsîri.
3. Şiirle istişhad etmek.
4. Yahudi ve Hirıstiyan kültürleri.
5. Kendi ictihatları.

C- TÂBİÛN DÖNEMİ TEFSİRİ
Tâbiîler, sahâbeden sonra tefsîrde önemli rol üstlenen bir nesildir.

Tefsîr Mektepleri
Mekke Tefsîr Mektebi
İlk tefsîr mektebi Mekke'de kurulmuştu. Kurucusu, Müslümanların tefsirde en büyük otorite kabul ettiği Abdullah b. Abbas'tır.
Medine Tefsîr Mektebi
Tâbiiler devrinde kurulan ikinci bir ekol/mektep Medine'de Ubey b. Ka'b'ın faaliyetiyle ortaya çıkmıştır.
Kûfe Re'y Mektebi
Sözünü ettiğimiz mekteplerin üçüncüsü ise Abdullah b. Mes'ûd tarafından Kûfe'de kurulmuştur.

Tâbiûn Tefsîrinin Genel Nitelikleri
1. Sahâbe tefsîri manası kapalı olan âyetlerle sınırlı iken tâbiiler döneminde Kur'ân'ın bütünü tefsîre konu olmuştur.
2. Tâbiûn tefsîrinde kelime açıklamaları yanında, geniş fıkhî izahlar, âyetlerden istinbât ve istidlâl yoluyla çıkarılan hükümler ve tarihi bilgiler de yer almıştır.
3. Şiirle istişhâd metoduyla bazı lafızları açıklamak ve bazı garip lügatları şerh ve izah etmek de bu dönemin bir başka özelliğidir.
4. Tâbiîler Kur'ân'da geçen kıssalarla manası müphem olan âyetlerin tafsilatını öğrenebilmek için Ehl-i kitap âlimlerine fazla müracaatta bulunmuşlardır. Dolayısıyla isrâiliyat denilen gayr-i İslâmî bilgiler, sahâbe dönemine kıyasla daha çok bu devirde Kur'ân tefsîrine girmişti.
5. Bu dönemde de tefsîr, henüz tedvin edilmiş değildi. Tefsîre dair haberler yine şifâhî olarak aktarılmıştı. Ancak bu haberler, Mekke, Medine ve Kûfe gibi belli başlı ilim muhitlerinde yerleşmiş olan ashâbın ileri gelenleri tarafından rivâyet edilmiş; böylece tâbiûn dönemindeki rivâyetlerde bir ekolleşme meydana gelmiştir.
6. Tâbiiler herhangi bir Kur'ân âyetini tefsîr ederken bazen de kıyas yolunu kullanırlardı. Yani bildikleri bir âyetin tefsîrinden hareketle çıkarsama yöntemiyle tefsîr etmeye çalışıyorlardı. Bu da tâbiiler döneminde boşlukların doldurularak tefsîre yeni birçok görüşün ilave edilmesi anlamına gelmektedir.

Tâbiî Müfessirlerinin Tefsîr Kaynakları
1. Kur'ân'ın Kur'ân'la tefsîri.
2. Kur'ân'ın Sünnetle tefsîri.
3. Şiirle istişhad etmek.
4. Yahudi ve Hirıstiyan kültürleri.
5. Sahâbî sözleri (görüş ve içtihatları).
6. Kendi içtihatları (görüşleri).

Tefsir usulü kaynakları
1. Bedreddin ez-Zerkeşi (794/1392), el-Burhan fi Ulumi'l-Kur'ân
2. Muhyiddin el-Kâfiyecî (879/1478), et-Teysîr fî Kavâidi İlmi't-Tefsîr
3. Celalüddîn es-Suyûtî (911/1506), el-İtkān fî Ulûmi'l-Kur'ân
4. Şah Veliyyullâh ed-Dihlevî (1176/1764), el-Fevzü'l-Kebîr fi Usûli't-Tefsîr
5. Muhammed Abdülazîm ez-Zürkānî (1367/1948), Menâhilu'l-İrfân fi Ulûmi'l-Kur'ân
6. Subhî es-Salih (1986), Mebâhis fi Ulûmi'l-Kur'ân
7. Mennâ el-Kattân, Mebâhis fi Ulûmi'l-Kur'ân
8. Muhammed Ali es-Sâbûnî, et-Tibyân fi Ulûmi'l-Kur'ân
9. Bilmen, Ö. N. (1973). Büyük Tefsîr Tarihi, İstanbul.
10. Cerrahoğlu, İ. (1991). Tefsîr Usülü, Ankara.
11. Demirci, M. (2007). Tefsîr Usûlü, İstanbul.

Yararlanılan kaynaklar:
1- http://eogrenme.anadolu.edu.tr/eKitap/ILH1006.pdf
2- Cerrahoğlu, İ. (1991). Tefsîr Usülü, Ankara
3- Demirci, M. (2007). Tefsîr Usûlü, İstanbul.

HADİS USULÜ
Hadîs rivayetiyle bu rivayetin şartlarından, çeşitlerinden, râvilerin şart ve ahvalinden, merviyyatın sınıflarından bahseden ilme Usûlu'l-Hadîs veya Mustalahu'l-Hadîs denilmiş ve bu ilim ilk defa IV. asırda tedvin edil¬miştir. Bu konuda İbn Hacer şu bilgiyi vermiştir: Hadîs ehlinin ıstılahlanyle ilgili ilk musannif, el-Kâzî Ebû Muhammed er-Râmahurmuzî (Ö.360 H.) olup telîf ettiği kitabına el-Muhaddisu'l-fâsıl beyne'r-râvî ve'l-vâ'î adını ver¬miştir. Hadis usulü ilminin gayesi, bir haberin Hz. Peygamber'e ait olup olmadığını tespit etmeye yarayan kuralları belirlemek ve ilgili haberlere bunları uygulamaktır.

RÂVÎ (الرَّاوِي)
Arapça'da revâ-yervî fiilinden ism-i fâil olan râvî kelimesi, sözlükte sulamak, taşımak, nakletmek, iletmek gibi anlamlara gelir. Kavram olarak geniş anlamıyla rivâyet eden demektir. Hadis ilmi'nde, belli usullere göre hadisi alıp (tahammül), bu usullere uygun rivâyet lâfızları kullanarak başkalarına nakleden (eda) kimseye denir. Çoğulu "ruvât"tır. Nâkil (çoğ. "nekale") ve racül (çoğ. "ricâl") kelimeleri de aynı anlamda kullanılır. Sözlükte, bir şeyi benzeriyle örtmek, kaplamak, konum, katman, aynı veya benzer özelliklere sahip insan grubu gibi anlamlara gelen tabaka, hadiste yaş ve öğrenim/isnad veya sadece öğrenim bakımından birbirine yakın râvîler grubu demektir. Çoğulu tabakâttır.
İlk Râvî Tabakaları
Râvî tabakaları denildiğinde daha çok rivâyet asırları olarak bilinen ilk üç asırdaki râvîler anlaşılır. Hadis tarihinde ilk dönem veya mütekaddimûn dönemi denilen bu asırlarda yaşamış beş râvî tabakası vardır. Her biri kendi dönemi açısından hadis rivâyetinde büyük bir öneme sahip olan bu tabakalar arasında ilk üç tabaka daha önemli, birinci tabaka çok daha önemlidir. Şimdi zaman ve önem sırasına göre bu tabakaları kısaca tanıyalım.
Sahâbe ( الصحابة)
Sahâbe kelimesi, sözlükte bir arada bulunmak, dost ve arkadaş olmak anlamına gelen suhbet kökünden türetilmiş bir isim-i mensûb olup sahâbî kelimesinin çoğuludur. Kavram olarak, Hz. Peygamber'i, ona iman etmiş olarak gören (ru'yet) veya onunla karşılaşan (lika) ve müslüman olarak ölen kimse demektir. Aynı kökten gelen sâhib (çoğulu: ashâb veya sahb) kelimesi ile eş anlamlıdır.
Tâbiûn (التَّابِعُون)
Sözlükte, uymak, peşinden gitmek, tâbi olmak anlamına gelen teb' (تبع )kökünden ism-i fâil olan tâbi' ( التابع ) kelimesinin çoğuludur. Hadis ilminde, mümin olarak bir veya daha fazla sahâbi ile karşılaşan ve müslüman olarak ölen kimseye tâbiî ( التابعي ) denir. Hz. Peygamber'in vefatı ile birlikte başlayan ve sahâbeden sonra hadis rivâyetinde en önemli tabakadır. Tâbîin döneminin sonu, hicrî 150 civarıdır.
Muhadramûn (المخضرمون)
Tâbiîn tabakasından sayılan özel bir grup vardır ki, bunlara muhadramûn (tekili: muhadram) denir. Hadiste, Câhiliyye ve İslâm devirlerine yetişip Hz. Peygamber zamanında müslüman olduğu halde onu görememiş kimselere denir. Bunlar, Hz. Peygamber zamanında yaşamış olmaları bakımından sahâbeye, O'nu değil de sahâbeyi görmüş olmaları bakımından tâbiîne benzerler.
Etbâu't-tâbiîn (أَتْبَاعُ التَّابِعِينَ)
Tâbiîne tâbi olanlar anlamındaki bu terkip, ıstılahta, mümin olarak tâbiînden bir veya birkaç kişiyle karşılaşan ve müslüman olarak ölen kimse demektir. Hicrî 110'dan yani sahâbe döneminden sonra başlayan etbâ' tabakası, Hz. Peygamber'in insanların en hayırlı nesilleri sıralamasında geçen üçüncü sırada yer alır. Bu neslin muhaddisleri, sünnetin korunması, nakledilmesi ve müslümanların aydınlatılması yanında rivâyet kurallarını geliştirip hadis ilminin temellerini atmaları ve hadislerin tasnifini başlatmaları sebebiyle büyük önem arz eder.
RÂVÎLERİN CERH-TA'DÎLİ (الجَْرْحُ وَالتَّعْدَيلُ)
Sözlükte, maddî veya manevî olarak yaralamak anlamına gelen cerh, gerekli tenkid şartlarını taşıyan güvenilir bir âlimin, bir râvîyi kendisinde veya rivâyetinde tesbit ettiği geçerli bir kusurdan dolayı tenkid etmesidir. Düzeltmek, doğrultmak, dengeye getirmek manasına gelen ta'dîl, bir râvinin kendisine veya rivâyetine bakarak güvenilir olduğunu açıklamaktır. Tezkiye kavramı ile eş anlamlıdır. Cerh-ta'dîl ilmi ise, rivâyetlerinin kabulü veya reddi açısından râvîleri inceleyip özel lafızlar kullanarak durumlarını açıklayan bir hadis ilmidir. Cerhedene cârih, cerhedilene mecrûh, ta'dîl edene muadil veya müzekkî, ta'dîl ve tezkiye edilene âdil veya adl, cerhta'dîl faaliyetine tenkid, bu faaliyeti yapana da münekkid (çoğulu: Nukkâd) denir.
Râvîlerin Özellikleri
Bir hadisin kabul edilebilmesi için râvîsinde adâlet ve zabt denilen iki temel özelliğinin bulunması gerekir.
Râvîde Görülen Kusurlar
Râvînin cerhine sebep olan kusurlar, beşi adâlet, beşi de zabt sıfatıyla ilgili olmak üzere on noktada toplanır. Metâin-i aşere ( اَلْمَطَاعِنُ العَشْرَة : on cerh noktası) denilen bu kusurlar şunlardır:
Adâlet Sıfatıyla İlgili Kusurlar
1 .Kizbü'r-râvî ( كِذْبُ الرَّاوِي :Yalancılık)
2. İttihâmu'r-râvî bi'l-kizb ( إِتِّهَامُ الرَّاوِي بِالْكِذْبِ :Yalancılıkla itham)
3.Fısku'r-râvî ( فِسْقُ الرَّاوِي : fâsıklık)
4. Bid'atü'r-râvî ( بِدْعَةُ الرَّاوِي : Bid'atçılık)
5. Cehâlet ( الجَْهَالةُ : Bilinmezlik)
Zabt Sıfatıyla İlgili Kusurlar
1. Kesretü'l-ğalat ( كثرة الغلط :Çok hata yapmak)
2. Fartu'l-ğafle ( فرط الغفلة : Çok yanılmak)
3. Vehim( الوهم : Yanılma)
4. Muhâlefetü's-sikât ( مخالفة الثقات : Sika râvîlere muhalefet)
5. Sûü'l-hıfz ( سوء الحفظ : Kötü hâfıza)
Bir hadisi belli esaslara uyarak öğrenmeye tahammül, onu ezberden veya bir kitaptan usulüne uygun olarak rivâyet etmeye ise edâ denir. İkisi birlikte tahammülü'l-ilm kavramıyla ifade edilir. Hadisler sonraki nesillere rivâyet yoluyla aktarılmıştır. Sahâbe hadisleri bizzat Hz. Peygamber'den işiterek (müşâfehe), onun davranışlarını görerek (müşahede) veya diğer sahâbîler vasıtasıyla öğrenmekteydi. Onlar öğrendiklerini genellikle ezberleme (hıfz) yoluyla muhafaza ediyor ve bunu pekiştirmek amacıyla da bazen aralarında müzakere ediyorlardı.
Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri
1. Semâ' ve Kırâat
2. İcâzet, Münâvele ve Mükâtebe
3. İ'lâm, Vasıyyet, Vicâde

Hadis Kitabı Okuma Usulleri
Okuyup geçme yöntemi ( طريق السرد ),
Açıklama ve araştırma yöntemi ( طريق الحل والبحث )
Geniş açıklamalı yöntem ( طريق الامعان ) Hadisler Hz. Peygamber'e ait oluşu kesin olanla olmayanlar şeklinde iki ana kümeye ayrılır. Hz. Peygamber'e ait oluşları kesin olan hadislere mütvâtir, ihtimalli olanlara ise haber-i vâhid denmektedir.Mütevâtir hadîs, başından sonuna kadar her tabakada, yalan söylemek üzere anlaşmaları aklen ve âdeten mümkün olmayacak kadar çok râvînin rivayet ettiği hadîstir.Haber-i vâhid ise, herhangi bir tabakada râvî sayısı, mutevatir hadîsin râvî sayısına ulaşamayan hadîstir. Buna göre her tabakada râvî sayısı üç-dört olan bir hadîs de haber-i vâhiddir. Hadis usûlünün asıl konusu bu tür hadislerdir.Bunlar da Hz. Peygamber'e ait olup olmama ihtimaline göre başlıca iki kısma ayrılırlar: Makbûl Hadisler, Merdûd Hadisler. Hz. Peygamber'e ait olma ihtimali fazla olan hadislere makbûl, az olanlara ise merdûd denilir.Makbûl hadîsler sahîh ve hasen diye ikiye ayrılırlar.
Merdûd hadîsler zayıf hadislerdir. Bunların en meşhurları şöyledir:
1. Mürsel
2. Munkatı'
3. Mu‘dal
4. Mu'allak
5. Müdelles
6. Mu‘allel
7. Muzdarib
8. Maklûb
9. Şâzz- Mahfûz
10. Münker-Ma‘rûf
11. Metrûk

Metnin Özelliklerine Göre Sınıflandırmalar
1. Kudsî
2. Merfû
3. Mevkûf
4. Maktû'
5. Muhkem
6. Muhtelifu'l-Hadîs

Senedin Özelliklerine Göre Sınıflandırmalar
1. Muttasıl
2. Mu‘an‘an
3. Muennen
4. Haber-i Vâhid
5. Âlî / Nâzil
Sened ve/veya Metninin Müşterek Özelliklerine Göre Sınıflandırmalar
1. Müsned
2. Müdrec
3. Musahhaf ve Muharref
4. Mutâbi‘ - Şâhid


Yararlanılan Kaynaklar:
1- http://eogrenme.anadolu.edu.tr/eKitap/ILH1007.pdf
2- Hadis usulü- Talat Koçyiğit- Diyanet Yayınları.
FIKIH USULÜ

Müctehidin şer'i ameli hükümleri tafsili delillerinden çıkarabilmesine yarayan kurallar bütününe fıkıh usulü denir.[1]Fıkıh ilminin diğer dalı olan usulu'l-fıkıh, bir isim tamlaması (izafet terkibi)dir.[2] Bu ilme, bazen tamlamanın başına ilim sözü eklenerek ilmu usulu'l-fıkh denildiği gibi, bazen de fıkıh lafzı çıkarılarak sadece ilmu'l-usul denir.[3] Bugün fıkıh usulü tabirinin karşılığı olarak İslam Hukuk Felsefesi, İslam Hukuk Metodolojisi, İslam Hukuk Usulü, İslam Teşri' Usulü, İslam Hukuku Nazariyatı gibi terimlerin kullanıldığını görmekteyiz.[4] Bu tamlamada usul kelimesinin delil anlamında kullanıldığını kabul etmek daha uygun düşmektedir. Zira fıkıh, akli bir şekilde deliller üzerine oturtulmuş, bina edilmiştir.

Buna göre Usulu'l-fıkh "fıkhın delilleri" "fıkha mahsus deliller" "fıkhın kökleri" "hukukun kökleri" demektir.[5] Ancak Fıkıh usulü bir ilim dalı olarak ıstılahta terkip manasından daha farklı ve daha geniş konuları ihtiva etmektedir. Çünkü fıkıh usulü ilminde fıkhi delillerden bahsedildiği gibi, şer'i hükümlerden, istinbat kaidelerinden ve benzeri konularından da bahsedilir.

Fıkıh usulü iki şekilde tarif edilebilir: Fıkıh usulü:
1) "Şer'i hükümlerin, tafsili delillerden çıkarılmasını (istinbatını) mümkün kılan kaideleri ve icmali delilleri öğreten bir ilimdir. Veya,
2) "İstinbat kaideleri ve icmali delillerdir."
Şu halde bu ilim bize bir takım kaideler öğretecek[6] biz de bir mesele hakkında anlamak, öğrenmek istediğimiz şer'i hükmü, o kaideler yardımıyla özel delillerinden çıkaracagız.[7] Mesela ben namazın farz olup olmadığını bilmiyorum. Bilmek istediğim bu meçhule Mantık ve Usul ilimlerinde "Matlub-i haberi" adı verilir. Bunun için önce şer'i delillerden Kitab'a bakar ve "namazı dosdoğru kılınız" (Bakara: 2/43) ayetindeki emri görürüm. Fıkıh usulü kaideleri arasında "vücuba mani bir karine bulunmadıkça emir siygası, vücub ifade eder" kaidesi bulunur. Ben bu usul kaidesini kullanır ve bir mantık kıyası kurarak namazın farz olduğu hükmüne söyle varırım:Matlub-i Haberi: Namaz farzdır. Küçük önerme: Çünkü Allah "namazı dosdoğru kılınız" ayetiyle namazı emretmiştir.Büyük önerme: Allah'ın yapılmasını kesin olarak istediği (emrettigi) her şey farzdır.Netice: O halde namaz da farzdır.

Ben zinanın haram olup olmadığını bilmiyorum. Bunu öğrenmek istiyorum. Şer'i delillerden Kitab'a baktığım zaman "Zinaya yaklaşmayın" (İsra: 17/32) ayetindeki nehyi görürüm. Fıkıh usulü kaideleri arasında "Haram kılmayı engelleyici bir karine bulunmadıkça nehiy sıygası hürmet ifade eder" kaidesi bulunur. Ben bu usul kaidesini uygulayarak zinaya yaklaşmanın haram olduğu hükmüne söyle varırım: Matlub-i Haberi: Zina haramdır. Küçük önerme: Çünkü Allah "Zinaya yaklaşmayın" ayetiyle zinaya yaklaşmayı yasaklamıştır. Büyük önerme: Allah'ın kesin olarak yasakladığı her şey, haramdır. Netice: O halde zina da haramdır.
Aynı şekilde bu ilim bize kitap, sünnet, icma, kıyas gibi icmali deliller hakkında da bir takım bilgiler öğretecek biz de bu bilgiler yardımıyla icmali delillerin hüccetliklerini, kendileriyle istidlal ederken mertebelerinin ne olduğunu ve bu delilleri ilgilendiren her türlü hususları öğreneceğiz. İşte bir kişi, istinbat kaidelerini ve icmali delilleri bu ilmin yardımıyla öğrenir ve naslardan hüküm çıkarma melekesini elde ederek müctehid mertebesine ulasır.[8]
Fıkıh ilmi usûlü, metodolojisi. Usûlü'l-Fıkıh; sözlükte, usûl ve fıkıh kelimelerinden meydana gelmiş bir terkiptir. Sözlükte, anlayış anlamına gelen fıkıh ise, din ıstılahında; "Tafsîlî delillerden çıkarılmış olan şer'i-amelî hükümleri bilmektir" seklinde tarif edilir. Buna göre usulü'l-fıkıh sözlükte; fıkhın asılları, fıkhın delilleri manasına gelmektedir. Usulü'l-fıkıh, ıstılahta "Müctehidin, şer'i amelî hükümleri tafsîlî delillerinden çıkarabilmesi için gerekli olan kural ve prensiplerdir" diye tarif edilmektedir.[9]
Bu tariflerden anlaşıldığı üzere usûlü'l-fıkıh bir metodoloji ilmidir. Metotlarını belirlediği ilim ise fıkıhtır. O halde bu ilim fıkıh metodolojisi ilmi demektir. Bu ilme İslâm hukuk metodolojisi denilmesinin uygun olmadığı kanaatindeyiz. Çünkü fıkıh, sadece hukuk ilmi değildir. Hukuk, fıkhın bölümlerinden birisidir. İslâm hukukunun çeşitli dalları fıkıh içerisinde ele alındığı gibi, ibadetler de fıkıh içerisinde yer almaktadır. Dolayısıyla ibadetle ilgili hükümlerin kaynaklardan çıkartılma metotları da usulü'l-fıkıh tarafından belirlenmektedir.
Bilindiği gibi, İslâmî hükümlerin alındığı kaynaklar temelde ikidir. Bunlar Kur'ân ve Hadistir. Fakat her meseleye ait hüküm Kur'ân ve Hadiste her zaman aynıyla mevcut ve açık değildir. Ya da Kur'ân ve Hadisteki lâfızlar, emir, nehy, hass, âm v.s gibi değişik biçimlerde varit olmuştur. Karsısına amelî bir problem çıkan müctehid, bu problemin dînî hükmünü ortaya koymak için Kur'ân'ı ve Hadisi araştırır. O mesele ile ilgili olan âyet veya hadisin ne tür bir kalıpta olduğunu araştırır. Mesela lafız emir kalıbı ile gelmişse, emrin vücup ifade ettiğini bildiren usûl kaidesini göz önüne alarak o hükmün farz olduğuna hükmeder. Cevabını açıkça bulamazsa, hükmü açıkça belirlenen benzer problemlere kıyasla, dinin temel ilkelerini göz önüne alarak ve daha başka temel kaidelerden yararlanarak bu problemleri çözüme kavuşturur. İşte müctehidin hüküm çıkarabilmek için yararlandığı kaideleri tespit eden ve içeren ilme usûlü'l-fıkıh (fıkıh usûlü) denilir. Demek oluyor ki; usulü'l fıkıh; müctehidin, Kur'ân ve Hadisten hüküm çıkarabilmek için ihtiyaç duyduğu kural ve kaidelerden meydana gelen bir ilimdir.[10]
Müctehid:
İçtihat melekesine sahip olan ve hükümleri anlayıp delillerden istinbat etmek için bu kaideleri esas kabul eden kişidir.[11]
Kurallar, Kaideler:
"Kavaid: Kurallar" "Kaide: Kural" kelimesinin çoğuludur. Her biri birçok cüz'i hükümlere şamil olan külli umumi esaslar, kaziyeler, önermeler demektir. Mesela: "Aksine bir karine bulunmadıkça her emir vücub içindir." bir kaidedir, kuraldır. Buna göre "Namazı dosdogru kılın, zekâtı verin." (Bakara: 2/43) emirleri namazın ve zekâtın farziyetine delalet eder. "Rabbinize kulluk edin, iyilik yapın ki kurtuluşa eresiniz." (Hacc:22/77) ayetleri gibi emir siygası ihtiva eden birçok cüz'iye uygulanabilir nitelikte külli bir önermedir.
Yine "Aksine bir karine bulunmadıkça her nehiy tahrim içindir." kaidesine, kuralına göre "Allah'ın haram kıldığı cana kıymayın." (En'am: 6/151) "Zinaya yaklaşmayın." (İsra: 17/62) nehiyleri amden, kasten, bile bile, düşmanlıkla adam öldürmenin ve zinanın haram olduğuna delalet eder. "Ey iman edenler! Bir topluluk (diğer) bir toplulukla alay etmesin; belki onlar kendilerinden daha iyidir. Kadınlar da (diğer) kadınlarla alay etmesin; belki onlar kendilerinden daha iyidir." (Hucurat: 49/11) "Mallarınızı aranızda haksız sebeplerle yemeyin" (Bakara: 2/188) ayetleri gibi nehiy sıygası ihtiva eden birçok cüz'iye uygulanabilir nitelikte külli bir önermedir.[12]
"Müctehidin hüküm çıkarabilmesine yarayan" ifadesi ise, bu kuralların, müctehidin hükümleri anlaması ve delillerden hükümleri elde edebilmesi için birer vasıta teşkil ettiğini anlatmaktadır.[13]
Ahkâm-Hükümler:
"Ahkâm" kelimesi "hüküm" kelimesinin çoğuludur. Hüküm, bir şey hakkında bir durumun olumlu veya olumsuz olarak belirlenmesi demektir. Mesela "Güneş doğmuştur" veya "Güneş doğmamıştır" dendiğinde doğma durumunun güneş hakkında varit olup olmadığı belirlenmiş olur.
Hükümler üç kısımdır:
1- Akli hükümler: Akıl yoluyla elde edilen hükümlerdir. Mesela: "Bir ikinin yarısıdır" "iki kere iki dört eder." "iki zıt bir arada bulunamaz." hükümleri böyledir. 2- Hissi hükümler: Duyu organları vasıtasıyla elde edilen hükümlerdir. Mesela: "Ateş yakıcıdır." veya "Güneş doğmuştur veya batmıştır." hükümlerinde olduğu gibi.
3- Şer'i hükümler: Şer'i kaynaklar vasıtasıyla elde edilen hükümlerdir. Mesela: "Namaz farzdır.", "Allah'a şirk koşmak en büyük günahtır.", "Yalan söylemek, riba haramdır." hükümlerinde olduğu gibi. İste usul kuralları, şer'i delillerden elde edilecek olan bu nevi hükümler için konmuştur. Bu yüzden, akli ve hissi hükümleri bertaraf etmek üzere tarifteki "hükümler" kelimesi "şer'i" kaydı ile sınırlandırılmıştır.[14]
"Ahkâm", istinbatın neticesi ve semeresidir ki bunlar ubudiyyetini seriata göre yapan mükelleflerin fillerine taalluk eden hükümlerdir. Şeriat bunları ya, mesela namazın farziyeti gibi "icab", veya faizin, zinanın ve içkinin haram kılınmasında olduğu gibi "tahrim" veya normal hallerdeki yeme içme, alışveriş ve kirada olduğu gibi
"tahyir ve ibaha" veya borcu yazma, alışverişi şahitler huzurunda yapmada olduğu gibi "nedb" veya günesin doğusu ve batısı sırasında namaz kılma, sünnetleri ve adab-ı ser'iyyeyi terk etmede olduğu gibi "kerahat" diye vasıflandırır. Bunlara "ameli hükümler" denir. Bunlar, Allah'a, O'nun birliğine, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine ve ahiret gününe iman etme gibi itikadi hükümlerin; doğruluğun vacib olması, yalanın haram olması gibi ahlaki hükümlerin mukabilindeki hükümlerdir ve "ameli hükümler" sözüyle bunlar tarifin dışında bırakılmıştır.[15]Şer'i Hükümler: Şer'i hükümler üç kısımdır.
1- Ameli hükümler: Namazın, zekâtın, orucun, haccın farz olduğu, zinanın, içkinin, kumarın, ribanın haram olduğu, alım-satım, rehin, vakıf vb. hukuki muamelelerin caiz olduğu, normal şartlarda yemenin içmenin eğlenmenin mübah oldugu, borcu yazmanın, alışverişi sahitler huzurunda yapmanın mendup olduğu, güneşin doğuşu ve batışı esnasında namaz kılmanın, sünnetleri ve adab-ı şer'iyyeyi terketmenin mekruh olduğu gibi insanlar tarafından ortaya konan fiillerle ilgili hükümlerdir.
2- İtikadi hükümler: Allah, melekler, kitaplar, nebi ve rasuller, kader, ahiret gününde gerçekleşecek olaylarla ilgili hükümlerdir.
3- Ahlaki hükümler: Yalan söylememek, doğruluğa sarılmak, sözünde durmak, emanete hıyanetlik etmemek gibi ruhun tezkiyesi ve tehzibi ile ilgili hükümlerdir.
Usul ilminde, sadece ameli hükümlere ulaştıran kurallardan bahsedildiği için, tarifte "ameli" kelimesini kullandık ve böylece itikadi ve ahlaki hükümleri dışarıda bırakmış olduk. Çünkü bunlar usul ilminde incelenmez; itikadi hükümler "tevhid" veya "kelam" ilminde, ahlaki olanlar ise "tasavvuf" veya "ahlak" ilminde incelenir.[16]

Şer'i Deliller: Şer'i deliller iki türlüdür:
1- Tafsili (cüz'i) deliller: Muayyen bir mesele ile ilgili olup sadece o meselenin hükmüne delalet eden cüz'i delillerdir. Mesela: "Zinaya yaklaşmayın." (İsra: 17/32) ayeti sadece zinaya yaklaşmanın haram olduğuna, "Anneleriniz (ile evlenmeniz) size haram kılınmıştır." (Nisa: 4/23) ayeti sadece anneleri nikâhlamanın haram olduğuna, "... o halde o putlardan, o pislikten kaçının, yalan sözden kaçının." (Hacc: 22/30) ayeti sadece putperestliğin ve yalan şahitliğin haram olduğuna delalet eder.
2- İcmali (külli) deliller: Muayyen bir mesele ile ilgili olmayan ve belli bir hükmü göstermeyen külli delillerdir. Mesela: Şer'i hükümlerin kaynağı olan kitap, sünnet, icma, kıyas ve bunlara bağlı deliller hep birer icmali delildir. Bu delillerin "amm" ve "hass" gibi nevileri, bu nevilerin de kendi içinde "emir", "nehiy", "mutlak", "mukayyed" gibi ayırımları vardır. "Emir vücub içindir, nehiy tahrim içindir." gibi sözler birer külli delildir. İşte usulcünün araştıracağı deliller bunlardır. Tafsili deliller ise fakihin meselesidir.
Şu halde usulcünün yaptığı kendisini cüz'i hükümleri istinbata götürecek külli kaideleri araştırmaktır. Fakihin işi ise cüz'i hükümleri cüz'i delillerden, yani her hükmü o konuda varit olan kendi delilinden istinbat etmek suretiyle bu usul kaidelerini istinbat sahasında tatbik etmektir. Yani usulcünün sahası külli deliller ile, fakihin istinbatına yardımcı olacak külli kaideleri koymak için külli bir hükme delalet eden delilleri araştırmaya münhasır olduğu halde fakihin sahası cüz'i deliller ve bunun delalet ettiği cüz'i hükümlerle sınırlıdır.[17]
Tafsili deliller, fakihin inceleme konusudur. Zira fakihin gayesi, belirli bir fiilin caiz veya haram olması, bir sözleşmenin geçerli veya geçersiz olması gibi cüz'i hükümlere ulaşmaktır. Cüz'i hükümler ise, cüz'i-tafsili delillerden elde edilir. İşte bu sebeple, icmali-külli delilleri dışarıda bırakmış olmak için, tarifte "tafsili" kelimesini kullandık. İcmali külli deliller, fakihin değil, usulcünün inceleme konusudur. Zira usulcünün gayesi, fakihin cüz'i hükümleri tafsili delillerinden çıkarırken faydalanacağı ve şer'i kaynaklardan hüküm elde etmeye yarayan genel kurallara ulaşmaktır. Bu kurallar ise, icmali-külli delillerle ilgilidir, yoksa tafsili delillerle ilgili değildir.[18]
Fıkıh Usulünün Konusu: Usûlü'l-fıkıhın mevzuu kendisi ile küllî hükümlerin sübûtu açısından şer'i küllî delildir. Yani usûlcü, meselâ kıyası ve onun hüccet olusunu, âmmı ve onun kayıtlanışını, emri ve delâletini kendisine konu edinir. Bunu bir misalle açıklamaya çalışalım: Kur'ân-ı Kerîm ilk şer'i delildir. Fakat onun tüm şer'i nassları aynı tarzda gelmiş değildir. Kimileri emir, kimileri nehy, kimileri âmm, kimileri hâss siygasıyla varit olmuştur. Bu sîygalar, şer'i delil çeşitlerinin küllî nevîleridir. Usûlcü bu nevîlerin her birini tek tek araştırır. Sonuçta; mesela emrin îcaba, nehyin de tahrîme delâlet ettiği sonucuna varır ve kaidesini koyar: "Emir îcap içindir, nehiy tahrîm içindir." Bilahare fakîh, bu kaideyi alır ve Kur'ân-ı Kerîm'deki âyetleri bu kaidelere uygular. Allah'ın yasak ettiği bir şeyi, "nehiy tahrim içindir" kaidesine uygular ve aksine delâlet eden bir delil yoksa onun haramlığına hükmeder. Tabir caizse usûlcünün yaptığı bir plan şablondur. Fakih de bu planın uygulayıcısıdır.[19]
Fıkıh usulü iki şeyden bahseder: Birincisi: Birer istinbat vasıtası olarak şer'i deliller. İkincisi: Bu istinbatın bir neticesi olarak şer'i hükümler ve bunların delillerle sabit olması. Bu, usulcülerin cumhurunun tezidir -ki racih olan da budur- zira onlar: "Usulü fıkıhın konusu delillerle sabit olması açısından şer'i hükümlerdir" demektedirler.[20]
Fıkıh usulünün konusu şer'i deliller (Kitap, sünnet, icma, kıyas, istihsan, istishab, maslahat, örf, sedd-i zerai, sahabe sözleri, önceki şeriatların hükümleri), şer'i hükümler (farz, vacip, sünnet, müstehap, mübah, haram, mekruh, azimet, ruhsat, sebep, rükun, sart, mani, sıhhat, fesat, butlan), istinbat (hüküm çıkarma) metodları (Hass, amm, müşterek, mutlak, mukayyed, emir, nehiy, hakikat, mecaz, sarih, kinaye, zahir, nass, müfesser, muhkem, te'vil, hafi, müskil, mücmel, müteşabih, ibarenin, işaretin, nassın, iktizanın delaleti), hükümlerin gayeleri, delillerin tearuzunu gidermede takip edilecek yollar, nesh, ictihad, taklid vb.dir.
Usulcünün Faaliyet Tarzı:
Usulcü, Kitap, Sünnet ve diğer delilleri inceler. Bu delillerin durumlarına, âmm, hâss, emir, nehiy, mutlak ve mukayyed gibi değişik şekillerden hangi hal üzere bulunabileceklerine bakar ve bunlardan her birinin hükmünü açıklayan kurallar koyar. Mesela, Kitap ve Sünnet'te mevcut "emir"leri inceler ve bunların hangi hükmü gösterdiğini araştırır. Araştırma sonunda anlar ki, "emir" "me'murun bih"in (emredilen şeyin) vacip olduğunu göstermektedir. Böylece "Emir vücuba delalet eder." kuralını koyar. Yine, hangi hükmü gösterdiğini tespit etmek üzere Kitap ve Sünnet'te mevcut "nehiy"leri inceler ve incelemenin sonunda bunların "menhiyyun anh"ın (yasaklanan şeyin) haramlığını gösterdiği soncuna ulaşır. Böylece "Nehiy haram kılmaya delalet eder." kuralını koyar. Aynı şekilde usulcü, ser'i delillerde yer alan "umum" siygalarını inceler, bunların neye delalet ettiğini tespite çalışır ve nihayet "umum" siygasının bütün fertlerini kesin bir şekilde kapsadığı sonucuna varır. Bunun üzerine "âmm bütün fertlerini bir delaletle kapsar." kuralını koyar.[21]
Usulcünün Görevi:
İcmali delilleri (topluca kaynakları) incelemek ve tafsili (her bir olayla ilgili) delillerden cüz'i hükümler çıkaracak olan müctehid için külli nitelikte kurallar tespit etmek ve bu kuralları şer'i delillerle ispatlayıp sağlam temellere oturtmaktır.[22]
Fıkıh Usulünün Gayesi:
Fıkıh usûlü ilminin güttüğü gaye, kural ve nazariyelerini tafsîlî delillere tatbik etmek suretiyle şer'i hükümlere ulaşmaktır. Başka bir ifade ile şer'i amelî hükümleri tafsîlî delillerinden çıkarabilmeyi temindir. Bu ilmin kaideleri sayesinde ser'î nasslar anlaşılır. Kapalı olan lafızların manaları bilinir. Aralarında çelişki olan lafızlar arasını bulma ve bunlardan birisini tercih imkânı elde edilir. Şayet kişi ictihad ehliyetine sahipse, yeni problemlerin dînî hükmünü ortaya çıkarmak için kıyas, istihsan, istıshab, örf vb. kaideleri kullanarak içtihatta bulunur. İctihâd ehliyetini haiz değilse eski müctehidlerin çıkardıkları hükümlerden tahricler yaparak yeni meselelere cevap bulmaya çalışır. Buna da gücü yetmezse, müctehidlerin hüküm ve delillerini tam olarak kavrar. Müctehidin bu ictihada varırken hangi delile dayandığını ve bu delilden nasıl yararlandığını bilir. Böylece onların kendi kafalarından değil, belirli delillerden istifade ederek hüküm çıkardıklarını anlar ve o hükümleri daha bir gönül hoşluğu ile kabullenir. Kendi mensubu olduğu mezhep imamının görüsü ile diğer imamların görüşleri arasında mukayese imkânı bulur. Hatta bunların delillerini de öğrenmiş olacağı için bunlar arasında tercih imkânına sahip olur. Çünkü farklı görüşleri mukayese ve bunlardan daha kuvvetli olanını tespit ancak bu görüşlerin dayandıkları delilleri ve bu delillerden nasıl hüküm çıkarıldığını bilmekle mümkün olur. Bunları bilmenin yolu da usûlül-fıkıh kaidelerini bilmektir.[23]
Fıkıh Usulü ilminin asıl gayesi, müctehidin şer'i ameli hükümleri tafsili delillerinden çıkarabilmesi için ona bu ilmin kaidelerini tatbik etme imkânını hazırlamaktır. Kim ictihat ehliyetine tam sahip olursa usul kaideleri yardımıyla ser'i nasları -açık olsun, kapalı olsun- anlayabilir ve delalet ettiği hükümleri ortaya koyabilir; kıyas, istihsan, istıslah, istishab ve diğer delilleri, ortaya çıkan yeni meselelerin hükümlerini bulmakta kullanabilir.
İctihat ehliyetine tam sahip olmayan kişi de hükümlerin istinbat yollarını öğrenmek, müctehidlerin kaidelerine ve fetvalarına dayanarak benzeri yeni meselelerin hükümlerini bulmak, çeşitli ictihadi meselelerde fukahanın görüş ve delilleri arasında mukayese yaparak delili en kuvvetli olanını almak için yine usul ilminden istifade eder.[24]
Usul ilmi için daha önce verilen tariften anlaşılmaktadır ki, bu ilimden maksat, şer-i ameli hükümleri tafsili delillerinden çıkarabilmeyi sağlamaktır. Şu halde, bu ilmi öğrenen kimsede ictihad ehliyeti gerçekleşmişse, yani bu kimseye Kur'an'ı ve Sünnet'i, bunlardan birinde mevcut çözüme kıyas yapabilme şekillerini, İslam teşriinin genel gayelerini bilmek gibi ictihad şartlarını kendisinde toplamış ise, artık bu ilim ile şer'i nasslardan hükümler çıkarabilir ve hakkında nass bulunmayan durumlarda ya nasslardaki çözümlere kıyas ile veya olaya maslahatın gerektirdiği uygun çözümü bağlamak suretiyle şer'i hükmü tespit edebilir.[25]
Bu ilmin gayesi, şer'i hükümlerin, şer'i delillerden nasıl ve ne şekilde çıkarılacağını öğretmektir. Burada ifade edelim ki, şer'i hükümlerin hakikatlerine bütün şartlarıyla vakıf olmak, ancak bu ilim sayesinde mümkün olabilir. Fıkıh usulü ilminin koydugu kaideleri bilmeyen bir kimse, tefsir, hadis ilimlerini bilse bile, şer'i hükümlerin hakikatlerine nüfuz edemez. Fıkıh usulü ilminde de ihtisas yapmak gerekir. Müctehidler ictihadlarında, fakihler hüküm istihracında bu ilmin kaide ve esaslarından son derece faydalanırlar. Bu ilmin esaslarını bilmeyenler, Kur'an ve Sünnet'ten hüküm çıkarırken hata edebilirler. Sonuç olarak diyebiliriz ki, bu ilmin esaslarını öğrenen bir fakih hüküm istinbatında isabetli neticelere varabilir.[26]
Fıkıh Usulünün Faydaları: Fıkıh usulü ilmi, Kur'an ve Sünnet'ten hüküm çıkarmayı amaçlayan bir ilimdir. Bu ilmin tahsilinden elde edilecek faydaları şöyle sıralayabiliriz:
1- Kişi bu ilimde mütehassıs olunca, Kur'an ve sünnetin aşağı yukarı bütün lafızlarını, Arap dili kaidelerini öğrenir.
2- Müctehidlerin hüküm çıkarma (istinbat ve ictihad) yöntemlerini, kendi görüş ve arzularına göre hüküm vermediklerini, bilakis bu konuda asla bir yana bırakmadıkları bir takım şer'i kaynaklara dayandıklarını, ictihad ve hüküm istinbatı sırasında belirli kural ve prensiplere uyduklarını, dine hizmet ettiklerini anlar ve bunlar arasında tercih yapma kabiliyetini öğrenir.
3- Fıkhi hükümlerin delillerini, kaynaklarını ve çıkış şekillerini öğrenir. Hangi hükümlerin Kitap ve Sünnete, hangilerinin müctehidlerin ictihadına dayalı olarak çıktığını tespit eder. Müctehid imamlardan hakkında görüş nakledilmemiş bulunan meselelerde, onların kurallarına göre tahric yapıp hükme varabilir. Bir başka deyişle, kendisine uyulan müctehid, o olayla karşılaşsa idi nasıl hüküm verirdi diye düşünerek söz konusu meselenin hükmünü onun fıkhından çıkarmaya çalısır.
4- Allah'ın, dini hükümleri koyarken gözettiği maksat ve gayenin (hikmet-i teşri) ne olduğunu ögrenir.
5- Hukuki, kanuni bilgiler öğrenir, muhakeme yeteneğini geliştirir, hukuk melekesi teşekkül eder, hata yapmadan şer'i delillerden şer'i ameli hükümler çıkartabilir. İslam hukukçularının aynı olay hakkındaki görüşleri arasında mukayese yaparak delil yönünden en güçlü ve istidlal yönünden en doğru olanı tercih eder. Zira değişik görüşler arasında iyi bir mukayese, ancak fakihlerin çeşitli şer'i hükümlerin tespiti sırasında dayandıkları delilleri çok iyi bilmek, bu delilleri ölçüp tartmak ve aralarında en kuvvetlisini seçmekle mümkün olur. Bu noktaya ise usul kurallarını bilmeden ulaşılamaz.[27]
Fıkıh ile Fıkıh Usulü Arasındaki Fark:
Usulcü, meseleleri ayrı ayrı ele almaz, icmali-külli delillerden genel kaideler çıkarır. Fakih, usulcünün çıkarmış olduğu bu kaideleri malzeme olarak kullanır. Tafsili-cüz'i delillere tatbik ederek şer'i ameli hükümler çıkarır. Örneğin;
Usulcü, Kur'an ve sünnetten ‘Aksine bir karine bulunmadıkça nehiy tahrim içindir.' kaidesini çıkarır.
Fakih, içki ve kumarın dini hükmünü tayin edeceği zaman: "Ey iman edenler! İçki, kumar, putlar ve fal okları şüphesiz şeytan isi pisliklerdir; bunlardan kaçının ki, kurtuluşa eresiniz." (Maide: 5/90) ayetini delil alarak haram hükmünü çıkarır.
Usûlü'l-Fıkıhın Doğuşu ve Gelişmesi:
İslâm'ın ilk dönemlerinde Müslümanlar herhangi bir meselenin dinî hükmünü öğrenmek istediği zaman Rasulullah hayatta iken ona, vefatından sonra da sahabelerinden birisine bas vururdu. Bu sorulan Hz. Peygamber, vahy yardımıyla ve teşri kaynağı olması hasebiyle cevaplandırırdı. Sahabe de gerek Hz. Peygambere olan yakınlığı gerekse Arap diline olan hâkimiyetleri sayesinde cevap verirlerdi. Karsılarına çıkan problemin halli için Kur'ân'a ve Hadise müracaat ediyorlar ve onlardan hüküm çıkardıkları hükümlerle problemin hükmünü ortaya koyuyorlardı. Bunu teminde de pek zorlanmıyorlardı. Gerek Arapçaya olan hâkimiyetleri gerekse Hz. Peygambere yakınlıkları sebebiyle âyetlerin nüzul, hadislerin vürud sebeplerini bilmeleri onların hüküm çıkarmakta pek zorlanmamalarına sebep oluyordu. Ayrıca onların takvaları, günahlardan uzaklıkları Allah'ın yardımına vesile oluyordu. Sahabeden sonra gelen Tâbiûn nesli de aynı yolu izledi. Şüphesiz onlar âyet ve hadislerden hüküm çıkarırken belirli kurallara bağlı idiler. Ama yazılı kurallara ihtiyaç duymuyorlardı. Fakat zamanla bu nesiller ahirete intikal etti. İslâm'a yeni giren yabancılar kendi dillerinden bazı söz ve tabirleri Arapçaya soktular. Bunlarla birlikte eski din ve düşüncelerinden bazı görüşler de geldi. Yeni yeni bir takım problemler çıktı. Bu problemlerin hallinde değişik kesimlerden değişik fetvalar çıkmaya başladı. Bunlar içerisinde şeriatın ruhuna uygun olanlar olduğu gibi, heva ve hevese dayananlar, siyasî görüşlere bağlı olanlar da vardı. İşte bu âmiller, meselelerle ilgili doğru hükme varmak için bir takım temel kuralların ortaya konulmasını gerektirdi. Ulema bu ihtiyacı tesbit edince bu ilmin kurallarını koymaya başladı.
Fıkıh usûlü ilminin doğuşu hicrî ikinci asra rastlamaktadır. Her yeni doğanda olduğu gibi, usûlü fıkıh ilmi de küçük ve zayıf doğdu. İlk dönemde bu ilmin esasları müstakil eserlerde toplanmadı. Fıkhın konuları arasında serpili bir vaziyette idi. Çünkü müctehidler verdikleri hükmün deliline ve bu delilden istifade sekline işaret ediyorlardı. Hatta bununla da kalmıyorlar aksi görüsün deliline de işaret edip onun münâkasasını yapıyorlardı. İşte bu deliller ve onlardan istifade şekilleri usulü'l-fıkıh kaidelerinden başka bir şey değildi.
Bu ilim zamanla fıkıhtan ayrıldı; müstakil bir ilim halini aldı. Yavaş yavaş gelişti ve kütüphaneler dolusu kaynağa sahip bir ilim haline geldi. Usûlü'l-fıkıh sahasındaki ilk eser İbn Nedîm'in nakline göre İmam Ebû Yusuf'a aittir. Ancak, Ebû Yusuf un eseri günümüze kadar gelmiş değildir. Zamanımıza kadar bu ilim konusunda gelen en eski eser, İmam Şafii'nindir. Bu yüzden o, fıkıh usülü ilminin kurucusu olarak bilinmektedir. Şafii'nin er-Risâle adındaki bu eseri matbû olarak elimizde mevcuttur.
Daha sonra İslâm âlimleri bu ilme büyük itina göstermişler ve sayılamayacak kadar eser vücuda getirmişlerdir. Mesela Ahmed b. Hanbel, Kitabu Taati'r Rasûl, Kitabu'n-Nâsih ve'l-Mensûh ve Kitabu'l-İlel adındaki eserlerini yazdı.[28]
Usûlü'l-fıkıh sahasında eser yazan âlimler te'liflerinde iki ayrı metot uygulamışlardır. Bunlar; Mütekellimîn (kelamcılar) ve Hanefîyye metotlarıdır.
a- Mütekellimîn Metodu:
Usûl kaideleri delillerin ve bunların gösterdiği biçimde tespit edilmiştir. Daha çok mantıkî ve nazarî bir metottur. Mümessilleri, kuralları koyarken, bu kuralın mezhep imamdan nakledilen ferî meseleye uygun olup olmadığına itibar etmemişlerdir. Buna göre bu metod, tümevarım biçimindedir. Zekiyyüddin Şaban'ın deyisiyle bu gruptaki usûl, fürûu-fıkhın hizmetçisi değil, onlara hâkim bir usûldür. Bu yüzden, bu metodla yazan usûlcülerin eserlerinde, örneklerin dışında pek fürûa ait hükümlere rastlanmaz. Şafii ve Mâlikî usulcülerinin ekserisi bu metodu izleyerek eser vücuda getirmişlerdir. Bunların tanınmışları ve eserleri şunlardır:
1- Kadı Abdülcebbar el-Mu'tezilî, eseri: el-Umde,
2- Ebu'l-Hasen el-Basrî, eseri: el-Mü'temed,
3- İmamu'l-Harameyn Abdülmelik el-Cüveynî, eseri: el-Bürhan,
4- Ebû Hamid el-Gazâlî, eseri: el-Müstasfâ,
5- Ebû'l-Hasen el-Âmidî, eseri: el-Ahkâm fî Usûli'l-Ahkâm
6- Abdullah b. Ömer el-Beydâvî, eseri: el-Minhâc.

Şüphesiz, bu metotla yazılan daha birçok kitap vardır. Bu sayılanlar, önde gelenleridir.
b- Hanefî Metodu:Bu metodu takip eden âlimler, Hanefi mezhebi mensubu oldukları için, bu metoda Hanefî metodu denilmiştir.
Bu metot mensupları, kendileri araştırma neticesi genel kaideler koyma yerine, mezhep imamlarının ortaya koyduğu fer'î meselelerden genel kurallar çıkarma yoluna gitmişlerdir. Bunlar, mezhep imamının ortaya koyduğu bir meselenin üzerinde bina edildiği kaideyi bulup onu sistemleştirmişlerdir. Bu metotta nazarî kurallar yoktur. İmamlarının hükümlerinin çıktığı amelî kaideler vardır. Bu yüzden, bu gruba mensup bilginlerin kitaplarında fürûa ait meselelere sık sık rastlanır. Bu gruptakilerin, böyle bir metot benimsemelerinin sebebi, imamlarının kendilerine derli toplu kaideler bırakmamış olmasıdır. İmam Şafii ise böyle değildir. O bizatihi kendisi usûl kaideleri koyup, onları tespit etmiştir. Bu metoda mensup âlimler tarafından da telif edilmiş birçok eser vardır. Bu eserlerin en eskileri tanınanları da şunlardır:
1- Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Cassas'ın "el-Usûl"ü,
2- Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer ed-Debbûsî'nin "Takvîmu'l-Edille"si,
3- Semsu'l-Eimme es-Serahsî'nin"el-Usûl"ü,
4- Fahru'l-_slâm Pezdevî'nin "el-Ûsûl"ü,
5- Hafîzuddin en-Nesefî'nin "el-Menâr"ı.
Bunların dışında daha birçok usûl kitabı bulunduğu gibi, bu eserlere de bir takım şerhler ve haşiyeler yazılmıştır. Bunların hepsinin buraya aktarılması mümkün değildir. Arzu eden, Kâtip Çelebi'nin ve Taşköprülüzade'nin yukarıda işaret edilen eserlerine bakabilir.
c- Mecz Metodu:
Bir de bu iki metodu meczederek yeni bir metot geliştiren ve bu metoda göre eserler vücuda getiren âlimler vardır. Bu gruptakiler bir taraftan, usûl kaidelerinin sağlam temellere dayandığını ispat ederken, diğer taraftan fıkıh kurallarını usûl kaidelere bağlayarak fıkha hizmet etmişlerdir. Bu metotla te'lif edilen belli başlı eserler de şunlardır:
1- Muzafferuddin Ahmed b. Ali el-Bagdâdî'nin "Bedîu'n-Nizam el-Câmî Beyne Kitâbey el-Pezdevî ve'l Ahkâm"ı,
2- Sadru's-Şerîa Ubeydullah b. Mes'ûd'un "et-Tenkîh"ı. Bu eseri bizzat kendisi et-Tavzih adıyla şerhetmistir. Bu eserde, Pezdevî'nin Usûl'ü, Râzî'nin Mahsûl'ü ve İbn Hâcib'in Muhtasar'ı cem edilmistir.
3- Tâcuddîn Abdülvehhab es-Sübkî'nin "Cem'ul-Cevâmî" adlı eseri.
4- İbnu'l-Hümâm'ın "et-Tahrîr"i[29]
Bu eserlerin dışında, ayrı özellikleri olan, es-Şatıbî'nin el-Muvafâkat ve el-İ'tisam, Şevkânî'nin İrşadü'l Fühûl adındaki eserlerini anmak gerekir.
Usûl alanında yazılan klasik kaynaklar genelde hayli zor, ibaresi çetin eserlerdir. Özellikle bunlardan sonraki usûlcülerin eserleri daha çok cedel ve münazaraya, biri birlerini tenkide, lafzî münakaşaya yönelik bir hal aldı. Hiç usûlle ilgisi olmayan birçok meseleler bu kitapların muhtevasına girdi. Şüphesiz bu haller bu kitapları anlamayı zorlaştırdı. Bunun için bu kitapları anlamaya yönelik çalışmalar hatta bunlara reddiyeler yazıldı. Bu yüzden, usulü'l-fıkıh ilmi anlaşılması güç hatta imkânsız bir ilim haline geldi. Bu yüzden muasır âlimler usûl kurallarının daha kolay anlaşılması için mesai sarf etmişler ve yeni eserler vücuda getirmişlerdir. Seyyid Bey,
Şâkir'ul-Hanbelî, Muhammed Hudarî bey, Abdülvehhab, Hallaf, Muhammed Ebu'z-Zehra, Abdulkerim Zeydan, Muhammed Ma'rûf ed-Devâlibî ve Zekiyuddin Şâban'ın usûlleri burada zikredilebilir.
Bu eserlerden, Seyyid beyinki Osmanlıca, diğerleri Arapçadır. Arapça olanların bir kısmı Türkçeye çevrilmiştir.


________________________________________
[1] Zekiyyüddin Saban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 24.
[2] Amidi, Ahkâm: 1/7; Molla Hüsrev, Mir'at: 11; Büyük Haydar Efendi: 7-8; Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 1.
[3] Seyyid Bey: 1/61; Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 1.
[4] Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 1.
[5] Büyük Haydar Efendi: 9; Hamidullah, "İslam Hukukunun Kaynaklarına Dair Yeni Bir Tetkik" ter: B. Davran, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İstanbul, 1953, c.1, sayı: 1-4, s.64.
[6] Molla Hüsrev, bu ilme ait iki tarif nakletmektedir. Mir'at: 11, 14.
[7] Burada birkaç usul kaidesi zikredelim: "İbahe karinesi bulununca emir siygası, ibahe ifade eder." "Has lafız, kat'i hüküm ifade eder." "Müevvel hass, zanni hüküm ifade eder." (Mir'at: 20.)
[8] Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 2-4.
[9] Âmidî, el-Ahkâm fı Usûlü'l-Ahkâm, I, 7 vd.; Şâkiru'l-Hanbelî, İlmi Usûlü'-Fıkıh, 31 vd; Abdülvehhâb Hallâf İlmi Usulü'l fıkh,11; İbrahim Kâfı Dönmez, İslâm Hukuk Esasları, terc. 23, 24; Hüseyin Kayapınar, Şamil İslam Ansiklopedisi: 6/254.
[10] Hüseyin Kayapınar, Şamil İslam Ansiklopedisi: 6/254.
[11] Vehbe Zuhayli, Fıkıh Usulü, Risale Yayınları: 11.
[12] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 24; Vehbe Zuhayli, Fıkıh Usulü, Risale Yayınları: 11.
[13] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 24.
[14] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 24-25.
[15] Vehbe Zuhayli, Fıkıh Usulü, Risale Yayınları: 11.
[16] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 25.
[17] Vehbe Zuhayli, Fıkıh Usulü, Risale Yayınları: 11-12.
[18] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 25-26.
Yazar, fıkıh usulü tarifi içinde fıkhın mahiyetini de tanıtacak unsurlara yer verdiğinden burada "icmali, külli delilleri dışarıda bırakmak için tafsili kelimesini kullandık" seklinde yaptığı açıklamanın, fıkıh usulü değil, fıkıh ile ilgili olduğuna dikkat edilmelidir. Nitekim aynı açıklamanın devamında ve özellikle aşağıda icmali külli delilleri incelemenin fıkıh usulünün çerçevesine dâhil olduğunu belirtmektedir. (Mütercim: İbrahim Kafi Dönmez)
[19] Hüseyin Kayapınar, Şamil İslam Ansiklopedisi: 6/255-256.
[20] Vehbe Zuhayli, Fıkıh Usulü, Risale Yayınları: 12.
[21] Bu kural Hanefilere göredir. (Mütercim: İbrahim Kâfi Dönmez)
[22] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 27.
[23] Hüseyin Kayapınar, Şamil İslam Ansiklopedisi: 6/256.
[24] Vehbe Zuhayli, Fıkıh Usulü, Risale Yayınları: 12.
[25] Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 27.
[26] Mir'at: 24; Sava Pasa: 2/46; Büyük Haydar Efendi: 18; Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 4-5.
[27] Seyyid Bey: 1/85; Hudari: 16-17; Bilmen: 1/40; Şakiru'l-Hanbeli: 36-37; Fahrettin Atar, Fıkıh Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 5; Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 27-28.
[28] Bibliyografya için bkz. Kâtip Çelebi, Keşfu'z-Zunûn, I,110 vd.; Taşköprülüzade Ahmet Efendi, Mevzûatu'l-Ulüm, I, 503 vd.
[29] Seyyid Bey, Medhal, I, 50 vd.; Şâkir el-Hanbelî, a.g.e., 34 vd.; Abdülvehhab Hallâf a.g.e., 15 vd.; Dönmez, a.g.e., 30 vd

 


0 Yorum - Yorum Yaz
Ders Malzemeleri
Lütfen Kopyalamayınız!
2021-2022 Arşivi
2020-2021 Arşivi
2019-2020 Arşivi
2018-2019 Arşivi
2017-2018 Arşivi
2016-2017 Arşivi
2015-2016 Arşivi
2014-2015 Arşivi
2013-2014 Arşivi